Đi tìm cái "Bóng" của Phạm Văn Dũng

Đi tìm cái "Bóng" của Phạm Văn Dũng

Xưa nay, thơ vẫn là nơi để con người, mà trước hết là nhà thơ, tìm đến để nương náu tâm hồn, hoặc là để tìm lại hồn mình trong những xúc cảm về cuộc đời, trước cuộc đời, và cả khi đối diện với chính mình. Thi sĩ vừa gửi vào thơ những khoảnh khắc của cuộc sống mà tâm hồn mình nắm bắt được, vừa tìm trong thơ một góc riêng để tâm hồn mình trú ngụ. Nhiều khi, giữa cuộc sống với trăm cái bộn bề khó phân biệt của xấu và tốt, cao cả và thấp hèn, của danh và lợi, được và mất, thi sĩ lại tìm vào thơ như người ta thường tìm về với ngôi nhà thời thơ ấu của mình giữa chốn quê hương bản xứ.
Cầm tập thơ Mình khuất bóng mình của Phạm Văn Dũng, nghe cái tên, tôi chợt nhớ đến mấy ca từ trong một bài hát của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn: “Tôi vui chơi giữa đời, ối a biết đâu nguồn cội/ Cây trưa thu bóng dài, và tôi thu bóng tôi…”. Thấy có chút gì đó như mang màu sắc triết lí, hay ít ra là sự chiêm nghiệm của tác giả về mình và về đời. Nhưng ở đây, tôi không chủ ý đi tìm cái tính triết lí (nếu có) trong thơ Phạm Văn Dũng.
Trước hết, xin được nói rằng trong bài viết này, tôi không có tham vọng đi nhận xét, đánh giá cái hay cái dở về nội dung hay cái mới cái cũ về nghệ thuật thể hiện của tác giả. Việc định giá một tác phẩm nghệ thuật – đứa con tinh thần với biết bao nhiêu tâm huyết của người nghệ sĩ – không phải là chuyện của ngày một ngày hai, ít ra là đối với một người đọc bình thường như tôi. Ở đây, tôi chỉ muốn đi tìm cái “bóng” mà Phạm Văn Dũng muốn “khuất” vào trong tập thơ.
Dễ thấy rằng Phạm Văn Dũng không dựng lên một cái “bóng” mang dáng dấp cây đa cây gạo sống lâu lắm rễ, cũng không phải là cây tùng cây bách hiên ngang giữa cuộc đời giông bão, lại càng không phải cây bồ đề mà nhiều kẻ học đòi mượn nó để giả dạng tu hành. Cái “bóng” của Phạm Văn Dũng, nhìn một cách bao quát thì nó cũng nhỏ bé đơn sơ, nó mộc mạc, mà còn có đôi chỗ cũ kĩ. Bởi vì nó vốn được tạo nên từ những cái nhỏ bé, mộc mạc như chính cái gốc gác và cuộc đời của anh vậy. Nhưng đó lại là cái “bóng” được tỏa xuống từ những cái thuộc về thâm căn cố đế của con người, ít nhất là đối với chính tác giả của nó.
Bài thơ đầu tiên tôi đọc chính là bài cùng tên với tập thơ, Mình khuất bóng mình, một bài thơ ngắn gọn, giản dị nhưng mang ý nghĩa biểu tượng rất rõ về một vòng đời của con người qua hình ảnh cái bóng cây ở những thời điểm khác nhau trong một ngày. Bốn dòng đầu là hình ảnh cây thấy bóng mình vào lúc bình minh và lúc hoàng hôn:
Mặt trời khi bình minh
Cây thấy mình đổ bóng lổn nhổn vào hang đá
Mặt trời khi hoàng hôn
Cây thấy mình đổ bóng loằng ngoằng vào khe suối
Đó là bóng cây nhưng cũng là hình ảnh phản chiếu đời người. Hai hình ảnh cây “đổ bóng lổn nhổn vào hang đá” và cây “đổ bóng lằng ngoằng vào khe suối” cho ta liên tưởng đến con người nương tựa vào gia đình, quê hương, nguồn cội khi còn thơ trẻ và cũng trở về với gia đình, quê hương, nguồn cội khi đã về già. Còn đây là hình ảnh bóng cây lúc buổi trưa và sự phản chiếu hình ảnh con người khi đã trưởng thành bước sang tuổi trung niên:
Mặt trời khi tròn bóng
Cây chẳng thấy mình nơi đâu
Gió rung sợi tóc nâu
Chấm buồn đôi giọt lệ
Đó là hình ảnh con người tự lập, con người độc lập giữa cuộc đời, cũng là con người khi cảm nhận thấm thía sự cô đơn, con người chỉ còn biết tự nương tựa vào mình, chẳng còn biết và cũng chẳng thể đổ bóng vào đâu. Bên trong hình ảnh cái cây không có bóng ấy, ta thấy một con người từng trải và trưởng thành giữa biết bao vui buồn và những thăng trầm của cuộc sống. Đó cũng là khi tác giả nhận thức trong một chiêm nghiệm giản đơn mà không kém phần sâu sắc:
Chợt nghĩ ra
Cũng có khi mình khuất bóng mình
Dễ hiểu.
Đọc cả tập thơ với số lượng lên tới 87 bài, tôi thấy Phạm Văn Dũng viết về nhiều đề tài, kí thác tâm tình vào nhiều đối tượng (cũng dễ hiểu, vì tròn 20 năm kể từ ngày Cánh thơ nâu được xuất bản từ thời còn là cậu sinh viên năm thứ 2, tác giả mới cho ra mắt tập thơ này). Trong Mình khuất bóng mình, Phạm Văn Dũng nói về nhiều chuyện: từ những cảm xúc tâm tình, những kỉ niệm của tuổi học trò cách đây đã hai mươi năm đến những chuyện làng quê, chuyện trường lớp; từ những kỉ niệm và tình cảm gia đình, thầy cô hay những cảm nhận và suy tư về dòng chảy của thời gian, cuộc sống và con người, đến cả chuyện về danh nhân, lãnh tụ… Nói chung là nhiều và rộng. Nhưng điều đó không có nghĩa là Phạm Văn Dũng có tham vọng nói về những cái cao siêu, to tát. Trong cái nhiều và rộng về mặt thi đề ấy, tôi thấy tác giả chủ yếu lượm lặt những cái rất gần gũi, thân thuộc; và cái bóng mà tác giả muốn tìm vào để “khuất bóng mình” – trong những cái gần gũi, thân thuộc ấy – cũng khá phong phú, cũng với muôn hình muôn vẻ và có những kích cỡ khác nhau. Tất nhiên, theo tôi thì với Phạm Văn Dũng, không phải cái gì được viết cũng có thể là “bóng mình”.
Tôi thấy có một cái bóng của quê hương và gia đình hằn đậm trong hồn thơ Phạm Văn Dũng, dù số lượng bài thơ về chủ đề này không nhiều. Tập thơ có 11 bài viết về quê hương và gia đình ( trong đó có 5 bài viết về quê hương và 6 bài viết về gia đình). Nhưng chừng đó cũng đủ để thu lại trong tâm hồn tác giả những gì là gắn bó nhất về làng quê thân thuộc và máu thịt nhất về gia đình thân thương. Viết về làng quê, Phạm Văn Dũng không khai thác nhiều những cái là bản sắc mà cái chủ yếu là đi tìm lại tình quê giống như người con xa xứ tìm về để nương náu sau những mệt mỏi trên đường đời:
Về làng để khỏi lẻ loi
Bao năm chìm khuất cõi đời phù hoa
Giữa ngàn khói sóng bao la
 Hạt bụi tôi chẳng tách ra khỏi làng.
(Về làng)
Phạm Văn Dũng là người yêu làng, hiểu làng và rất tự hào về làng quê của mình. Nhưng trong những bài thơ viết về làng quê, tác giả chủ yếu nói về sự vận động, sự đổi thay của quê hương theo sự đắp đổi của thời gian. Tác giả kể chuyện Bảy dòng họ trong làng là để gửi vào đó một nhận thức và quan niệm về cái còn cái mất, về những thăng trầm trong cuộc sống; kể chuyện về Pho sử sống của làng là để thể hiện niềm tiếc nuối về những giá trị cũ xưa đang vơi dần trong tiềm thức của lớp người đương đại; tả cảnh Đồng quê chiều mưa bay là để nói về những nhọc nhằn gian khổ và để tôn vinh công sức của con người; viết về lễ hội thuyền Rồng (Anh có về lễ hội?) là để nói lên sự ngóng đợi trong mòn mỏi của người góa phụ và sự mong manh của kiếp người giữa cái bao la vô tận nơi biển khơi. Mới đọc những bài thơ viết về làng, tôi tưởng như Phạm Văn Dũng nhằm dụng ý đơn thuần là phác họa bức tranh về quê hương mình, song ngẫm kĩ thì không phải chỉ có thế: Phạm Văn Dũng đi tìm quy luật của cuộc sống.
Cảm hứng về gia đình đã trở nên là một nguồn sống trong thơ Phạm Văn Dũng. Từ Cánh thơ nâu đến Mình khuất bóng mình, anh luôn dành cho gia đình một tình cảm đặc biệt. Tôi rất ấn tượng với hình ảnh người cha mà anh đã khắc họa từ hơn hai mươi năm trước:
Cha ngồi rít điếu cày trên chõng nhỏ
Khói thuốc lào bay lẫn với hoàng hôn.
(Quê nghèo- Cánh thơ nâu)
Ở tập thơ này, Phạm Văn Dũng viết về cha như một cách để ôn lại bài học từ buổi thiếu thời những lời cha răn dạy, những lời tâm huyết mà cha đã đúc rút cả cuộc đời và dốc hết ruột gan để nói với con. Tác giả mượn lời của cha, nhắc lại lời cha và cũng là tự răn mình. Đó là một cái “bóng” để Phạm Văn Dũng khuất vào giữa những cám dỗ, những bon chen:
Những lời cha khuyên con có chịu nhớ không
Hay vẫn cứ hão huyền mơ này ước nọ
Hãy gắng học, đấy là tương lai tiền đồ con đó
Vì, hãy nghe cha: chẳng ai sống hai lần
(Lạy con hãy biết vâng lời)
Trong 6 bài thơ viết về gia đình thì có 5 bài viết về những người phụ nữ thân yêu và quan trọng nhất trong cuộc đời tác giả (viết về vợ, về mẹ và người bà ngoại mà tác giả đã chịu ơn suốt cả cuộc đời và hết mực yêu kính). Theo tôi, đây chính là những cái “bóng” gần gũi, thân thương và tươi mát nhất mà Phạm Văn Dũng tìm được cho mình. Viết về mẹ, tác giả tìm về kỉ niệm của những hi sinh tần tảo, những hao mòn theo năm tháng để nuôi những ước mơ, để gieo mầm hi vọng (Tranh mùa đông, Mẹ của chúng con); cùng với đó là những tình cảm yêu thương ngọt ngào trong những câu hát ru được cất lên từ một tấm lòng bao dung vô hạn:
Tự bao giờ, mãi truyền đời
Mẹ là biển cả trào sôi tấm lòng
(Mẹ)
Viết về vợ, Phạm Văn Dũng tìm thấy ở người bạn đời một sự giao cảm, sự đồng điệu trong một niềm hạnh phúc hết sức bình dị đời thường. Tác giả bộc bạch những lời tâm sự rất mộc mạc, chân thành mà hóm hỉnh:
Anh là gã lực điền
Chỉ biết yêu em
Như đường cày dài vô tận
Như gieo lúa trồng khoai
Cho mãi lên xanh
(Tình yêu gã lực điền)
Đi tìm “cái bóng” của Phạm Văn Dũng trong Mình khuất bóng mình, đôi khi tôi có cảm tưởng như anh muốn nương mình vào tất cả những gì là kỉ niệm, những gì thuộc về kí ức mà anh đã trải qua và lưu giữ trong tâm hồn. Tôi thấy “bóng” một người thầy như một “thiên thần tuyệt đẹp” trong sự ngưỡng mộ thành kính của tác giả (Thầy tôi hồi còn trẻ); tôi thấy “bóng” những người bạn thời sinh viên luôn trong cái cảnh “Tiền nhẵn ruột bao mà chuyện thì bốc lửa”,  cố thể hiện cái cốt cách “như tao nhân một thuở” để sống những tháng ngày “lãng mạn và mộng mơ” vẫn thường hiện hữu trong một bờ kí ức bâng khuâng mà tươi mát (Đi qua giảng đường, Chỉ còn là kỉ niệm, Đặt tên cho mùa, Hoài niệm…); tôi thấy “bóng” của những người con gái thoáng đi qua như “nàng tiên trắng muốt” trong một giấc mơ xa xăm mà trong trẻo, trong một niềm tiếc nuối nhẹ nhàng (Hẹn mùa sau, Hạ đến, Gửi em lời chia biệt, Tìm lại giấc mơ mình, Gửi đến miền em…). Những cái “bóng” ấy xuất hiện nhiều và cứ trở đi trở lại trong hồn thơ Phạm Văn Dũng đã cho thấy anh là người rất trân trọng kỉ niệm, trân trọng những khoảng thời gian sống mà mình đã đi qua, những con người đã từng để lại dấu ấn trong cuộc đời. Và đó là điều mà tôi thấy trân trọng tác giả của tập thơ.
Có thể Phạm Văn Dũng còn muốn “khuất mình” vào với những triết lí, những chiêm nghiệm về cuộc sống và con người trong những suy tư của anh về trời đất, về thời gian, về cây lá bốn mùa, về trăng về sao, về người điên hay người nghệ sĩ…, và có thể đó mới chính là cái “bóng” mà trong sâu thẳm nhất tâm hồn tác giả muốn hướng tới. Tập thơ có nhiều bài thể hiện điều đó: Đừng, Đêm linh diệu, Bóng thời gian, Uống rượu với người điên, Nhập cùng dòng chảy, Sự kỳ diệu của con người, Những điều đã qua đều vô giá… Tuy nhiên với tôi, tôi thấy những cái “bóng” ấy có phần xa xôi, và thành thật mà nói thì tôi thấy nó chưa thật sự là “cái tạng” của tác giả. Có thể tôi chưa thẩm hết được những ẩn triết sâu xa mà tác giả muốn chia sẻ, hoặc cũng có thể là tôi chưa thấy hứng thú với những điều đó. Tôi sẽ còn tiếp tục đọc và suy ngẫm về nó, và có thể sẽ giải mã trong một bài viết khác. Nhưng với những điều đã cảm nhận được (hãy cứ tạm coi như là bề nổi của tập thơ), tôi có thể nói rằng Phạm Văn Dũng đã tìm được một “cái bóng” rất hợp để hồn thơ anh “khuất” vào, vì nó chính là anh.
Hai mươi năm cho một tập thơ! Đó không còn là sự bồng bột, sự bốc đồng của tuổi trẻ. Đó hẳn là sự lắng đọng, sự chiết xuất rất kĩ lưỡng những tinh túy nhất của một hồn thơ. Và ở đây, Mình khuất bóng mình, là một hành trình đi tìm lại cái bản thể của mình, tìm về chính mình và sống với những gì là của mình. Phạm Văn Dũng đã nói lên những cái nhân văn, nhân bản trong những cái bình dị của riêng anh.
25/7/2022
Nguyễn Ngọc Dũng
Theo https://vanvn.vn/