Cùng trong một tiếng tơ đồng
Thúy Kiều - nhân vật chính trong tác phẩm
“Truyện Kiều” của thi hào Nguyễn Du - là nhân vật mà Nguyễn Du dành nhiều ưu ái
nhất, gửi gắm nhiều tâm huyết nhất. Phải chăng có sự tương cảm về cuộc đời
truân chuyên, lận đận của Kiều mà Nguyễn Du đã nhờ Kiều nói thay mình nhiều
nhất về cuộc đời, về nhân sinh quan, thẩm mỹ quan sáng tác ; như cảm nhận của
nhà thơ Tố Hữu: “Tố Như ơi, lệ chảy quanh thân Kiều”. Cuộc
đời Kiều đo bằng mười lăm năm lưu lạc, đong đếm bằng tâm trạng bi thương, bằng
đầm đìa nước mắt và thổn thức trong tiếng đàn “bạc mệnh” đọan
trường! Tiếng đàn của Kiều đã vang vọng suốt chiều dài tác phẩm, vào đúng
những thời điểm chuyển giao, đánh dấu những bước ngoặt của số phận…
Có đến chín lần Kiều gảy đàn: (1) lúc tương
ngộ trao duyên cùng Kim Trọng ; (2) lúc Mã Giám Sinh thử tài sắc ; (3) lúc ở
lầu xanh ; (4) lúc sống với Thúc Sinh ; (5) lúc Thúc ông tra vấn ép đánh đàn
làm thơ ; (6) lúc làm nô tỳ ở nhà Hoạn Thư ; (7) lúc hầu tiệc vợ chồng Hoạn Thư
; (8) trong tiệc mừng công của Hồ Tôn Hiến và (9) lúc đoàn viên với Kim
Trọng. Tuy nhiên, cung đàn hay nhất, thổn thức nhất được Nguyễn Du đặc tả
ở bốn bước ngoặt trong cuộc đời Kiều.
1. Trao duyên cùng Kim
Trọng:
“So
vần dây vũ dây văn
Bốn dây to nhỏ theo vần cung thương
Khúc đâu Hán Sở chiến trường,
Nghe ra tiếng sắt, tiếng vàng chen nhau
Khúc đâu Tư Mã- Phượng Cầu
Nghe ra như oán như sầu phải chăng!
Kê Khang này khúc Quảng Lăng,
Một rằng lưu thủy hai rằng hành vân.
Quá quan này khúc Chiêu Quân,
Nửa phần luyến chúa nửa phần tư gia.
Trong như tiếng hạt bay qua,
Đục như tiếng suối mới sa nửa vời
Tiếng khoan như gió thoảng ngoài,
Tiếng mau sầm sập như trời đổ mưa”.
Đây là lần đầu tiên Kiều đánh đàn cho người
khác nghe. Hẳn đây là nhạc phẩm “Bạc mệnh” do Thúy Kiều soạn lúc tuổi còn
cập kê. “Khúc nhà tay lựa nên xoang / Một thiên Bạc mệnh lại càng
não nhân”.
Bản đàn có bốn khúc thức:
- “Khúc đâu Hán Sở tranh hùng / Nghe
ra tiếng sắt, tiếng vàng chen nhau”. Khúc đàn bi ai của hồn tử sĩ, của
tiếng binh khí va chạm, tiếng nhạc ngựa vang vang…cảnh của bãi chiến trường,
cảnh con người tương tàn, sát hại nhau, đau thương tràn ngập.
- “Khúc đâu Tư Mã - Phượng cầu
/ Nghe ra như oán như sầu phải chăng!”. Khúc đàn ai oán, chan chứa
ẩn tình tha thiết giữa Tư Mã Tương Như và Trác Văn Quân.
- “Kê Khang này khúc Quảng Lăng / Một
rằng lưu thủy, hai rằng hành vân”. Khúc đàn gợi lên nỗi lòng cảm khái
nhớ đất Quảng lăng của Nhà Ngụy mất vào tay nhà Tần; cũng là sự vô thường của
sự đời, của phù vân, như nước chảy mây bay.
- “Quá quan này khúc Chiêu Quân
/ Nửa phần luyến chúa, nửa phần tư gia”. Khúc đàn nức nở của cảnh
tử biệt sinh ly, của cõi lòng tê tái; cảnh chia lìa của mối tình Hán Nguyên Đế
và Vương Tường (Chiêu Quân) khi Chiêu Quân qua cửa ải, trên đường triều cống Rợ
Hồ.
Bản nhạc đàn dạt dào cảm xúc, nhiều cung bậc,
réo rắt thanh âm; tiếng đàn uyển chuyển như nước chảy, mây trôi; trong trẻo như
tiếng cánh hạc bay qua, ầm ào như thác đổ, như tiếng gió nhẹ, tiếng mưa ồ ạt
rơi, tiếng binh khí, tiếng nhạc ngựa…
Trao duyên bằng bản nhạc ai oán, nức nở, phải
chăng là điềm gỡ, là dấu hiệu của cuộc tình buồn, tan vỡ, chia ly?! Buồn đến
nỗi, Kim Trọng - người trong cuộc - nghe tiếng tơ đồng mà lòng dâng đầy cảm
xúc:
“Ngọn đèn khi tỏ khi mờ,
Khiến người ngồi đó cũng ngơ ngẩn sầu.
Khi tựa gối khi cúi đầu,
Khi vò chín khúc khi chau đôi mày”.
Rằng: “ hay thì thật là hay,
“Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!”
2. Hầu tiệc vợ chồng
Thúc Sinh - Hoạn Thư
Sau buổi trao duyên đó, đời Kiều bước vào cơn
gió bụi.
Với thân phận vợ lẻ, Kiều bị mụ Hoạn Thư
- con quan Lại Bộ - vợ cả của Thúc Sinh bày mưu hành hạ, đọa đày để thỏa cơn
ghen tức lạ đời:
“Làm cho nhìn chẳng được nhau
Làm cho đày đọa, cất đầu chẳng lên!
Làm cho trông thấy nhãn tiền
Cho người thăm ván bán thuyền biết tay”.
Kiều bị bắt cóc, bị đánh đập tàn nhẫn và… xung
vào đội nô tỳ của nhà họ Hoạn. Thúc Sinh làm ăn xa, trở về nhà. Buổi
gặp lại, bữa hầu tiệc trớ trêu đã diễn ra.
“Tiểu thư cười nói tỉnh say,
Chưa xong cuộc rượu lại bày trò chơi
Rằng: “Hoa nô đủ mọi tài,
Bản đàn thử dạo một bài chàng nghe!”
Kiều gảy đàn:
“Bốn
dây như khóc như than
Khiến người trên tiệc cũng tan nát lòng!
Cùng trong một tiếng tơ đồng,
Người ngoài cười nụ người trong khóc thầm”
Nguyễn Du quả là tài tình khi miêu tả tâm lý
và đúc kết tâm trạng của Thúy Kiều, Thúc Sinh (người trong) và Hoạn Thư (người
ngoài) một cách tinh tế, cô đọng, đầy tình thương cảm với người trong cuộc.
Có cảnh nào trớ trêu hơn: vợ - chồng thành chủ
- tớ, thành người xa lạ, chẳng dám nhìn mặt nhau. Tiếng đàn của Kiều đã dấy lên
điều đó. Tiếng đàn như khóc như than… làm tan nát cõi lòng người trong
cuộc. Hãy dõi theo tâm trạng Thúc Sinh khi nghe đàn:
- “Giọt châu lả chả khôn cầm
/ Cúi đầu chàng những gạt thầm giọt tương”
- “Sinh càng thảm thiết bồi hồi
/ Vội vàng gượng nói gượng cuời cho qua.”
- “Sinh thì gan héo ruột đầy
/ Nỗi lòng càng nghĩ càng cay đắng lòng”.
Mộng Liên Đường Chủ nhân (Văn sĩ, đỗ Tú tài
năm 1820, thời Minh Mạng) nhận xét: “Ta nhân lúc đọc hết cả một lượt, mới
lấy làm lạ rằng: Tố Như tử dụng tâm đã khổ, tự sự đã khéo, tả cảnh đã hệt, đàm
tình đã thiết, nếu không có con mắt trông thấu cả sáu cõi, tấm lòng nghĩ suốt
cả nghìn đời, thì tài nào có cái cái bút lực ấy”.
3. Hầu tiệc mừng công
thắng trận của Hồ Tôn Hiến
Cơn gió bụi trong cuộc đời Kiều một lần nữa
dậy lên. Từ Hải nghe lời khuyên của Kiều về hàng quân triều đình để có
cuộc sống vinh hoa, an bình, theo lời hứa hẹn của Hồ Tôn Hiến, mà bị phục binh,
thất trận, tử vong giữa chốn trận tiền. Chưa hết bàng hoàng, đau đớn thất
thần giữa đám hỗn quan, hỗn quân; trong bữa tiệc mừng công, Hồ Tôn Hiến: “Bắt
nàng thị yến dưới màn / Dở say lại ép cung đàn nhặt tâu”. Kiều gảy đàn
“Một cung gió thảm mưa sầu,
Bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay!
Ve ngâm vuợn hót nào tày.”
Miêu tả tâm trạng như thế quả là tuyệt bút.
Quả là đầy tính nhân văn! Chỉ vì thương xót thân phận chìm nỗi của Kiều,
muốn thôi dấy binh để có được cuộc sống yên bình hạnh phúc mà Từ Hải đã phí đi
một đời ngang dọc; trả giá cả sinh mệnh của mình. Có cay đắng nào hơn khi vợ,
vì nhẹ dạ, đã đẩy chồng vào chỗ chết! Bây giờ lại bắt phải gảy đàn mua vui cho
kẻ đã chủ mưu giết hại chồng mình! Trái tim rỉ máu vì nỗi thảm sầu, năm đầu
ngón tay đánh đàn nhỏ máu vì thân xác cũng đớn đau vô hạn!
Nguyên Lượng đánh giá: “Chỉ thử nhất cú vô
hạn thương cảm, tưởng đương nhật Thúy Kiều ngũ chỉ thượng huyết thanh đô tùng
tác giả nhất chỉ bút đầu tâm huyết trung xuất lai”. Chỉ một câu đây mà lòng
thương cảm vô hạn, tưởng ngày ấy những tiếng đẫm máu trên năm đầu ngón tay của
Thúy Kiều đều do từ tâm huyết của tác giả mà trào ra đầu ngọn bút.
Tiếng đàn quá não nùng ai oán khiến Hồ Tôn
Hiến, một võ tướng, đang hừng hực khí thế thắng trận, khi nghe đàn:
“Lọt tay Hồ cũng nhăn mày châu rơi
Hỏi rằng: “này khúc ở đâu?
Nghe ra muôn oán nghìn sầu lắm thay!”
4. Kim - Kiều tái hợp
Đoạn trường rồi cũng qua! Muời lăm năm
lưu lạc, thân phận như sóng vỗ bèo trôi rồi cũng đến lúc sum vầy, khổ tận cam
lai. Kim Trọng và Thúy Kiều khi gặp lại: “Bâng khuâng duyên mới ngậm
ngùi tình xưa / Những từ sen ngó đào tơ / Mười lăm năm mới bây giờ là
đây” và “Tình xưa lai láng khôn hàn / Thong dong lại hỏi
ngón đàn ngày xưa”. Kiều gảy đàn:
“Khúc đâu đầm ấm dương hòa
Ấy là Hồ Điệp hay là Trang Sinh
Khúc đâu êm ái xuân tình
Ấy hồn Thục Đế hay mình Đỗ Quyên?
Trong sao châu nhỏ duyền quyên
Ấm sao hạt ngọc Lam Điền mới đông”.
Đây là lần cuối cùng Thúy Kiều đánh đàn. Cũng
bởi vì tiếng đàn “Bạc mệnh” đã đeo đẳng số phận lênh đênh của Kiều suốt mười
lăm năm ; tiếng đàn đã vận vào tình yêu tan vỡ, ly biệt của Kiều và Kim Trọng…
Và, chỉ một lần này nữa thôi, dành cho người tri kỷ, người bạn tình chung:
“Một phen tri kỷ cùng nhau
Cuốn dây từ đấy về sau cũng chừa”.
Tuy vẫn là bản đàn “Bạc mệnh” ấy song giờ đây,
bằng tình xưa lai láng; bằng niềm hân hoan vì “gương vỡ lại lành” ; trái tim
Kiều rung lên khúc đàn tình ái, tưởng như còn trong miền ký ức, nửa thực
nửa mộng… Khúc đàn trở nên đầm ấm, êm ái xuân tình; âm thanh trong trẻo, ấm áp
vô cùng… đến nỗi Kim Trọng, người tình xưa, nghe tiếng đàn cũng cảm thấy khác
lạ:
“Chàng rằng: “Phổ ấy tay nào
Xưa sao sầu thảm nay sao vui vầy?”.
Bốn lần gảy đàn đều là bốn lần không do Kiều
tự nguyện! Cùng là một bản đàn nhưng Nguyễn Du miêu tả bốn lần đều mang sắc
thái, thanh âm khác nhau… cách thể hiện lại tinh tế, sinh động trạng thái tâm
lý, chuyển biến tình cảm của “người trong cuộc” một cách tài tình. Có thể nói,
tiếng đàn nhiều cung bậc, đầy tâm trạng ấy đã tác động mãnh liệt đến tâm tư,
tình cảm người nghe đến tận cùng.
Dưới ngòi bút thần tình của Nguyễn Du, thông
qua tiếng đàn của Thuý Kiều, thế giới tình cảm tế vi của các nhân vật: Kim
Trọng, Thúc Sinh, Hoạn Thư, Hồ Tôn Hiến… và nhất là Thúy Kiều được cụ thể hóa
một cách sinh động, đặc sắc. Tả hoạt động để chuyên chở tâm trạng, tình cảm ;
từ tâm trạng, tình cảm hiện lên đầy đủ bản sắc, tâm hồn, tính cách nhân vật -
Bản thể người.
Điều cuối cùng, qua tiếng đàn của Thúy Kiều,
người đọc cảm nhận sức mạnh vô biên của âm nhạc. Tiếng tơ đồng cũng chính là
tiếng lòng; là nhịp đập đầy bất trắc của con tim trước cuộc đời biến động, trao
đến con tim người nghe những cung bậc đầy ắp tâm tình. Và, chính ngòi bút
Nguyễn Du mới làm nên điều kỳ diệu đó.
Hữu Du
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét