Về chủ đề tính dục trong tiểu thuyết của
Gabriel Garcia
Marquez và Mario Vargas Llosa
Gabriel Garcia Marquez và Mario Vargas Llosa. Họ là một
cặp đôi nhà văn làm hao tốn nhiều giấy mực của giới nghiên cứu bởi vì mối quan
hệ thuộc về văn học và ngoài văn học của hai ông. Marquez và Llosa từng là đôi
bạn than đồng điệu và gắn bó với nhau sâu sắc, thế rồi họ lai rời xa nhau trong
30 năm thù hằn. Những nét tương đồng và những sự mâu thuẫn đến đối nghịch ở con
người và văn chương họ cho thấy rõ tính thống nhất bền vững của nền văn học một
giai đoạn rực rỡ
Vào cuối thập niên 50, Jorge Amado – nhà văn nổi tiếng nhất của
Brazil, được tôn xưng là bậc hiền nhân đã cho xuất bản Gabriela, Nhành quế
và hoa đinh hương. Cuốn này khi ra mắt công chúng đã bị nhiều người cho là “quá
hoa mỹ kỳ cục, quá dâm dục, quá nhiều truyền thống dân gian” [1].
Tác phẩm là một câu chuyện tình đầy đam mê cho đến chữ cuối
cùng của quyển sách, giữa cô gái Gabriela nồng nhiệt, xinh đẹp, cơ thể tỏa ra
mùi quế và hoa đinh hương với Nacib Saad, chủ một quán rượu phát đạt. Khi Nacib
ra chợ nô lệ tìm đầu bếp mới, anh đã gặp nàng Gabriela. Chuyện tình kì lạ mà
cũng rất chân thật của họ đã bắt đầu, mang hương vị lạ lùng, đậm đà và quyến rũ
như vị đặc sánh của cacao ở vùng Brazil. Đó là những con người ồn ã, ham muốn vật
chất, lúc tầm thường lúc cao quý, nhưng trên hết họ đã “yêu” nhau đầy bản năng.
Chính điều đó mà bên cạnh những lời khen, nhà văn hồn hậu của Mỹ Latinh bị chỉ
trích nặng nề vì nặng tính “dâm dục”.
Trường hợp này cũng rơi vào không ít nhà văn ở đỉnh điểm của
giai đoạn thịnh vượng từ thập niên 1960 đến 1980, tiêu biểu là hai tác giả được
mệnh danh là “hai con sư tử của trào lưu Latin American Boom” (trào lưu Bùng nổ):
Gabriel Garcia Marquez và Mario Vargas Llosa. Họ là một cặp đôi nhà văn làm hao
tốn nhiều giấy mực của giới nghiên cứu bởi vì mối quan hệ thuộc về văn học và
ngoài văn học của hai ông. Marquez và Llosa từng là đôi bạn than đồng điệu và gắn
bó với nhau sâu sắc, thế rồi họ lai rời xa nhau trong 30 năm thù hằn. Những nét
tương đồng và những sự mâu thuẫn đến đối nghịch ở con người và văn chương họ
cho thấy rõ tính thống nhất bền vững của nền văn học một giai đoạn rực rỡ. Trường
hợp này khiến ta liên tưởng đến cặp đôi Sartre và Camus của văn học Pháp. Nếu
thiếu một trong hai người, sẽ thật khó có một trào lưu hiện sinh Pháp độc đáo
như ta biết hiện nay.
Marquez và Llosa đã mang về cho châu lục Mỹ Latinh hai giải
Nobel văn học năm 1982 và năm 2010. Đến từ hai quốc gia khác nhau nhưng Marquez
và Llosa có những chủ đề và cấu trúc nghệ thuật giao thoa nhau rõ nét. Một
trong nét tương đồng đặc biệt giữa họ trên trang viết là chủ đề tính dục –
thông thường là những trường hợp tính dục lệch chuẩn, luôn gắn với nỗi cô đơn định
mệnh mang đặc trưng của khu vực văn học đầy bản sắc. Tiểu thuyết của Marquez và
Llosa từng bị hoài nghi là “truyện khiêu dâm” bởi những chi tiết về tình yêu thể
xác với màu sắc hoang dã. William Boyd, đạo diễn chuyển thể cuốn Dì Julia và
nhà văn quèn của Llosa thành phim điện ảnh nhận xét: “Vargas Llosa liên tục thiết
lập các hình ảnh tình dục và quan hệ tình cảm giữa nam và nữ”. Trước đó, khi viết
tiểu thuyết Căn nhà xanh (The Green House, 1966), ông đã mạnh mẽ miêu
tả một nhà thổ giữa rừng như là “một tổ chức trung tâm trong đời sống Mỹ
Latinh” [2]. Marquez cũng mang ám ảnh này khi viết về chủ đề tính dục lệch chuẩn
trở đi trở lại trong Trăm năm cô đơn, Tình yêu thời thổ tả, Hồi ức những cô gái
điếm buồn của tôi…
Dễ dàng thấy, tiểu thuyết Mỹ Latinh xuất hiện rất nhiều cảnh
tính dục, tần số cao và miêu tả hết sức “chân thực”, đến độ nhắc đến Mỹ Latinh,
người ta nghĩ ngay đến một nền văn học nồng nàn dục tính. Không ít nhà nghiên cứu
đã “yên tâm” nhận định đây chính là đặc trưng của văn học Mỹ Latinh.
Trong bài viết “Về những cảnh tình dục trong tiểu thuyết Mỹ
Latinh”, nhà nghiên cứu người Nga Inna Terteryan nhận xét: “Tất cả những cảnh
tình dục đó, tất cả những cái mà chúng ta quen gọi là khiêu dâm đó, ở trong tiểu
thuyết Mỹ Latinh đều gắn với cốt truyện, mà tuyệt nhiên không phải gắn một cách
sơ sài, do đó không thể dễ dàng vứt chúng đi được” [3]. Ông khẳng định thêm: “Nếu
coi khiêu dâm trong tiểu thuyết Mỹ Latinh như là sự nhượng bộ thị hiếu thị dân
hay như “phong vị lạ nhiệt đới”, chúng ta sẽ có nguy cơ bỏ rơi mất đặc trưng của
toàn bộ cấu trúc nghệ thuật”.[4].
Vấn đề tính dục ở đây cần được xem xét một cách nghiêm túc
như là một trong những đặc trưng quan trọng dẫn đến cấu trúc nghệ thuật. Đồng
quan điểm với Inna Terteryan, chúng tôi cho rằng tính dục trong tiểu thuyết
Marquez và Llosa như một thành tố quan trọng của cấu trúc tiểu thuyết, đặc biệt
là các biểu hiện của tình dục lệch chuẩn (loạn luân, nội hôn, đồng tính, lệch
tuổi, tình dục với thú…), những hành động thể hiện rõ nhất nỗi cô đơn và cũng
là thứ đẩy nhân vật dấn sâu vào những sa lầy “nghiệp chướng”.
Đầu tiên cần nhìn nhận tiểu thuyết Mỹ Latinh phản ánh những
biểu hiện tình dục có vẻ “mang nặng tính thú vật”, nhưng chúng không bao giờ được
phản ánh như là những đam mê thú vật, cũng không bao giờ được phản ánh như là
tình yêu, theo quan điểm của Inna Terteryan. Hành vi tình dục của các nhân vật
tiểu thuyết Mỹ Latinh có mối liên hệ sâu sắc với hành vi của họ trong tất cả
các lĩnh vực đời sống khác. “Trong các nền văn học châu Âu người ta luôn muốn
cao nhã hóa sự đam mê tình dục, phổ cho nó một nội dung tinh thần, do đó đưa nó
gần lại với tình yêu. Trong tiểu thuyết Mỹ Latinh, “sex” không được tinh thần
hóa, thậm chí cũng không được cảm xúc hóa, và không được xích gần lại với tình
yêu theo cách hiểu của châu Âu. Nhưng đồng thời nó cũng không bao giờ bị phản
ánh như là thứ bản năng thuần túy thú vật, như là một cái gì chỉ có tính thô bỉ,
nhơ bẩn, đáng xấu hổ. Tình dục luôn luôn được gắn với hệ thống đánh giá – không
phải là sự đánh giá đạo đức trực tiếp, mà với sự đánh giá ngầm ẩn và phức tạp
hơn, thêm nữa không chỉ đánh giá các nhân vật, mà còn cả các hiện tượng, các lực
lượng xã hội, các sự kiện” [5].
Nếu ở truyền thống phương Đông, tính dục thường gắn với
phương diện đạo đức và tình yêu, biểu hiện một cách kín đáo sâu xa, ở phương
Tây tính dục gắn với sự tự do tận hưởng, nó được cảm xúc hóa, trải nghiệm hóa
thì ở Mỹ Latinh, tính dục đậm chất đời thường, hiển nhiên như ăn và ngủ, mang
triết lý sống rất riêng – triết lý của “những con bò cái”. Mỹ Latinh quan niệm
tình dục là nhu cầu bình thường của đời sống, nó không bị/ được đánh giá bởi bất
cứ tiêu chí ngoại tại nào. Trên sắc thái này, diễn ngôn tính dục đã khu biệt bản
sắc tiểu thuyết Mỹ Latinh trên bản đồ văn học thế giới.
Ở tiểu thuyết của Marquez và Llosa, ta thấy sự xuất hiện của
đời tư tác giả lên chính nhân vật của họ, có thể gọi là yếu tố “tự truyện”,
cũng có thể gọi là một biểu hiện của thủ pháp “siêu hư cấu”. Tác phẩm của
Marquez và Llosa có sự đan cài và tưởng tượng lại từ những kinh nghiệm cá nhân
tác giả, có thể được đọc theo hai cách. Một cách đọc sẽ xem xét những dữ liệu
tiểu sử như là nguồn gốc hư cấu tiểu thuyết của Marquez và Llosa. Một cách đọc
khác là tập trung vào câu chuyện, cách kể hơn là người kể.
Nhân vật chính trong Tình yêu thời thổ tả và Hồi
ức về những cô gái điếm buồn của tôi mang dáng dấp của chính tác giả
Marquez trong tự truyện Sống để kể lại. Nhân vật F. Ariza và tôi trong Hồi
ức…, cũng như nhân vật tôi trong Sống để kể lại đều là những gã trai
u buồn, cô đơn, si tình, nhưng đầy phóng túng, đam mê trong tình dục.
Trong Sống để kể lại, Marquez kể về mình là chàng trai sinh viên học ngành
Luật ngang tàng, bỏ học để theo văn, làm báo, hút thuốc và trốn nghĩa vụ. Đặc
biệt, ông viết: “Tôi thường hay đến Barranquilla và Cartagena de Indias, hai địa
điểm ăn chơi bên bờ biển Caribe, để tiêu khiển và đốt đời mình trong thuốc lá,
rượu mạnh cùng những cô gái làng chơi gợi cảm” [6]. Trong Hồi ức về những cô
gái điếm buồn của tôi, Marquez từng viết: “Tôi không bao giờ ngủ với bất cứ người
đàn bà nào mà không trả tiền, kể cả với một số ít vốn không phải là gái chuyên
nghiệp thì cũng cố thuyết phục họ, bằng vũ lực, là phải nhận tiền dù chỉ để vứt
vào sọt rác” [7]. Trong Tình yêu thời thổ tả cũng vậy, để lấp đầy những đêm trống
trải cô đơn, F. Ariza đã ngủ với biết bao cô gái, trong đó, các cô gái điếm
làng chơi là đối tượng không thể thiếu được. Những cô gái điếm biểu trưng cho
năng lực tình dục mạnh mẽ, những kỹ xảo làm hài lòng và thỏa mãn quyền uy của
nam giới. Hơn hết, với những cô gái làng chơi không đòi hỏi tình yêu, sự lịch
thiệp, sự hồi đáp. Họ cho phép người đàn ông bộc lộ bản thân một cách nguyên thủy
nhất và tự do nhất.
Trong Hồi ức về những cô gái điếm buồn của tôi, nhân vật
nhà báo đã viết: “cho đến năm năm mươi tuổi, tôi đã ăn nằm với năm trăm mười bốn
người phụ nữ ít nhất một lần” [8]. Trong Tình yêu thời thổ tả, suốt 51
năm, 9 tháng và 4 ngày chia lìa với Daza, F. Ariza đã trải qua 620 cuộc tình
thay thế, cuộc tình nào cũng đậm màu sắc tình dục. Trong Sống để kể lại,
Marquez không thống kê cụ thể số lượng cuộc tình của mình, hoặc vì ông đã già,
không thể nhớ hết, hoặc ở tự truyện này, Marquez tự trách nhiệm với những gì
thuộc về cá nhân mình, nên không thể hé lộ những con số cụ thể. Tự truyện là thể
loại khó có thể chơi trò chơi “mặt nạ tác giả” như trong sáng tạo tiểu thuyết.
Tuy vậy, không khó để nhận ra, Marquez đã đưa đặc tính “đa bạn tình” và nỗi ám ảnh
với các cô gái điếm vào nhân vật tôi trong tự truyện. Tính cách phóng túng
trong tình yêu, tình dục này của Marquez đã chịu ảnh hưởng từ cha ông và ông
ngoại của ông: họ từng là những người đàn ông hào hoa, phong trần trên tình trường.
Như vậy, tình dục trong các tiểu thuyết của Marquez thường gắn với hình ảnh những
cô gái điếm.
Mặt khác, sáng tác của Marquez đậm màu sắc tính dục gắn với
nhiều dạng thức tình yêu, nhiều đối tượng tính dục khác trên các tiểu thuyết của
ông. Có thể đó là tình yêu giữa nam nữ trẻ trung, có thể là tình yêu khi về
già, tình yêu với cô gái điếm, với người phụ nữ bỏ chồng, bị chồng chê hoặc bị
góa chồng. Những đối tượng tình dục với nhiều chủng người: người phụ nữ da trắng,
người phụ nữ da đen hoặc cô gái lai da nâu (loại này xuất hiện nhiều nhất, bởi
các cô gái lai thường đầy tính bản năng phồn thực)… Có những tình yêu thuần khiết,
cũng có những tình yêu bạo dâm, loạn luân. Có những tình yêu trong hôn nhân,
cũng có những cuộc ngoại tình. Có những tình yêu chân thực, và cũng có những
bóng dáng na ná của tình yêu…
Xét riêng trong Trăm năm cô đơn, số phận của các
nhân vật đều bị chi phối bởi tính dục lệch chuẩn. Sự hình thành và diệt vong của
làng Macondo cũng chính vì lý do đó. Khởi đầu là cuộc hôn nhân của José Arcadio
Buendía và Úrsula Iguarán đã có tính chất loạn luân, cái vòng luẩn quẩn này tiếp
tục lặp lại, và kết thúc làng Macondo khi Aureliano Babilonia lấy nhầm cô của
mình là Amaranta Úrsula rồi đẻ ra đứa con có cái đuôi lợn báo hiệu ngày tận thế.
Như vậy, nỗi sợ hãi lớn nhất của con người làng Macondo là nỗi sợ loạn luân,
nhưng càng sợ thì họ càng không nén được khao khát mãnh liệt, cuối cùng chính họ
luôn lặp lại bi kịch này như một định mệnh không trốn thoát. Các nhân vật trong
gia đình Buendía đều có sự lệch lạc trong hành vi tính dục.
Loạn luân là hành vi tính dục cơ bản và phổ biến nhất
trong Trăm năm cô đơn, nằm ở nhiều mối quan hệ khác nhau: ví dụ, con trai
yêu mẹ ruột, cháu tư thông với cô ruột, em tư thông với chị dâu, anh trai tư
thông với em dâu, anh em nuôi lấy nhau… Loạn luân là tình trạng kéo dài suốt lịch
sử trăm năm ở làng Macondo. Cái đuôi lợn chính là biểu tượng cho dục vọng lầm lạc
và tội lỗi không thể chuộc lại của dòng Buendia. Ngôi làng này sinh thành và diệt
vong cũng bởi đây. Cho nên, mệnh đề rất cơ bản ở đây: nếu không có loạn luân, tất
yếu sẽ không có tiểu thuyết Trăm năm cô đơn. Loạn luân đã là thứ kiến tạo
nên cấu trúc tác phẩm (từ chủ đề, motif, nhân vật, chi tiết nghệ thuật đến văn
phong…).
Xét riêng ở từng nhân vật, tất cả hành động tính dục đều dẫn
đến số mệnh của họ với những nhân quả rõ rệt. Nhân vật sống hay chết đều liên
quan đến điều này. Remedios Người đẹp không có ham muốn tính dục, không thuộc về
đời sống hôn nhân bình thường nên nàng đã bay về trời, để lại bao nhiêu chàng
trai si mê nàng phải chết. Meme Buendía chết già trong tu viện vì bị ngăn trở
tình yêu và nỗi đam mê tính dục với Mauricio Babilonia – anh chàng thợ máy.
Aureliano Segundo luôn chộn rộn bởi những đam mê làm tình, không phải với vợ
anh ta mà là với tình nhân Petra Cotes, và càng làm tình thì gia súc càng sinh
sôi, càng phát đạt. Chính anh ta phát biểu câu “danh ngôn” bất hủ của cuốn tiểu
thuyết: “Hỡi những con bò cái hẫy dạng háng ra, kẻo cuộc đời ngắn ngủi lắm”.
Câu nói này là biểu hiện đầy tính hiện sinh của đời sống phồn thực, nhiều bản
năng nguyên thủy trong chuyện ăn, ngủ, phung phí xài tiền của Aureliano
Segundo. Sống chính là hưởng những niềm hoan lạc bình thường của cuộc sống.
Sẽ không ngoa khi nói tất cả các nhân vật trong Trăm năm
cô đơn, hoặc vì tính dục mà khắc kỷ, hoặc vì tính dục mà phóng túng, vượt ra khỏi
những giới hạn thông thường. Rất nhiều nhân vật có biểu hiện “lệch lạc” trong ẩn
ức tính dục, ví dụ chứng nghiện ăn đất, mút ngón tay như một kiểu thủ dâm, mặc
cảm thiến hoạn, thích tự ngắm thân thể của mình… Tất cả những hành động này gắn
chặt với đời sống của nhân vật, tạo nên quy luật nhân – quả, đẩy họ đến số phận
bi kịch của nỗi cô đơn truyền kiếp.
Tình dục là một phần quan trọng đối với con người đến nỗi
chúng ta không thể né tránh nó. Tiểu thuyết của Llosa tiếp tục phản ánh những
“lệch chuẩn” đó trong nỗi đau sâu xa. Dù không xuyên suốt và to lớn ngang bằng
với chủ đề chính trị xã hội trong tiểu thuyết của Llosa, nhưng vấn đề tính dục
lại thường trực ở từng nhân vật của ông và biểu hiện như một yếu tố mãnh liệt của
sự sống. Chủ đề này dĩ nhiên đóng vai chính trong các tiểu thuyết được mệnh
danh là “tiểu thuyết ái tình” của Llosa như Dì Julia và nhà văn quèn, Các trò
tinh nghịch của cô bé hư hay Lời ca tụng người mẹ kế, nhưng chủ đề này cũng chiếm
chỗ không nhỏ trong các tác phẩm vốn thuộc về những đề tài xã hội “nghiêm
trang” hơn như Trò chuyện trong quán La Catedral hay Bữa tiệc của
loài dê, Đường tới thiên đàng… Sự ám ảnh về tình yêu và tình dục đi liền với ý
tưởng cốt lõi của Mario Vargas Llosa: sức sống của bản năng nơi cá nhân bị quay
cuồng giữa lịch sử và chống chọi với những hoàn cảnh tối tăm.
Chủ đề này trong sáng tác của Mario Vargas Llosa có nhiều điểm
tương đồng với Marquez và các nhà văn Mỹ Latinh thế hệ Bùng nổ: trang viết nồng
nàn dục tính, nhiệt thành, hành vi “yêu” ít khi toan tính hay lo ngại dư luận,
đạo đức, những cảnh bạo lực, giằng co, mâu thuẫn và cả sự mùi mẫn trong cốt
truyện tình yêu. Mỗi câu chuyện mà Mario Vargas Llosa khắc họa thường là những
cuộc tình chênh lệch về một phương diện nào đó, hoặc gặp nhiều trắc trở và rào
cản xã hội. Trong tiểu thuyết của Llosa, các yếu tố tình dục đậm nét, nhưng
không trơ trẽn, không tách khỏi cốt truyện. Ngược lại, chúng luôn được nhìn dưới
góc độ của những phản ứng xã hội.
Nhà văn Jorge Mario Pedro Vargas Llosa người Perú, giải Nobel
văn học năm 2010
Về phương diện tình dục lệch chuẩn, không chỉ các tiểu thuyết
Marquez mới đậm đặc dục tính nguyên thủy cuốn Cuộc trò chuyện trong quán La
Catedral của Losa cũng vậy. Nó đầy các cảnh và các môtíp tình dục, kể cả những
cảnh có tính bệnh hoạn và có vẻ phản tự nhiên. Cuốn tiểu thuyết này là một câu
chuyện lịch sử rộng lớn, chen vào những góc bí ẩn của từng cá nhân. Ông chỉ ra
sự vận hành cơ chế của một nền độc tài khủng bố điển hình ở Mỹ Latinh ở bề nỗi
lẫn bề sâu. Trong số các nhân vật chính, kẻ đứng đầu cơ quan an ninh Caio
Bermudes, mà dân chúng gọi là “Caio Dermo” luôn đam mê tình dục và các cảnh
tình dục trong tiểu thuyết đều gắn với ngôi nhà của nhân vật này. Caio Bermudes
luôn bày đủ mọi trò bẩn thỉu về tính dục để che giấu chứng liệt dương của mình.
Ngược lại Caio Bermudes là Ambrosio, người có số phận nhiều kịch tính nhất của
thiên truyện, lại lao vào những cuộc tình với nhiều loại phụ nữ để che giấu đi
sự bất lực trong địa vị xã hội của tầng lớp mình. Bất lực trên giường và bất lực
trên thang địa vị xã hội là những cực đối lập nhau, che giấu và chống đỡ cho
nhau. Chủ đề tình dục giữ một ý nghĩa quan trọng trong tiểu thuyết của Mario
Vargas Llosa, hoặc nó là phương diện biểu hiện kiêu hãnh của chế độ độc tài, hoặc
là sự kháng cự lại chế độ ấy.
Trong bài luận Về những cảnh tình dục trong tiểu thuyết Mỹ La
tinh, Inna Terteryan phân tích, đặc trưng tính dục này đã tạo ra nguyên lý phản
đề trên tiểu thuyết của Llosa: “Người đọc được giáo dục theo truyền thống văn học
châu Âu tất sẽ có ý muốn đánh giá tất cả những cái đó như là “biểu hiện sự suy
đồi của tầng lớp chóp bu” như Caio Bermudes. Nhưng sự thực không hoàn toàn như
vậy, bởi vì tác giả có thái độ đồng cảm đối với phần đông những người tham gia
vào cuộc truy hoan, thậm chí còn đặt vào giữa họ một nhân vật hấp dẫn nhất của
cuốn tiểu thuyết. Trên thực tế, “tất cả những cảnh miêu tả đó có một “tiêu điểm”
chung – sự bất lực giới tính của Caio Bermudes, kẻ đã cố bày ra đủ trò bẩn thỉu
để khắc phục chứng liệt dương của mình. Dần dần tất cả các đường dây cốt truyện
của tác phẩm đều gắn vào đây: bất luận thế nào vai trò của nhân vật trong tấn kịch
chung đều bị ràng buộc với thái độ của nhân vật đối với chuẩn mực giới tính tự
nhiên. Sự phá vỡ, sự phản bội lại chuẩn mực tự nhiên đều đi kèm với sự sai lệch,
méo mó vị trí xã hội-đạo đức của nhân vật [9].
Tất nhiên, trong cấu trúc tự sự nghệ thuật, hình tượng nhân vật
không bị phân ra thành các phần đối xứng nhau, mà những cặp tính cách này ẩn
vào nhau. Trong sự bất lực của Caio Bermudes ta thấy sự mạnh mẽ đàn ông của
Ambrocio và ngược lại. Mỗi hành vi tính dục đều gắn với một nội tâm bí ẩn của
nhân vật, gắn theo các cặp nghịch lý khác: thành công và thất bại, khao khát và
kiềm nén, sự sống tràn sinh lực – sự bất hạnh của từng cá nhân. Tuân theo định
mệnh, buông xả bản thân và để cho “con sóng tình” của số phận đẩy đưa, choàng
phủ lên cuộc đời họ. Những chi tiết tính dục gắn chặt với cấu trúc tư tưởng và
nghệ thuật của tác phẩm.
Đặc biệt Llosa thành công khi tạo nên các mối quan hệ không hề
rõ ràng, khó gọi thành tên, ẩn sâu bên trong là những sự thật rất khó tin. Các
nhân vật trong Trò chuyện trong quán La Catedral bị vướng mắc trong
khuynh hướng tình dục không tự nhiên, sống trong một cuộc đời hai mặt vô cùng
khác nhau. Don Fermin với Ambrosio là quan hệ chủ tớ, nhưng thực chất họ là
tình nhân, những kẻ quan hệ đồng tính. Queta với Nàng thơ là chị em tốt, là bạn
bè thân thiết, nhưng cũng là một cặp đồng tính nữ. Ngoài ra còn có những mối
quan hệ lấp lửng rất đáng ngờ khác. Chẳng hạn giữa Cayo và hai người phụ nữ
khác trong tác phẩm. Việc nhấn nhá mô tả những mối quan hệ không rõ ràng, không
gọi thành tên khiến người đọc cảm thấy Peru không-bình-thường trong các mối
quan hệ giữa người với người. Sự nghi ngờ về mối quan hệ thực sự giữa các nhân
vật đến cuối tác phẩm vẫn không được giải đáp.
Mario Vargas Llosa cũng viết nhiều về những mỗi quan hệ cùng
dòng tộc và lệch pha về tuổi tác. Trong tiểu thuyết Lời ca tụng người dì
ghẻ hay Dì Julia và nhà văn quèn (Ở Việt Nam dịch là Dì
Hulia và nhà văn quèn) mối quan hệ trung tâm là đứa con và người mẹ kế, đứa
cháu và người dì, dù không cùng huyết thống nhưng thuộc diện “đáng can ngăn”.
Trong Dì Julia và nhà quèn, cốt truyện được kể song song giữa hai tuyến
nhân vật chính. Tuyến thứ nhất là mối quan hệ giữa nhà văn tập sự trẻ tuổi
(Marito) với người thợ viết cần cù, khéo tay (Camacho). Tuyến thứ hai là mối
tình giữa Mario và người dì Julia của anh. Tuyến thứ hai (mối tình) luôn giàu
tính kịch và giàu hành động hơn tuyến thứ nhất, bởi vì bản thân mối quan hệ này
có nhiều sự éo le: Julia đã 32 tuổi trong khi Marito mới 18. Julia có họ hàng với
Marito và anh phải gọi Julia bằng dì (vốn là vợ người chú của Marito). Hơn nữa,
Julia từng có một đời chồng, trong khi Marito còn quá trẻ, chưa từng trải qua một
cuộc tình. Định kiến xã hội và những giáo lý đạo đức đã nhiều lần không chấp nhận
việc họ đến với nhau, thế nhưng, cả hai vẫn kết hôn và sống với nhau được bảy
năm hạnh phúc. Sau khi ly hôn, Marito tiếp tục lấy người bà con của mình: cô em
họ xinh đẹp, trẻ trung. Những sự kiện này chính là lấy “nguyên mẫu” chân dung của
Mario Vargas Llosa trong đời thực. Llosa cưới vợ là người dì trong họ, lớn hơn
ông 15 tuổi. Quan hệ này bị họ hàng và người đời dèm pha. Báo giới từng đánh
giá đây là “hành động sốc nổi và vô luân” của Mario Vargas Llosa. Nhưng ông vẫn
bất chấp tất cả với sự lựa chọn riêng của mình.
Trong tiểu thuyết này, ngoài mối tình chênh lệch giữa Marito
và Julia, còn có những câu chuyện nhỏ thật ám ảnh. Trong đó, một nhánh truyện kể
về mối tình giữa hai anh em ruột thịt. Họ yêu nhau bằng tình yêu của nam nữ, bằng
tình cảm vợ chồng. Vì sợ bị gia đình và xã hội lên án mà họ đã tìm cách che giấu,
cô em gái xinh đẹp, đầy tài năng đã chấp nhận lấy người con trai thô kệch đã
theo đuổi cô bao lâu nay, để che mắt cái thai với anh trai đang ngày một lớn
lên. Thế nhưng, sự việc bị đổ vỡ ngay trong ngày cưới, chú rể đã vô tình biết
được sự việc động trời. Câu chuyện đau khổ và nhục nhã đã bị bỏ lửng lơ ở chỗ
chú rể Antunex Tóc Hung với đôi mắt đục ngầu trân trối trong nhà tắm khi phát
hiện ra sự thật. Còn Risa, người anh trai và cũng là cha của bào thai thì khóc
ròng rã và không thiết sự sống.
Toàn thể tác phẩm này là thiên tiểu thuyết của tình yêu lệch
chuẩn. Chủ đề này đã dẫn đến giọng kể trữ tình và cay đắng, kết cấu vừa đóng vừa
mở, những tình tiết bỏ ngỏ lửng lơ chờ đợi sự đánh giá của độc giả.
Ngoài tiểu thuyết Dì Julia và nhà văn quèn, Mario Vargas
Llosa còn nổi tiếng với những tiểu thuyết “ái tình” Lời ca tụng người mẹ kế.
Nhiều nhà nghiên cứu ngờ rằng, motif loạn luân mẹ – con trong tác phẩm này ít
nhiều gợi nhắc đến chủ đề quen thuộc của Marquez trong Trăm năm cô đơn.
Trong một bài phỏng vấn, Llosa khẳng định rằng, cùng một mối bận tâm về mối
quan hệ loạn luân, nhưng tiểu thuyết của ông không phải là kiểu Hiện thực huyền
ảo của Marquez. Tiểu thuyết của ông gần với cuộc đời thực hơn là huyền thoại.
Phong cách của Llosa trong tác phẩm này rất ít chất thơ và lãng mạn, nó đánh đố
người đọc với một lời giải đáp độc đáo nằm ở cuối truyện. Nhân vật trong tiểu
thuyết của Llosa cũng không có tính dị thường hoặc không đẩy lên đến mức kỳ
quái, gây ấn tượng sâu đậm nơi người đọc như trường hợp của Marquez. Cái đẹp
trong tiểu thuyết của Llosa gắn với đời thường, gắn với cái ác, gắn với những lựa
chọn, những nổi loạn kháng cự và rồi thất bại, của một con người cá nhân.
Tuy vậy, ta vẫn thấy những điểm giao nhau giữa hai tác giả lớn
nhất trong trào lưu này: họ bận tâm đến những cuộc tình đầy bản năng, những nhục
dục lưu giữ nhiều màu sắc nguyên thủy. Giống với tiểu thuyết Marquez, nhân vật
của Llosa luôn bị nỗi ám ảnh về tội loạn luân đày con người vào cõi hỗn mang.
Các tác phẩm của Llosa toát lên không khí bi kịch của những mối quan hệ quẩn
quanh đóng kín. Ông đã luôn nhìn thấy kết thúc của những cuộc tình này khi mà
nó còn trong trứng nước. Thái độ của Marquez và Mario Vargas Llosa là gì? Qua
văn bản, chúng tôi cho rằng đó là một thái độ có tính hai mặt: không cổ vũ,
khuyến khích nhưng cũng không lên án một cách khắc nghiệt. Nói cách khác, đó là
cảm giác chấp nhận vừa thích vừa sợ. Cả hai nhà văn đều hiểu rõ những ẩn ức sâu
kín mà thiêng liêng của những tình yêu, tính dục bị ngăn cấm. Trang viết của họ
mong đợi một sự tái sinh mới cho những con người đã mang lời nguyền của tình
yêu và số phận.
Cần nói thêm, nhân vật trong sáng tác của Marquez và Llosa
thường bị ám ảnh bởi mặc cảm Oedipe với hình ảnh người mẹ – người phụ nữ đầu
tiên của đứa con trai. Người mẹ khơi gợi tình mẫu tử chở che và cả những ham muốn,
tò mò về tình dục của đứa con suốt những năm tháng trẻ thơ cho đến khi trưởng
thành. Trong tác phẩm Trăm năm cô đơn, Thành phố và lũ chó, Dì Julia
và nhà văn quèn đều có những nhân vật nữ – người mẹ, lọt vào tiềm thức
tình yêu và tình dục của đứa con trai. Tuy nhiên, khác với nền văn chương nơi
mà mặc cảm Oedipe xuất phát (gắn với phương diện đạo đức và nỗi băn khoăn “tồn
tại hay không tồn tại”), nhân vật của Marquez và Llosa đã vượt qua lằn ranh của
những biên giới đó, họ đã không còn bận tâm với những tín điều đạo đức và tôn
giáo. Họ sống với tinh thần đánh cược và chấp nhận: “Nếu mình đẻ ra kì đà thì
chúng mình sẽ nuôi kì đà” [10]. Sa lầy vào những khát vọng nguyên thủy, họ đã
thực hiện và trả giá cho hành động của mình.
Trong trường hợp của Llosa, điều này xuất phát từ dấu ấn của
tuổi thơ: đối lập với cảm giác khao khát tình thương và dục vọng ở mẹ là nỗi sợ
hãi và chán ghét đến cực độ của đứa con đối với bố và cả những người đàn ông đến
gần mẹ. Hình ảnh người bố và người tình của mẹ trong tác phẩm của Mario Vargas
Llosa luôn cay độc, khô khan và khắc nghiệt. Đứa con lớn lên trong sự chống đối
ngầm với người bố – thực chất là chống đối với thế giới nam quyền đầy bạo lực.
Đó đều là biến thể của những cá nhân giãy giụa trước tình thế ngột ngạt của
chính gia đình mình. Chủ đề này ở Llosa đi từ “cấu trúc tâm trí” của tuổi thơ
cá nhân và cả một nền văn chương gắn với “mặc cảm khải huyền” về sự diệt vong.
Vì sao tiểu thuyết Mỹ Latinh giai đoạn Bùng nổ đậm đặc dục
tính? Nhiều người đã giải thích dựa trên nền văn hóa đậm tính Carnaval của vùng
biển Caribbe và Nam Mỹ. Khu vực này mang khí hậu nhiệt đới xích đạo, kết hợp
gió mùa từ biển; cơ địa sinh học và tư duy thẩm mỹ cư dân sớm hình thành một
nét đẹp mạnh mẽ hoang dã bản địa kết hợp từ tính chất kiêu sa, cao nhã của châu
Âu và nồng nàn bản năng của châu Phi. Họ sống một cuộc đời đầy tính hiện sinh bởi
lẽ “cuộc đời quá ư ngắn ngủi”.
Không giống với tính chất thanh nhã của Âu châu văn minh,
cũng khác với tính dục phóng khoáng của châu Phi hoang dã thần bí, tính dục Nam
Mỹ có những hiện tượng lệch chuẩn: ngoại tình, loạn luân, tình yêu cùng giới…
thấm đẫm đời sống Kyto giáo, mang đầy đủ dấu ấn nguyên thủy, lẫn dấu ấn của một
xã hội hiện đại. Với một châu Mỹ Latinh đang hiện đại hóa nhanh chóng dưới lực
đẩy lịch sử – văn hóa lưỡng nguyên thì vấn đề tính dục cũng trở nên phức hợp vô
cùng, đứng giữa lý trí và bản năng, giữa tôn giáo và thế tục. Nói cách khác, những
cảnh tính dục trong tiểu thuyết Mỹ Latinh là cuộc xung đột giữa phức cảm khắc kỷ
và phóng túng, giữa đặc trưng Tây Ban Nha và bản địa, giữa sự tuân phục và chống
đối với cái hiện đại. Từ đó, nó tạo nên tính phản đề thường thấy trong tiểu
thuyết Mỹ Latinh.
Hơn nữa, khao khát tình dục ở đây thường gắn với cảm thức cô
đơn. Cô đơn đẩy các nhân vật đến cánh cửa tính dục, ham muốn làm tình với bất cứ
đối tượng nào, kể cả là gái điếm hay người bà con ruột thịt của mình. Họ vừa muốn
được chạy trốn vừa muốn được ở lại mãi mãi trong cái im lặng đầy thất vọng của
nỗi cô đơn đáng sợ, kết quả là tính dục đẩy nhân vật vào cô đơn thẳm sâu hơn,
cùng cực hơn. Tiêu biểu nhất là hành trình chạy vào tính dục trốn nỗi cô đơn của
dòng họ Buendia từ quan hệ trong hôn nhân đến ngoài giá thú xoay quanh các mối
tình của Jose Arcadio (với người giúp việc, Pila Ternera, cô gái Digan), của đại
tá Aureliano Buendya với 17 cô gái, Arcadio và Aureliano với Pilar Ternera; của
Arcadio Segundo và Aureliano Segundo với Petras Cotes; cùng một loạt các mối
quan hệ loạn luân khác…
Nhân vật trong tác phẩm Marquez một mặt luôn có khát vọng
tình dục, mặt khác luôn luôn cảm thấy cô đơn. Tâm thức này chi phối toàn bộ tác
phẩm của ông khiến nhân vật ở mọi tác phẩm sẽ gặp nhau ở điểm chung: cô đơn lặp
đi lặp lại như một vòng tròn định mệnh vĩnh viễn bất chấp sự cố gắng vượt thoát
của họ. Thành công lớn của Marquez, như Lê Huy Bắc từng nhận xét, là tạo nên một
“thế giới nhân vật đều phải luôn đối đầu với cái cô đơn. Chưa bao giờ trong lịch
sử văn học thế giới, chúng ta lại gặp nhiều con người, nhiều kiểu dạng cô đơn
như ở đây […]. G. Marquez đặt nhân vật của mình đối diện với cái cô đơn và kiểm
tra thái độ của nhân vật mình với cái cô đơn đó” [11].
Như vậy, chủ đề về tính dục gắn chặt với tư tưởng và cấu trúc
của tiểu thuyết. Các yếu tố từ cốt truyện, tình tiết, biểu tượng đến ngôn ngữ,
văn phong đều bị chi phối từ chủ đề này. Lấy một ví dụ trong Thành phố và lũ
chó, Mario Vargas Llosa đã viết về đời sống tinh thần và tính dục ở tuổi mới lớn
trong ngôi trường quân sự với một loạt các biểu hiện nổi loạn: họ thử qua tình
dục đồng giới, tình dục với những con thú vật như gà mái, chó cái, đồng thời
không thiếu những cuộc bạo dâm, hiếp dâm và gây nên tội ác. Các nhân vật của
Mario Vargas Llosa dùng đời sống tình dục như một cách cựa quậy đòi quyền dân
chủ và phản ứng lại xã hội. Tác phẩm gắn với những hình ảnh “tục tĩu” và nhiều
từ lóng thông dụng, chẳng hạn: “chúng đang mơ tưởng đến bộ phim nọ, chúng vẫn
còn nhìn thấy bao nhiêu là đàn bà chỉ mặc quần trong, bao nhiêu là đùi vế, bao
nhiêu là bụng…” [12], “Vì chuyện cứt đái gì mà mày khóc thế hả?” [13], “mày mà
rót ít sữa là chúng tao thiến dái mày đó” [14], “hơi nhiều đấy, mẹ kiếp”… “Thằng
Trăn chỉ đéo được con chó cái thôi… Cái thằng vừa đi vừa đéo ấy. Chỉ là chuyện
mà thôi, chúng mày ạ, tao nghĩ tới không thôi cũng đã cửng lên rồi…” Ngôn từ đời
thường và đậm đặc từ ngữ dục tính tô đậm “một thế giới đực”, “một cuốn sách đậm
mùi đực tính”. Đây là một ví dụ cho thấy khám phá của Llosa về chính trị kết hợp
trong bản năng tính dục của con người, viết với cấu trúc chặt chẽ về nhân vật,
giọng điệu, văn phong tương ứng.
Trong khi kể, tả, các nhà văn Mỹ Latinh tỉnh táo và dửng
dưng, chống lại sự dịch chuyển cảm xúc. Họ không bàn luận và đánh giá bằng
thang đo đạo đức hay thẩm mỹ. Họ chấp nhận như điều đó như chấp nhận “thực tại
thứ ba” của châu lục mình. Họ có thể có niềm tin về tính dục, nhưng đó là niềm
tin: “Không một việc làm nào với nhau ở trên giường là vô đạo đức nếu nó góp phần
gợi nhớ đến tình yêu” (Marquez). Bắt nguồn từ những “nghiệp chướng” mang tính
cách văn hóa của Mỹ Latinh, tiểu thuyết trào lưu Boom đã đẩy lên thành cấu trúc
nghệ thuật hoàn chỉnh và gắn bó nhau sâu sắc.
Về thành quả của tiểu thuyết mới Mỹ Latinh, nói như nhà phê
bình văn chương Chile J. Loveluck trong tham luận Sự khủng hoảng và đổi mới của
tiểu thuyết Mỹ Latinh: sự đổi mới của văn xuôi vùng đất này biểu hiện trên hai
lĩnh vực: những chủ đề chưa từng được đề cập đến và theo đó là kỹ thuật và cơ cấu
tự sự mới lạ [15]. Người ta nhìn thấy trong tiểu thuyết giai đoạn những “hiện
thực ngoại cỡ”, những vấn đề thiết yếu liên quan đến vận mệnh dân tộc và số phận
con người. Những chủ đề lớn lao, phức tạp luôn đan lồng vào trong tính cách, số
phận từng cá nhân nhỏ lẻ, đi sâu vào đời sống nội tâm, lặn xuống những tầng vỉa
nhân sinh lẫn vô thức của con người.
Mỹ Latinh là vùng đất chứa đựng hầu hết những hệ ý thức tư tưởng
của nhân loại, nền văn hóa lai đậm nét đã hình thành ở người dân mỗi khu vực những
đặc tính khác nhau. Nhìn chung ở họ là sự ít bảo thủ, nhạy bén, khí chất nồng
nàn mãnh liệt đến độ bạo liệt. Đôi khi trong họ là sự kết hợp của những đối cực:
chẳng hạn vừa “hiện sinh” vừa lưu luyến quá khứ, vừa nhiệt thành lại vừa “cô
đơn”, vừa hâm mộ khoa học lại vừa sùng tín đạo Thiên chúa. Ở những nhà văn như
Marquez và Llosa, con người họ là một khối đầy nghịch lý. Họ luôn hướng đến cái
đẹp và sự hoàn mỹ, nhưng cả hai đều không ít lần bị hấp dẫn bởi sự bất toàn, sự
khiếm khuyết như là một gương mặt khác của cái đẹp, cái ác, tội lỗi như một
“siêu đạo đức”. Tính cách phức hợp, nhiều đối cực của khu vực này cộng hưởng với
tâm lý sáng tạo đặc biệt của nhà văn đã đẩy họ lựa chọn một con đường nghệ thuật
tương ứng: trần thuật trong tính phản đề tương ứng, khám phá những chủ đề độc
đáo bằng những thủ pháp trần thuật mới mẻ. Tính dục và nỗi cô đơn huyền thoại
trở thành một trong những đặc trưng của tiểu thuyết Marquez và Llosa, rộng hơn
là tiểu thuyết Mỹ Latinh thời thịnh vượng.
Chú thích:
[1] Hà Vinh, Vương Trí Nhàn biên soạn (2006), Có những
nhà văn như thế, NXB Hội nhà văn, Hà Nội, trang 265
[2] Vũ Thị Huế, “Mario Vargas Llosa: Cuộc đời trong văn
bản”, Báo Văn Nghệ số 14/2015, nguồn: http://www.viebooks.com/.
[3] [4] [5] Inna Terteryan, “Về những cảnh tình dục trong tiểu
thuyết Mỹ Latinh”, nguồn: http://vietbao.vn/Van-hoa/.
[6] Gabriel Garcia Marquez (2007), Sống để kể lại, Lê
Xuân Quỳnh dịch, NXB Tổng hợp TPHCM, trang 13
[7], [8] Gabriel Garcia Marquez (2007), Hồi ức về những
cô gái điếm buồn của tôi, Lê Xuân Quỳnh dịch, NXB Tổng hợp TPHCM, trang 18
[9] Inna Terteryan, “Về những cảnh tình dục trong tiểu thuyết
Mỹ Latinh”, nguồn: http://vietbao.vn/Van-hoa/.
[10] Gabriel Garcia Marquez (2003, 2011), Trăm năm cô
đơn, Nguyễn Trung Đức dịch, NXB Văn học, trang 46
[11] Lê Huy Bắc (2009), Chủ nghĩa Hiện thực huyền ảo và
Gabriel Garcia Marquez, NXB Giáo dục Việt Nam, Hà Nội, trang 218, 219
[12] Mario Vargas Llosa (2011), Trò chuyện trong quán La
Catedral, Phạm Văn dịch, NXB Nhã Nam, trang 25
[13] Mario Vargas Llosa (2013), Thành phố và lũ chó, Lê
Xuân Quỳnh dịch, NXB Nhã Nam, trang 36
[14] Mario Vargas Llosa (2013), Thành phố và lũ chó, Lê
Xuân Quỳnh dịch, NXB Nhã Nam, trang 58
[15] Nhiều tác giả (1999), Văn học Mỹ Latin, Trung tâm khoa học
xã hội và nhân văn quốc gia, Viện thông tin khoa học xã hội Hà Nội, trang 129
[*] ThS. Lê Ngọc Phương, khoa Văn học và Ngôn ngữ,
ĐHKHXH&NV, TPHCM.
2/8/2022
Lê Ngọc Phương
Nguồn: Bình luận văn học
Theo https://vanvn.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét