Đong đưa nhịp khèn, vang xa điệu
sáo
Gọi
tình yêu ngô lúa sắn khoai
(Nỗi nhớ của người H'mông) Dương Toàn Thắng
Đi dự những dạ hội ở Paris, tôi thường
được ngắm trang phục sặc sỡ các sơn nữ nước ta, nhưng ở trên sân khấu chắc các
cô không có sắc đẹp hồn nhiên của phụ nữ trên các sườn đồi với những cánh đồng
bậc thang thấp thoáng ánh nắng ban chiều. Vì vậy về Hà Nội rãnh được mấy hôm,
tôi không do dự ghi tên đi Sapa vài ngày. Tôi tiếc là ba ngày thì quá ngắn dù
chỉ muốn có một ý niệm nhưng thà ít còn hơn không, tôi hớn hở đáp tàu lửa lên
Lào Cai và sáng hôm sau đón xe hàng đưa đi Sapa. Bước ra khỏi thị trấn, nải chuối
bên hiên nhà, trái mít dọc thân cây, đứa trẻ nghêu ngao trên lưng trâu,...khêu
gợi biết bao kỷ niệm quê nhà tuy Sapa xa miền Trung quê tôi cả ngàn cây số....
Sapa là
một tỉnh lỵ tỉnh Lào Cai ở cực bắc Việt Bắc, tọa lạc ở cao độ 1500m cạnh một
nhánh của sông Hồng. Từ một nơi xa lánh, đầu thế kỷ XX Sapa trở thành một thị
trấn với một đồn lính và một trụ sở hội truyền giáo cơ đốc. Bắt đầu từ thập
niên 50, thương mại được mở mang nhưng ngành du lịch chỉ theo gót phát triển
mạnh mẽ sau những năm 2000. Những người dân tộc ít người (14%) H'Mông, Dao ít
át, mù chữ, để cho người Kinh lo mọi chuyện hoạt động kinh tế, ngay cả gần đây
tổ chức đi dạo trong núi, về ngủ ở nhà, xem văn nghệ trong những tuyến du lịch
trực tiếp dính dấp đến người địa phương. Chính quyền hứa một cuộc phát triển
kinh tế dựa lên nền du lịch quần chúng và sự tăng trưởng kinh tế mau lẹ bắt đầu
với sự xây dựng nhà cửa, khách sạn,...nhưng đến nay vai trò của người dân tộc
chưa thấy được khuyến khích và người H'mông thấy vẫn còn nghèo khổ.
Giang Tả Chải
Khoảng
trước đây 4000 năm, người H'mông hay Mông sống ở vùng núi nam Trung Quốc và
phía bắc các nước Đông Nam Á như Miến Điện, Thái Lan, Lào và Việt Nam. Cách đây
hơn 300 năm, họ bắt đầu di cư vào nước ta, sống rải rác ở các tỉnh Việt Bắc như
Lào Cai, Sơn La, Hà Giang, Điện Biên trước khi một số tiến dần vào Trung Việt
định cư ở các tỉnh Đắc Lắc, Đắc Nông trên Cao nguyên. Sau 1975, một số nhỏ
người người H'mông vượt biên qua sống ở Pháp, Hoa Kỳ, Canađa, Úc châu. Với dân
số một triệu người, hiện nay dân tộc H'mông đứng thứ 8 trong danh sách 54 dân
tộc Việt Nam. Các nhà khảo cứu chia người H'mông thành nhiều chi khó phân biệt
trong mắt khách du lịch: H'mông Đơ hoặc H'mông Đâu (H'mông trắng); H'mông Đu
(H'mông Đen); H'mông Si (H'mông Đỏ); H'mông Dua (H'mông Xanh); H'mông Lềnh
(H'mông Hoa); H'mông Xúa (H'mông Lai; Ná Mẻo (H'mông Nước). Ở Trung Quốc
người H'mông được gọi Miêu, ở Lào Meo, trước kia ở nước ta Mèo. Họ cùng hai dân
tộc Dao và Pà Thèn thuộc nhóm các dân tộc nói ngôn ngữ H'mông-Dao. Tuy nhiên có
những nhóm như Ná Mèo sống kề cận với các dân tộc nói ngôn ngữ
Tày-Tháị-Việt-Mường thì hết còn giữ những đặc tính H'mông.
Trên đường đi Lai Châu
Theo các nhà dân tộc học, người
H'mông từ miền nam Trung Quốc di cư qua Việt Nam theo ba đợt chính. Đợt thứ
nhất cuối đời Minh, đầu đời Thanh, vào lúc có phong trào người Miêu chống lại
chính sách "cài tổ quy lưu" và bị thất bại. 100 hộ thuộc các tộc Lú,
Giàng, từ Quý Châu trước qua các huyện Đồng Văn, Mèo Vạc tỉnh Hà Giang rồi dần
dần tiến sâu vào miền đông bắc Việt Nam. Trong đợt thứ hai, một thế kỷ sau,
cũng khoảng trên 100 hộ thuộc các tộc Vàng, Lý theo cùng đường qua Đồng Văn.
Đồng thời, một số ít hơn thuộc các tộc Vàng, Lú, Châu, Sùng, Hoàng, Vừa qua Si
Ma Cai, Bắc Hà tỉnh Lào Cai. Như đợt trước, những di dân này dần dần rải rác
khắp các tỉnh tây bắc. Qua đợt thứ ba, vào thời "Thái Bình Thiên
Quốc" 1840-1868, chống lại triều Mãn Thanh, người Miêu tham gia đông đảo,
không thành công, khoảng trên một vạn người từ Quý Châu, Quảng Tây, Vân Nam
chạy qua trốn ở các tỉnh Lào Cai, Hà Giang, Yên Bái rồi lan rộng ra các miền
đông bắc và tây bắc Việt Nam. Sau các đợt chính này, hằng năm vẫn có người
người Miêu lẻ tẻ di cư qua, theo con đường Đồng Văn rồi xuống Tuyên Quang, cũng
có một số từ Lào đến. Số dân người H'mông tăng lên đáng kể sau 1986. Ngày nay ở
Việt Nam có hơn một triệu người H'mông trong số 9 triệu khắp thế giới, cư trú ở
các tỉnh Hà Giang, Điện Biên, Sơn La, Lào Cai, Yên Bái, Cao Bằng.
Người H'mông sống thành bản vài chục nóc
nhà khép kín, có khi tường đá ngang đầu bao quanh. Nhà trệt, ba gian, hai
chái, bưng ván, vách nứa, mái tranh, có hai hay ba cửa. Nhà giàu có cột gỗ
thông kê trên đá, gác lát ván, mái lợp ngói âm dương. Người H'mông coi trọng
dòng họ, sống quây quần thành cụm, có trưởng họ là người có uy tín được tôn
trọng. Tình cảm sâu đậm gắn bó người cùng họ nhưng không được cưới nhau. Thanh
niên nam nữ được lựa chọn bạn đời, còn có tục "cướp vợ", cô dâu bị
chú rể bắt cóc đem về nhà sau mới báo cho gia đình nhà gái. Thường con trai có
vợ thì tách ra ở riêng. Vợ chồng thường hòa thuận sống với nhau, cùng làm ăn,
lên nương, xuống rẫy, ít khi bỏ nhau. Người H'mông có câu "Lửa cháy đến
đâu người Mông theo đến đó". Sản phẩm nông nghiệp là ngô, khoai, vừng,
đậu, mạch, rau,...lúa trong các thửa ruộng bậc thang, các cây ăn trái như táo,
đào, mận, lê,...những cây thuốc như tam thất, xuyên khung, đảm câm,... Các nghề thủ công như đan lát, thợ rèn, đồ gỗ, đồ đựng, giấy bản, lưỡi cày, dao cuốc, đồ
trang sức bằng bạc, ngay cả nòng súng được phát triển đa dạng, đạt trình độ
cao. Người H'mông cũng như nhiều dân tộc ít người khác theo tín ngưỡng đa
nguyên, nhưng cốt yếu là thờ cúng tổ tiên. Cũng có một số người H'mông ngày
càng lớn theo đạo Thiên chúa và đạo Tin lành, nhưng có đoàn thể tôn giáo và phi
chính phủ ở ngoại quốc loan báo nhiều tín đồ ở các tỉnh lai Châu, Lào Cai bị
chính quyền đàn áp. Vừa rồi, có chuyện tập trung đông người H'mông tại huyện
Mường Nhé tỉnh Điện Biên nói lên thực tế khó khăn của một dân tộc thiểu số.
Lao Chải - Tả Vạn
Đàn ông H'mông mặc áo cánh ngắn dưới thắt
lưng, thân rộng, ống tay dài, đầu chít khăn hay đội mũ đính những hình tròn bạc
chạm khắc hoa văn, quần dài rộng, áo quần đều màu chàm. Phụ nữ ăn mặc nếu không
một màu xanh đậm thì rất là sặc sỡ, áo xẻ ngực có yếm, mở chếch ngực phía bên
trái, tấm xiêm trước ngực, khăn quấn đầu, xà cạp quấn hai chân, đeo khuyên tai,
vòng cổ, vòng tai, vòng chân. Văn nghệ người H'mông khá phong phú, đặc biệt văn
học truyền miệng: truyện thần thoại về anh hùng văn hóa, chuyện dạy cách trồng
ngô lúa, may áo quần, truyện cổ tích về thú vật, nhất là con hổ. Họ rất thích
dân ca dân tộc, như gầu plềnh (tiếng hát tình yêu), gầu
xuồng (tiếng hát cưới xin), hát khi làm việc nơi nương rẫy, xe sợi dệt
vải hay trên đường đi chợ, lễ hội. Họ dùng ngựa thồ hàng, ngựa rất gần gũi và
thân thiết với từng gia đình. Chợ phiên vừa là nơi trao đổi hàng hóa, vừa là
nơi giao lưu tình cảm.. Chợ tình ở Sapa tổ chức mỗi năm một lần tuy sinh hoạt
không còn sâu đậm như xưa. Họ có nhiều nhạc cụ dân tộc như sáo, khèn, kèn lá,
đàn môi,...sử dụng cùng với tiếng hát trong những lễ hội như lễ hầu táo (đón
năm mới). Thanh niên thường vừa thổi khèn vừa múa. Trai gái trao đổi tâm tình
qua kèn lá, đàn môi. Sau một ngày lao động, người H'mông thích ca hát và dùng
nhạc cụ nói lên cơn vui, nỗi buồn hay ca ngợi quê hương đất nước.
Sapa
Từng sống ở đồng quê hồi nhỏ, tôi rất
thông cảm tình cảm người H'mông trong cảnh những cánh đồng bậc thang thấp
thoáng nổi bật trước những dãy núi xanh lục đủ màu. Lấp ló sau những lùm cây là
xóm làng yên tĩnh, sáng nghe tiếng gà gáy, chiều có mây mù bao phủ. Chảy quanh
xóm có con sông nhỏ, có chỗ phình rộng thành hồ, mùa nóng tắm mát thật dễ chịu.
Đối với người như tôi sống ở chốn thành thị náo nhiệt, ồn ào như Paris, về đây
thấy như chốn thiên đàng. Mà không xa Sapa bao lăm. Bản Hồ, Lao Chải, Tả Vận,
Giang Tả Chải,...chỉ cách Sapa vài tiếng đồng hồ đi bộ. Khi đi dạo trên các
đường đê giữa các ruộng lúa vàng cũng như khi vượt con suối nhỏ dọc những khóm
hoa nuôi sực tím một màu, tôi tiếc mình không phải là nhà thơ để thả vài câu
trữ tình. Nhưng đã có người H'mông hát giùm:
Suối hát sau nhà, mây bay đầu núi
Gọi người H'mông ta đến với nhau
Nhịp nhàng múa quanh bếp lửa hồng
Nào anh nào em, gọi mùa Xuân về với bản H'mông
Dương Toàn Thắng
Gọi người H'mông ta đến với nhau
Nhịp nhàng múa quanh bếp lửa hồng
Nào anh nào em, gọi mùa Xuân về với bản H'mông
Dương Toàn Thắng
Sapa
Về với rừng, ước mong của người
H'mông dần dần bị giới hạn vì như ở miền Điện Biên, ngay cả ở khu bảo toàn
thiên nhiên Mường Nhé, "cả trăm nghìn hecta rừng đã bị phá, nói
đúng hơn khu bảo tồn hơn ba trăm nghìn hecta kia bị rỗng ruột từ rất lâu, nay
đang tiếp tục bị xẻ thịt trên diện rộng." Theo nhà báo Đỗ Doãn
Hoàng thì người phá rừng và xẻ đất là những người di dân tự do, những người
H'Mông đi tìm nơi đất lành chim đậu. "Các xã mênh mông từ Mường Nhé, Sìn
Thầu, Chung Chải, xưa vốn chỉ có duy nhất bản Nậm Là là nơi sinh sống của đồng
bào H'mông thì nay, dân số Mường Nhé đã đến mức nửa già là người H'mông. Hầu
hết họ đến bằng con đường di dân tự do". Số phận của người H'mông
không khác gì số phận những người dân tộc thiểu số khác, kể cả những dân tộc
trên Cao nguyên Trung Việt, nơi rừng dần bị phá hủy để người Kinh trồng cà phê! Những nhà dân tộc học thường bảo rừng là môi trường sinh sống của người dân
tộc thiểu số, phá rừng là cách dễ dàng nhất để triệt tiêu một dân tộc. Mấy ngày
ở Sapa vui bao nhiêu với phong cảnh quê hương hữu tình thì tôi lại buồn bấy
nhiêu vì thấy tương lai mờ mịt của một số đồng bào. Trái với dân tộc Dao, dường
như trẻ em H'mông ít được đi học. Ở Sapa, chúng đi bán hàng ; khách du lịch Tây
phương đã có phàn nàn chúng hay chạy theo xin tiền...Vừa qua, đài truyền hình
A2 của Pháp có cho chiếu một chương trình "Rendez-vous en terre
inconnue" trong ấy anh chàng đá bóng bầu dục Frédéric Michalak được mời về ăn ở hai tuần với một xóm người dân tộc Lôlô đen, liệu tiếp xúc với nền văn
minh có giúp ích được gì cho tình thế hiện nay?.
Ảnh chụp năm 2007
Bài và ảnh Võ Quang Yến
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét