Âm nhạc truyền thống ở một số nước ASEAN
Nguyễn
Bách
Vào năm 1984, Brunei Darussalam được
nhận là thành viên thứ sáu. Đến năm 1995, Việt Nam cũng gia nhập ASEAN. Lào và
Burma (Miến Điện) đã trở thành thành viên ASEAN vào năm 1997. Campuchia gia
nhập năm 1999. Đến nay, ASEAN có 11 thành viên chính thức: Brunei, Miến Điện,
Campuchia, Indonesia, Lào, Mã Lai, Philippines, Singapore, Thái Lan, Đông Timo
và Vietnam. Năm nay Việt Nam chuẩn bị đón tiếp các hội nghị ASEAN tại Tp. HCM
(tháng 4/2010) và Hà Nội (10/2010).
Cách đây hai năm, Liên Hoan các Giai
Điệu Vàng ASEAN 2008 đã được tổ chức tại Tp. HCM từ 16 đến 20/10, thu hút các
ca sĩ được tuyển chọn từ tám nước Đông Nam Á (ĐNA). Liên hoan kéo dài bốn ngày
này lần đầu tiên được tổ chức tại Việt Nam. Các nước thành viên tham dự chia
thành 8 nhóm gồm có: Thái Lan, Lào, Mã Lai, Indonesia, Philippines,
Brunei, Việt Nam và 4 đội khách mời. Liên hoan nhằm mục đích chào mừng các sự
kiện của ASEAN và củng cố tình đoàn kết giữa các nước thành viên. Liên hoan này
đã trở thành nơi để trao đổi văn hóa và âm nhạc kinh điển cũng như đương đại.
Vào ngày 11 và 12/12/2009, một liên hoan khác về văn hóa và âm nhạc ASEAN đã
được tổ chức ở Bangkok, Thái Lan.
Chủ đề của liên hoan là “Văn hóa và
Âm nhạc kết nối cộng đồng ASEAN thành một khối thống nhất” và đã thu hút sự
tham dự của các nước thành viên gồm có Indonesia, Singapore, Mã Lai, Thái Lan
và Vietnam. Chúng ta có thể kết luận rằng âm nhạc có thể là cầu nối kết hiệu
qủa giữa các quốc gia khác nhau. Do đó, tìm hiểu về âm nhạc của các nước thành
viên ASEAN đóng vai trò quan trọng để tạo sự đồng nhất trong khối. Trong khuôn
khổ giới hạn của bài viết này chúng ta chỉ đề cập khái quát đến âm nhạc truyền
thống của một vài nước ASEAN.
Brunei Darussalam
Brunei là một nước ĐNA ở Borneo giữa
Sabah và Sarawak (là một phần của Mã Lai). Có nhiều loại âm nhạc dân gian và dân
vũ bản xứ. Brunei chia sẻ một số triển vọng và nối kết văn hóa với các quốc gia
ĐNA như Mã Lai, Singapore, Indonesia, Thái Lan, Philippines. Mặc dù có nhiều
điểm tương đồng với các quốc gia này nhưng Brunei cũng có những khác biệt tiêu
biểu về văn hóa và di sản về âm nhạc dân gian, dân vũ và truyện tích dân
gian.
Âm nhạc truyền thống Brunei tồn tại qua nhiều thế kỷ trong các
phong tục hoàng gia và truyền thống dân gian. Trong các dịp này âm nhạc được
thể hiện qua nhạc lễ với các nhạc cụ như trống, kèn diễn vào lúc khai mạc và
kết thúc các hoạt động lễ hội. Lịch sử Brunei còn kể rằng Sultan Bolkiah
(1485-1524) luôn mang theo người một vài nhạc cụ khi ông đi biển; do đó ông
thường được gọi là “Nakhoda Ragam” (Thuyền trưởng hát).
Có nhiều loại nhạc cụ khác nhau.
Trong số đó phải kể đến gendang, biola, guilintangan, gambus, gong và
rebana là những nhạc thường được dùng để đệm cho các ca khúc truyền thống
dân gian như anding, dang, mengalai, alus jua di, dang, samalaindang và những
loại khác.
Có hai loại chính trong âm nhạc
truyền thống Brunei là: nhạc Kedayan và nhạc Malay. Aduk-Aduk là điệu vũ nghi
thức được người dân Kedayan biểu diễn trong các ngày lễ, đặc biệt vào cuối mùa
thu hoạch. Điệu vũ này được đệm bằng các nhạc cụ gõ gồm có trống và vỏ dừa. Dân
tộc Malay được biết đến với điệu vũ Jipin và Zapin được đệm theo bằng các nhạc
cụ gồm có gambus dan biola, dombak và rebana. 
Miến Điện
Burma, có tên gọi chính thức là
"tLiên Hiệp Miến Điện (Myanmar)", được du khách biết nhiều nhất qua
hai thành phố Pagan và Rangoon. Thế giới biết nhiều đến những điệu múa truyền
thống và nhà hát đẹp của đất nước này, cả đến những nhạc cụ độc đáo như đàn
Saung Gauk (giống như đàn harpe nhưng hình cung) hay các trống đồng cổ của
người Karen. Những nhạc cụ này có mối liên hệ sâu xa trong lịch sử âm nhạc vùng
ĐNA.
Âm nhạc truyền thống Burma du dương,
nhìn chung là không có hòa âm, và thường ở nhịp 4/4 (na-yi-se) hay 2/4
(wa-let-se) hay 8/16 (wa-let-a-myan). Âm nhạc truyền thống dân gian Burma có
nhiều loại khác nhau. Một hình thức nổi bật là byaw thường được chơi ở các lễ
hội tôn giáo và được hát lên trên nền đệm của loại trống dài và thon, thỉnh
thoảng được xen vào bằng tiếng của loại trống to hơn. Nhóm nhạc truyền thống
dân gian thường biểu diễn trong các nat pwe, một loại nhà hát, nghệ thuật Burma
và trong các lễ hội gọi là hsaing waing.
Tuy chưa rõ nguồn gốc, nhưng người ta
vẫn cho rằng xuất xứ của nó từ vương triều Ayuthaya hay ít nhất là chịu ảnh
hưởng bởi các nhóm trống, cồng chiêng Ayuthaya trong những năm 1700 qua những
cuộc xâm lược không ngừng của triều đại Konbaung, có nhiều điểm tương đồng với
các nhóm khác ở nhiều nước vùng ĐNA.
Nhóm nhạc truyền thống này gồm trống
và các loại cồng chiêng cùng với những nhạc cụ pha màu sắc khác như hne (một
loại kèn dăm kép), và pat waing hay hsaing wan (một bộ gồm 21 trống định âm
được kết tròn lại với nhau).
Ngoài ra có thể có thêm các nhạc cụ khác như kyi
waing (các cồng chiêng nhỏ bằng đồng đặt trong một khung tròn) và maung hsaing
(các cồng chiêng đồng lớn hơn được đặt trong khung chữ nhật) cũng như si và wa
(một loại chuông và lục lạc) và gần đây còn có thêm chauk lone bat (một nhóm 6
trống bắt đầu được dùng từ những năm 1900).
Campuchia
Âm nhạc Campuchia chịu ảnh hưởng
nhiều bởi các hình thể âm nhạc cổ xưa như của người Hindu. Vũ điệu tôn giáo rất
phổ biến, và chúng thường mô tả những cốt truyện, huyền thoại cổ xưa. Một vài
điệu múa được đệm bởi dàn nhạc pinpeat gồm có một ching (giống như chũm chọe),
roneat (như đàn xylophone bằng tre), pia au (giống sáo), sralai (tương tự kèn
oboe), chapey (giống đàn banjo trầm), cồng chiêng, tro (tương tự đàn fiddle) và
nhiều loại trống khác. Mỗi cử điệu của vũ công đều mang một ý nghĩa đặc biệt,
bao gồm những quan niệm trừu tượng. Nhạc cụ truyền thống Campuchia bao gồm
nhiều loại nhạc cụ hơi, dây, và gõ được cả dân tộc đa số là Khmer lẫn các dân
tộc thiểu số sử dụng.
Ngày nay người ta ít biết về âm nhạc
truyền thống Campuchia. Một trong những nguyên nhân chính là quốc gia này bị
lôi vào vài cuộc chiến tranh trong những thập kỷ vừa qua. Chế độ tự phong Khmer
Đỏ dưới sự lãnh đạo của Pol Pot đã tìm cách phá hủy tận gốc những nền tảng văn
hóa của Campuchia để bắt đầu lại từ “Điểm 0”. Ngày nay chỉ còn một vài tập quán
truyền thống còn sót lại, đôi khi lại pha trộn với những ảnh hưởng đại chúng và
của phương Tây. Việc tìm hiểu truyền thống của dân tộc Khmer cổ là một đêỉm rất
quan trọng cho nhiều hình thức nghệ thuật và âm nhạc tồn tại ở ĐNA.
Thành phố
có ngôi đền nổi tiếng Angkor Wat đã từng là nơi tụ cư của các nền văn hóa Á
châu trong hơn 500 năm. Đó là trung tâm của đế chế Khmer và nơi đón tiếp các
khách đến thăm, thương nhân, nghệ sĩ từ Trung Quốc, Thái Lan, Miến Điện, Lào,
Việt Nam, Ấn Độ và Indonesia. Chúng ta có thể thấy được nhiều ảnh hưởng của
Indonesia trên âm nhạc và nhạc cụ Kampuchia. Cũng có nhiều điểm tương đồng với
các hình thức âm nhạc, nhạc cụ của Thái Lan, Lào and Miến Điện.
Indonesia
Nói về âm nhạc Indonesia chúng ta
không thể không nhắc đến âm nhạc Gamelan, một trong những truyền thống âm nhạc
lâu đời nhất của thế giới. Indonesia là đất nước nơi có lượng người Hồi Giáo lớn
nhất. Vì vậy chúng ta cũng cần phải nói về ảnh hưởng của văn hóa đạo Hồi
đến sự phát triển văn hóa Indonesia.
Trong qúa trình lịch sử của mình,
quần đảo Indonesia đã được tiếp xúc với đạo Shaman ở miền Bắc với nguồn gốc
Trung Á, với đạo Hindu, Hinayana, và Phật Giáo Đại Thừa. Âm nhạc truyền thống
của vùng đảo Iberian (Tây Nam Âu châu, bao gồm Tây-ban-nha và Bồ -đào-nha) pha
trộn với âm nhạc truyền thống của các quốc gia Trung Đông, cộng thêm ảnh hưởng
của phương Tây đã làm nên âm nhạc Indonesia với hàng trăm hình thức âm nhạc
khác nhau thường được dùng để đệm cho múa và kịch. Trong số đó, âm nhạc của
vùng Java, Bali, Sumatra, Flores và một số đảo khác là được chú ý nhất.
“Karawitan” là thuật ngữ để chỉ loại
âm nhạc Gamelan đặc trưng ở đảo Java. Lịch sử các nhóm nhạc Gamelan có từ rất
lâu đời, ngay từ thời đại đồng Đông Sơn vào thế kỷ 2 trước công nguyên (TCN).
Khi những Wali (người truyền giáo) đầu tiên xuất hiện vào đầu Tk. XVI, sứ mệnh
của họ không chỉ nhằm vào các mục đích tôn giáo. Chẳng bao lâu sau họ đã chi
phối chính trị địa phương và cài được người trở thành các sultan (vua của Hồi
giáo) người Hindu.
Hiểu rõ vai trò quan trọng của âm
nhạc trong toàn bộ đời sống của dân Java, họ đã chịu đựng những tập quán địa
phuơng như các vở kịch với búp-bê wayang kulit, và thậm chí họ không hủy bỏ âm
nhạc Gamelan mà ngược lại còn hỗ trợ. Thậm chí có nhiều bằng chứng về tầm quan
trọng của các nhóm nhạc sekati nếu chúng ta thấy sựxuất hiện của hệ thống thang
âm ngũ cung pelog trong những thế kỷ sau. Phần việc chính của các nhà truyền
đạo Hồi giáo không phải là các thương nhân Ả-rập mà là Ấn-độ, điều đó thật hiển
nhiên khi chúng ta thấy những ảnh hưởng của âm nhạc Ả-rập không tác động đến
Karawitan.
Ở miền Tây Sumatra, ngay bên ngoài các thánh đường Hồi giáo, người ta
thích hát các ca khúc theo phong cách Ả-rập gọi là kasidah (tiếng Ả-rập:
“quasidah”), học hỏi các ca khúc này trong trường học và tập chơi loại đàn lute
5 dây mang tên gambus, trông giống như đàn “Oud” của Ba-Tư.
Ngoài Karawitan còn có những loại âm
nhạc khác như:
- Âm nhạc “Kerongcong” phối
hợp cả hai thang âm slendro và pelog, dùng cả nhạc cụ bản địa lẫn Âu châu. Âm
nhạc này được hình thành do các thương nhân Bồ-đào-nha đến định cư tại Java và
Sumatra vào Tk. XVI
- Truyền thống hát đơn gọi là
tembang.
Âm nhạc dân gian Java và Sumatra vẫn
còn ít được khám phá. Ở đây chúng ta thấy kho tàng phong phú về giai điệu lagu
bao gồm các ca khúc trẻ con, lagu dolanan, các vũ khúc dukun mang màu sắc kịch
và tôn giáo tính của đạo shaman. Ngoài ra còn có các vũ điệu kotekan rất giống
với những vũ điệu của dân tộc Thái ở miền Bắc Việt Nam.
Lào
Lào đã từng là vương quốc “triệu
voi” mạnh mẽ và ngày nay đang khẳng định một tính đồng nhất văn hóa mới. Nói về
âm nhạc Lào người ta luôn so sánh ngay với âm nhạc Thái và Campuchia. Không
phải chỉ có một vài tên gọi nhạc cụ giống nhau, mà các nền âm nhạc này còn có
những sự kiện lịch sử, những ảnh hưởng và sự phát triển tương đồng.
Nhạc cụ tiêu biểu nhất của Lào là
một loại “organ” dùng miệng thổi, bằng tre, gọi là khene. Nó được cho là do một
người phụ nữ sáng tạo ra khi cố bắt chước tiếng hót của loài chim
garawek.
Người đàn bà ấy mang nhạc cụ mới đến dâng cho nhà vua. Vua có lời khen
tặng nhưng muốn có nhiều thay đổi hơn. Nàng cố gắng hoàn thiện nhạc cụ này
nhưng nhà vua cứ lập lại: "Tia nee khaen dee" (Lần này tốt hơn). Âm
nhạc dân gian Lào được gọi là Lam, và thường được đệm một cách tùy ứng bởi
khene. Dàn nhạc cổ của Lào có thể được chia thành 2 loại, Sep Nyai và Sep Noi.
Sep Nyai là nhạc lễ, nghi thức và gồm: 2 bộ cồng (kong vong), một đàn loại
xylophone (lanat), một kèn thuộc loại oboe (pei hay salai), hai bộ trống lớn và
2 bộ chũm chọe (xing).
Âm nhạc truyền thống Lào có thể được
chia thành 3 vùng khác nhau: Luang Prabang ở phiá Bắc, Vientiane ở miền
Trung và Champassak ở miền Nam. Ở miền cực Bắc của Luang Prabang âm nhạc triều
đình cổ điển của Lào phát triển đến đỉnh cao và lại biến mất.
Ở Vientiane, các
phong cách âm nhạc địa phương cho thấy những ảnh hưởng của Thái khá nhiều. Vùng
Champassak phía Nam không chỉ chịu ảnh hưởng của âm nhạc Khmer mà còn có một sự
pha trộn với âm nhạc Thái và âm nhạc bản địa Lào. Người ta biểu diễn âm nhạc
theo phong cách Thái Lan, trên các nhạccụ Thái Lan nhưng lại gọi tên nhóm nhạc
theo tiếng Khmer: “Pin Peat”. Tuy vậy, sự pha trộn phong cách và kích thích
phát triển lại tạo nên một bản sắc Lào độc đáo không thể so sánh được.
Mã Lai
Để tìm hiểu âm nhạc truyền thống Mã
Lai, chúng ta cần xét đến hoàn cảnh văn hóa-xã hội và địa lý hình thành nên một
vùng của ASEAN gọi là thế giới Malay cổ xưa. Thế giới này là ngôi nhà mà Mã Lai
đã chia sẻ các đặc điểm nghệ thuật và văn hóa. Âm nhạc Mã Lai trước khi chịu
ảnh hưởng văn hóa ngoại lai có thể được chia thành hai nhóm (theo thuyết vật
linh) Proto (thuần chủng) và Deutro (có pha trộn chủng tộc với các giống dân
khác). Các nhạc cụ truyền thống Mã Lai đa phần là bộ Gõ.
Tuy nhiên trong sự phát triển toàn
diện của nền âm nhạc truyền thống Mã Lai, các ảnh hưởng văn hóa ngoại lai đã
góp phần và có tác động mạnh giúp phát triển âm nhạc trong khu vực này. Sự
tương đồng giữa trống mridangam và kèn hơi nagasvaram của Ấn-Độ với gendang và
serunai của dân tộc Malay cho thấy rõ ảnh hưởng Ấn-Độ trên các nhạc cụ Mã Lai.
Mặc dù, có thể cho rằng những nhạc cụ nói trên của Malay có thể có nguồn gốc từ
Trung Đông.
Khi người Hồi giáo đến đất nước này, họ đã thay đổi đời sống văn
hóa và tôn giáo của người Hindu. Trong số những thứ mà họ thay đổi, người Hồi
giáo đưa vào vũ điệu zapin được đệm bởi trống kết thành khung cầm tay gọi là
rebana. Có lẽ chính các thương nhân Ả-rập mang vào đây rebab, một loại đàn kiểu
fiddle (như violin) có 3 dây bên cạnh các loại nhạc cụ như ghazal và
naubat.
Philippines
Nói về âm nhạc truyền thống
Philippines nhiều người nghĩ đến dàn cồng
Kulintang hay những truyền thống đậm
chất Gamelan. Mặt khác, những ảnh hưởng của cuộc chiếm đóng 300 năm của người
Tây-ban-nha và nền âm nhạc của các sắc tộc khác nhau gọi là Aeta sống trên quần
đảo này hay cả những tác động của âm nhạc Ả-rập thường bị lãng quên.
Du hành
qua Philippines chúng ta sẽ nhận ra sự khác biệt với các quốc gia ĐNA khác.
Ngày nay gần hơn 80% dân số Philippines theo đạo Công giáo, kể từ năm 1521 khi
các nhà truyền giáo người Tây-ban-nha đến đây. Chúng ta có thể thấy rằng âm
nhạc chủ yếu sử dụng các thể loại ảnh hưởng bởi âm nhạc trong phụng vụ Kitô
giáo, chẳng hạn các cakhúc Bình ca và những mầm mống đầu tiên của nhạc đa âm.
Trong thời kỳ chiếm đóng của Tây-ban-nha đa số âm nhạc được diễn ra tại các
thành phố chính như Luzon và Manila, nhưng ngày nay đã được trải rộng khắp trên
mọi miền đất nước. Ngày nay chúng ta có thể tìm thấy nhiều loại nhạc múa, nhạc
dân gian có nguồn gốc từ nhạc Trung cổ Âu châu, ví dụ thể loại rondalla với
phần đệm của các nhạc cụ dây gảy đệm cho các ca khúc giống như polka của
Ba-lan.
Thái Lan
Lịch sử và địa lý làm cho âm nhạc
truyền thống Thái Lan có liên quan đến âm nhạc Trung quốc, Miến Điện, Lào,
Campuchia, Java và Bali ở Indonesia và Philippines.
Các yếu tố trong âm nhạc
truyền thống tồn tại đến ngày nay cho thấy một mối quan hệ mật thiết giữa âm
nhạc Thaí Lan và âm nhạc miền Nam Trung Quốc, nơi có quê hương nguyên thủy của
người Thái, đặc biệt thành phố Nan-chiao thuộc tỉnh Yunnan rất phồn thịnh vào
khoảng năm 600.
Vào những năm sau đó, khi người Mông
Cổ đẩy người Trung Hoa xa về phía Nam, người Thái đã di dân đi xa hơn nữa đến
những vùng đất mà chúng ta biết ngày nay là Thái Lan, Lào, và Bắc Miến Điện.
Khoảng năm 1238, người Thái lấy thành phố Sukkothai của người Campuchia để làm thủ đô đầu tiên của mình và sau đó là thành phố thứ hai Ayudhaya được chọn làm thủ đô.
Trong cả hai thành phố này, nền văn hóa phát triển và âm nhạc vang lên khắp
nơi. Vào năm 1767, người Miến Điện đột ngột tấn công Ayudhaya và hủy hoại thành
phố này. Cuối cùng người Thái dời đô về Bangkok. Thành phố Bangkok trở thành
nền tảng của triều đại Chakri. Nhiều nhà cầm quyền của thành phố này yêu thích
âm nhạc và đã giúp phát triển loại nghệ thuật này .
Khoảng năm 1238, người Thái lấy thành phố Sukkothai của người Campuchia để làm thủ đô đầu tiên của mình và sau đó là thành phố thứ hai Ayudhaya được chọn làm thủ đô.
Hệ thống âm nhạc truyền thống Thái
thường đa phần được kể đến từ giai đoạn Bangkok. Có nhiều đặc trưng cho thấy có
sự khác nhau rõ rệt giữa âm nhạc thời kỳ đầu Bangkok với nền âm nhạc trong giai
đoạn Ayudhaya. Bản thân âm nhạc Thái về cơ bản, có nguồn gốc từ âm nhạc Trung
Quốc, trong khi đó các nhóm nhạc cồng chiêng là từ Đông Nam Á.
Âm nhạc truyền
thống Thái được phục hồi lại dưới sự bảo hộ của triều đình. Âm nhạc phục vụ đắc
lực trong các ngày lễ với thể loại múa và kịch. Mặt khác, âm nhạc dân gian Thái
đa phần gồm những ca khúc đơn giản có phong cách giai điệu không phức tạp với
ca từ quan trọng hơn là cách hát.
Việt Nam
Âm nhạc truyền thống Việt Nam rất đa
dạng và dung hợp, kết hợp những ảnh hưởng ngoại quốc với đặc tính bản xứ. Xét
về lịch sử, Việt Nam chịu ảnh hưởng nhiều bởi âm nhạc truyền thống Trung Quốc,
phát triển cùng với âm nhạc Nhật Bản, Hàn Quốc và Mông Cổ. Vương quốc Champa cổ
xưa cũng có ảnh hưởng nhất định đến âm nhạc truyền thống Việt Nam do các mối
quan hệ với triều đình Việt Nam. Mặc dù có những ảnh hưởng ngoại lai, nhưng
Việt Nam vẫn có được truyền thống âm nhạc đặc thù, độc đáo từ các dân tộc trên
lãnh thổ này.
Âm nhạc truyền thống Việt Nam có
những loại chính: âm nhạc triều đình, dân ca, nhạc kịch và âm nhạc thính phòng.
Nhã nhạc là một hình thức âm nhạc triều đình phổ biến nhất, đặc biệt được dùng
trong triều đại Trần đến cuối đời Nguyễn, được các vua Nguyễn tổng hợp và phát
triển đặc biệt. Loại âm nhạc này có nền tảng từ âm nhạc triều đình thời kỳ đầu,
pha trộn với những ảnh hưởng từ triều đình nhà Minh và sau này là âm nhạc
Champa. Dân ca Việt Nam được hát trong khi làm việc, tại tư gia hay các lễ hội.
Việt Nam còn có nhiều hình thức dàn
nhạc đa dạng. Mỗi hình thức đều có liên hệ gần với một loại nghệ thuật truyền
thống đặc biệt, và có những đặc tính tiêu biểu bởi một loại nhạc cụ chính.
Chính nhạc cụ này giúp tạo nên sắc thái và tiết tấu cơ bản cho dàn nhạc. Ví dụ,
phách trong ban nhạc ca trù, sênh sứa trong ban nhạc xẩm, trống đế trong ban
nhạc chèo, trống chiên trong ban nhạc tuồng, v.v....
Nguyễn Bách
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét