Gió và con người
Nói về
gió, tức là nói về không khí vì gió là không khí chuyển động. Con người cũng
như bao sinh vật khác không thể sống nếu không có không khí. Người ta thường
nói ta có thể sống nhịn ăn 3 tuần, nhịn uống 3 ngày, nhưng chỉ có thể nhịn thở
3 phút... Mà không khí quanh ta giúp cho sự sống của muôn loài nên từ ngàn xưa,
mọi tôn giáo đều cho không khí/gió là một trong những yếu tố tạo nên vũ trụ
cùng với đất, nước, lửa..Trong 4 chất đất, nước, gió, lửa thì ta có thể thấy
được đất, nước và lửa chứ không khí ta chỉ cảm nhận vì không khí dễ biến thiên
từ cơn gió thoảng đến cơn bão lốc; ta cảm nhận gió qua con diều bay, qua thưởng
thức gió mát mùa hè, chiếc buồm căng gió.
Gió luôn luôn là nguồn cảm hứng cho các nhạc sĩ, văn sĩ,
thi sĩ ở bất cứ không gian nào, thời gian nào, từ xưa mãi đến về sau. Sách Gió
Đông, gió Tây, phim ảnh Cuốn theo chiều gió là
những tư liệu cổ điển.
Văn học Việt cũng không thoát khỏi niềm cảm thông sâu xa giữa
con người và gió. Thực vậy, trong truyện Kiều, thi hào Nguyễn Du cũng dùng hình
tượng gió để diễn đạt nhiều cảm xúc khác nhau như nói chuyện lẳng lơ thì:
Sớm đào tối mận lân la
Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng
thề nguyền cũng dùng hình tượng gió như:
Dù khi gió kép, mưa đơn
Có ta đây, cũng chẳng cơn cớ
gì!
Gió kép, mưa đơn có nghĩa những tai họa, bất trắc bất thình lình
có thể xảy ra với người phụ nữ chân yếu, tay mềm
Tả cảnh thanh thản cũng dùng chữ gió như:
Lần thâu gió mát trăng thanh
Bỗng đâu có khách biên đình
sang chơi
Khi gió gác, khi trăng sân
Bầu tiên chuốc rượu, câu
thần nối thơ
hoặc:
Gió chiều như giục cơn sầu
Vi lô hiu hắt như màu cơi
trêu
Thời gian trôi qua:
Lần lần ngày gió đêm trăng
Thưa hồng rậm lục đã chừng
xuân qua
Gió thường đi liền với mưa nên các văn sĩ, nhạc sĩ cũng hay liên
kết 2 hiện tượng trên:
- Những
ngày mưa lạnh gió
lê thê
- Ngày ngâu gió kép mưa đơn, Mái tranh rỉ những lệ buồn vu
vơ/Đêm dài nhịp tiếng võng đưa, Lời ru ời ợi ngàn xưa vọng về (Bàng Bá Lân)
Chiếc thuyển anh vắng, le te
cõi nàng
Gió đánh cành bàng, gió đập cành
bàng
Dừng chèo anh hát, cô nàng ấy nghe
hoặc:
Một chiều gió mưa em về thăm
chốn xưa
Non nước u buồn nào đâu bóng cố
nhân
Lòng xót xa tình xưa…
Gió đánh cành tre, gió đập cành tre
Gió đánh
đò đưa, gió đập
đò đưa
Sao cô mình lơ lửng mà chưa có chồng
Ca dao miền Nam có câu:
Gió đưa gió đẩy
về rẩy ăn còng Về sông ăn cá, về đồng ăn cua
Ý nói người con gái lấy chồng miền rẩy thì chỉ có ăn còng, không
bằng về bưng có cá, về đồng có cua. Còng có nhiều miền Gò Công, sau vụ lúa thì
còng bâu kín chân rạ
Nỗi tự tình của người thôn nữ cũng dùng hình tượng gió vừa bóng
bẩy, vừa kín đáo:
Đêm qua mưa bụi gió bay
Gió rung cành bạc, gió lay cành vàng,
Em với anh cùng tổng khác
làng
Nào em biết ngõ nhà chàng ở
đâu!
Nhà nhạc sĩ liên tưởng đến ngọn gió nhẹ khi hè về:
Trời hồng hồng, sáng trong
trong
Ngàn phượng rung nắng ngoài
song
Cành mềm mềm, gió ru êm
Lọc màu mây bích ngọc qua
màu duyên (Hè Về của Hùng Lân)
Ca dao ta có câu:
Người ta đi cấy lấy công. Tôi
nay đi cấy còn trông nhiều bề. Trông trời, trông đất, trông mây.… Trông
mưa, trông gió, trông
ngày trông đêm
chứng tỏ gió là một yếu tố mà người nông dân chú ý trong công
việc đồng áng. Người nông dân với tích lũy kinh nghiệm bao dời:
Đêm mù sương trăng sao không tỏ
Ấy là điềm mưa gió tới nơi
Đêm nào sao sáng xanh trời
Ấy là nắng ráo, yên vui suốt
ngày
Những ai chăm việc cấy cày
Nhìn trời trông gió liệu xoay lấy mình
Tại sao có gió?
Gió thổi vì có sự khác biệt về nhiệt độ trong
bầu trời:
- Chỗ nào có mây che thì
không khí ở mặt đất không nóng nên nặng: áp suất không khí cao, tạo ra cao
áp.
- Chỗ nào không có mây che, trời
nắng ráo thì không khí trở nên nhẹ, bốc lên cao:
Hôm nay trời nhẹ lên cao
Tôi buồn không hiểu vì sao tôi
buồn (thơ Xuân Diệu), và vì không khí nhẹ nên áp suất không khí
thấp, tạo ra hạ áp.
Và gió thổi từ chỗ cao áp đến hạ áp,
cũng y như giòng nước chảy từ chỗ cao đến chỗ thấp.
Sự khác
biệt về nhiệt độ trong bầu trời cũng biến thiên theo
mùa (mùa hạ trời nóng, mùa đông trời lạnh), theo
vùng (nhiệt đới nóng, ôn đới lạnh), theo
đêm ngày (đêm mát vì không có mặt trời, ngày nóng vì có
ánh nắng), theo địa hình (núi, thung lũng).
Tóm lại, nóng không đồng đều trên mặt địa cầu đã
tạo ra những nơi có khí áp cao hay thấp nên gió cũng có nhiều loại.
- Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp không
lớn lắm thì gió thổi yếu hơn:
Gió hiu hiu thổi
mây vàng êm trôi (Bàng Bá Lân ) hoặc:
Gió vi vu tiếng sáo diều
Ru hồn mục tử chiều chiều trên
đê (Bàng Bá Lân)
Ta hãy để ý đến liên hệ giữa hai hiện tượng khí hậu : gió
hiu hiu và mây vàng trong
câu thơ! Thực vậy, mây vàng như trong ca dao:
Trên trời có đám mây xanh
Ở giữa mây trắng, chung
quanh mây vàng
là khi thời tiết êm đẹp nên gió chỉ hiu hiu thổi (vì không có
khác biệt giữa áp suất không khí)
- Nếu sai biệt giữa cao áp và hạ áp khá
nhiều thì gió thổi rất mạnh:
Đùng đục gió đục
mây vần
Một xe trong cõi hồng trần
như bay (Kiều) hay ào
ào đổ
lộc rung cây
- Nếu không có sự chênh lệch khí áp thì không khí sẽ không
chuyển động: trời lặng gió.
Các loại gió
* Theo hướng
Gió Bắc, còn
gọi là gió bấc, là gió thổi từ miền Bắc Trung Hoa, đem hơi lạnh về vào các
tháng 11, 12 đến tháng hai, tháng ba nên khí hậu nước Việt, nhất là miền bắc,
khá lạnh. C ác nhà văn cũng còn gọi gió mùa Đông Bắc.
Vào mùa Đông, có thổi từ vùng Siberia (cao áp) đến Việt
Nam, đem theo không khí lạnh... Dưới ngòi bút của nhà văn nữ Trần
Mộng Tú:
Gió Mùa Ðông Bắc. Có không biết
bao nhiêu thi sĩ, bao nhiêu nhạc sĩ đã xúc động về những cơn gió này và viết ra
bao nhiêu tác phẩm làm thăng hoa đời sống con người để ngay cả khi đang sống
trong một hoàn cảnh khó khăn nhất, con người vẫn tìm ra cái đẹp của nơi mình
đang sống. Khí hậu của tháng Mười Một và tháng Chạp âm lịch là khí hậu lạnh và
đẹp nhất trong năm của miền Bắc. Gió hay trở lạnh đột ngột như một người đi xa
bỗng trở về không báo trước. Có thể mới buổi sáng trời còn rất ấm không có gì
báo hiệu là một ngày lạnh, nhưng đến trưa gió ở đâu bỗng kéo về chật phố. Gió
chen chúc vào đám đông đang đi trên đường, gõ cửa những ngôi nhà, hàng quán,
ngồi sát vào những người buôn bán hai bên vỉa hè rất là hồn nhiên. Chẳng cần
nói năng gì cả. Chỉ cần có mặt, tôi đến, tôi ngồi xuống và tôi ở
lại. Giống như Caesar ngày trước I came, I saw, I conquered. Thế là mọi
người chạy ùa đi mua áo ấm để ngồi chung với gió.
Mùa thu ở Việt Nam, thường có gió
heo may, một loại gió hơi lạnh và khô. Trong bản nhạc «Mưa
Sai Gòn, mưa Hà Nội’ của nhạc sĩ Phạm Đình Chương có nói
về loại gió này:
Mưa
hoàng hôn
Trên thành phố buồn gió heo may vào hồn ..
Trên thành phố buồn gió heo may vào hồn ..
hoặc:
Lìa xa
thành đô yêu dấu
một sớm khi heo may về
lòng khách tha hương vương sầu thương (Giấc mơ hồi hương của nhạc sĩ Vũ Thành)
một sớm khi heo may về
lòng khách tha hương vương sầu thương (Giấc mơ hồi hương của nhạc sĩ Vũ Thành)
Gió Nam, còn
gọi là gió
Nồm thổi vào mùa hè từ phía Đông Nam, từ Ấn độ
dương đem theo hơi ẩm từ biển vào và tạo mưa ở Thái Lan, Miến
Điện, Châu thổ Cửu Long, Cao Miên, từ tháng 6 đến tận tháng 10:
Tháng
sáu trời mưa, trời mưa không dứt (thơ Nguyên Sa)
Tuy nhiên, miền Trung thì vì có
giãy núi Trường Sơn nên chế độ mưa không giống như tại miền Bắc hay miền
Nam. Một biến thể khác của gió nồm ở miền Trung được HỒ XUÂN HƯƠNG
diễn tả:
mùa hè
hây hẩy gió nồm
đông ,thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng ….
Loại gió này thì mát và
ít hơi nước vì mùa này nắng mặt trời chiếu xuống làm cho hơi nước bốc nhanh,
tạo chỗ trống để gió ngoài biển Đông thổi vào.
Gió
Tây hay gió Lào (gió fơn, foehn)
Gió hình thành từ vịnh Thái Lan, di chuyển theo hướng Tây Nam - Đông Bắc qua
Campuchia và Lào. Vì gió ẩm khi thổi đến giãy Trường Sơn thì bị núi chặn
lại, bốc lên cao, để lại một lượng ẩm lớn (dưới dạng mưa) ở sườn Tây
(phía Lào). Khi vượt đỉnh núi, sang sườn Đông, luồng không khí bị mất ẩm do quá
trình theo sườn núi đi xuống thấp nên không khí trở nên khô và nóng.
Gió thường xuất hiện từ
đầu tháng Tư đến giữa tháng Chín, thường bắt đầu thổi từ 8-9 giờ sáng cho đến
chiều tối, thổi mạnh nhất từ khoảng gần giữa trưa đến xế chiều. Gió
Lào tạo ra khô nóng miền Nghệ An, Hà Tĩnh cho đến Quảng Trị. Dãy núi càng cao
thì khi xuống núi, mức gia tăng nhiệt độ càng lớn và càng khô. Gió foehn cũng
gặp nhiều nơi khác trên thế giới (British Columbia)
Gió
Đông. Nhiều vùng duyên hải nước Mỹ như Florida, Louisiana thường
có những trận bão vào mùa hè. Tại Á Châu, những nước như Philippines, Viet
Nam, Đài Loan ... cũng có những trận bão gây thiệt hại quan trọng cho mùa màng,
nhà cửa. Thực vậy, vào mùa hè ngoài khơi Thái Bình Dương (trường hợp Á Châu),
ngoài khơi Đại Tây Dương (trường hợp Hoa Kỳ), thường xuất hiện bão. Bão
hình thành ở vùng hội tụ nhiệt đới (Intertropical convergence zone, viết
tắt là ITCZ) là vùng trên dưới đường xích đạo vì bão cần
một dòng nước rất nóng, tối thiểu là 26 độ ở độ sâu ít
nhất là 50 mét dưới mặt biển. Nước nóng tạo nên tình trạng bốc
hơi mạnh, mà sự bốc hơi chính là nhiên liệu của bão. Không
khí nhẹ bốc lên cao, tạo ra vùng áp thấp, tức
hạ áp. Khi áp thấp nhiệt đới đủ mạnh vì liên tục phát triển,đủ năng lượng để
thu hút gió và hơi nước mạnh lên sẽ hình thành bão nhiệt đới (tropical
storm ) với một bức tường mây dày đặc, tạo ra những cơn mưa cực lớn và gió
xoáy rất mạnh . Nhưng ngay khi gặp một dòng nước lạnh hơn hoặc gặp đất
liền, bão giảm cường độ suy yếu thành áp thấp nhiệt đới và tan đi vì mất nguồn năng lượng bổ sung từ không khí nóng ẩm trên
biển.
* Theo
vị trí địa lý: gió núi, gió thung lũng, gió biển, gió đất
ban
ngày, không khí trên núi nóng nhanh hơn dưới thung lũng nên gần đỉnh
núi có hạ áp .Và vùng hạ áp này sẽ hút không khí từ dưới thung lũng, tạo ra gió
thổi lên từ thung lũng lên núi. Loại gió này gọi là gió
thung lũng.
ban đêm trên
núi nhiệt độ thấp, không khí lạnh và vì lạnh nên nặng, tạo ra cao
áp do đó không khí này chảy theo sườn núi xuống thung lũng
sinh ra gió
núi. Nhà thơ Đinh Hùng có viết:
Em đến
như mây, chẳng đợi kì,
Hương
ngàn gió núi động
hàng mi
Tâm tư
khép mở đôi tà áo
Hò hẹn
lâu rồi . Em nói đi
- Tại
các vùng gần biển, có một loại hình gió thường gọi là gió
biển và gió đất
. Vào ban ngày, mặt đất mau
nóng hơn biển, nên không khí nóng bốc lên cao tạo ra vùng hạ áp còn
không khí mặt biển còn lạnh nên nặng vì nóng chậm hơn mặt đất, tạo ra cao
áp. Vì vậy, gió thổi từ cao áp đến hạ áp, nghĩa là từ biển vào đất: ta gọi đó
là gió
biển (sea breeze, brise de mer) thường thổi từ gần trưa
đến xế chiều.
. Vào ban đêm, nhiệt độ mặt đất
nguội nhanh hơn nhiệt độ mặt nước ngoài biển. Vì thế vào ban đêm, ở vùng ven
biển gió thổi ngược từ đất liền ra phía biển. Đây là gió
đất.
(land breeze).
(land breeze).
Và khi nhiệt độ bề mặt hai vùng
đất và biển bằng nhau thì trời đứng gió
. Không
khí, hơi thở và tỉnh thức
. Không khí có hai chất
hơi là oxy (21%) và nitơ (79%). Hô hấp (hít thở) không khí
đóng một vai trò quan trọng nhất, trong sự sống con người. Ta thở vào để
lọc qua lá phổi và thở ra giúp tống khứ hôi hám trong buồng phổi ra ngoài. Nói
cách khác, thở vào là đem vào cơ thể các tư tưởng tích cực như
từ, bi, hỉ, xả còn thở ra là để tống đi các tư tưởng tiêu cực như
ghét, ghen, hờn, giận. Các tư tưởng tiêu cực gọi chung là nội
kết (kết= ràng buộc). Nội kết là gì? Đó là những lo âu, phiền buồn, tiêu cực do lâu ngày không chuyển hoá được,
kết lại thành khối trong bề dày của tâm thức. Đi thiền, ngồi thiền chính cũng
là để kiểm soát và tự chủ được hơi thở, bước đầu kiểm soát được thân và tâm,
nghĩa là để cuộc đời được thanh thoát, để gặp gỡ lòng khiêm nhường,
để cuộc đời bớt hành trang thế tục, để thấy được nhu cầu của tha nhân, cảm
thông chia sẻ với người còn bất hạnh, để không khởi lên một niệm tham, sân, si
nào. Khi thở không khí thiên nhiên, hương đồng cỏ nội,
“Người
ngồi đây ngó mây trời biền biệt
Lơ thơ bay loáng thoáng cánh chuồn chuồn” (Bùi Giáng)
Lơ thơ bay loáng thoáng cánh chuồn chuồn” (Bùi Giáng)
khi dòng chảy của tâm thức bắt
nhịp được và hoà nhập vào thiên nhiên thì mọi nội kết cũng sẽ bị ‘Cuốn
theo chiều gió’, thì hạnh phúc của ta không thể nghĩ
bàn. Thiên nhiên tr ời cao mây rộng cũng giúp con người xả bỏ mọi
bực nhọc, mọi phiền toái, quên đi mọi buồn phiền để sống an vui, xả bỏ để tạo
phước lành. Cuộc sống giản đơn sẽ tháo bỏ cho chúng ta những gông cùm
trách nhiệm do chính chúng ta tự đeo vào cổ, giúp chúng ta có nhiều thời gian
hơn để sống với những người thân yêu, nhiều thời gian hơn để thư giãn và thực
hiện những điều mình yêu thích, nhiều thời gian hơn để chia sẻ giúp đỡ người
khác.
Các chức
năng của gió
. Giúp
di chuyển
Từ xa xưa, con người đã tận
dụng sức gió trong các chuyến hải hành. Từ thời cổ đại đã có thương mại quanh
bờ Địa Trung Hải nhờ các thuyền buồm. Christophe Colomb khám phá Mỹ Châu nhờ di
chuyển trên tàu có cột buồm đón gió; các di dân đầu tiên đến Mỹ Châu cũng đến
bằng thuyền buồm. Chúa Nguyễn từ miền Gia Định tấn công quân Tây Sơn ở Bình
Định, Phú Xuân cũng di chuyển bằng thuyền buồm nhờ sức gió:
Lạy trời cho chóng gió nồm
Hoạn Thư tổ chức bắt cóc nàng
Kiều cũng dùng thuyền buồm:
Sửa
sang buồm
gió lèo mây
Khuyển, Ưng lại chọn một bầy côn quang
Dặn dò hết các mọi đường
Thuận phong một lá vượt sang bến Tề
Khuyển, Ưng lại chọn một bầy côn quang
Dặn dò hết các mọi đường
Thuận phong một lá vượt sang bến Tề
Tục ngữ ta cũng có câu: Thuận
buồm xuôi gió
. Tạo
năng lượng .
Gió là một tài nguyên tái tạo
và trong sạch, không tạo ra khí nhà kính. Gió làm quay các cánh quạt, tạo ra
điện năng và càng ngày các nước tận dụng sức gió để sản xuất ra điện.
. Giúp các hoạt
động du lịch như các cuộc đua thuyền buồm trên biển, thả
diều, nhảy dù ngoài bãi biển
. Giúp phát
tán quả và hạt trong nông nghiệp
Tuy nhiên, gió cũng tạo ra
nhiều hậu qủa tiêu cực như cuồng phong làm hư hại
nhà cửa, đường sá, làm ngã đổ cây cối, cột đèn, chưa kể gây an nguy cho
tính mạng của con người …Gió cũng gây ra xói mòn, tạo nhiều đồi cát di
động miền Trung Việt Nam, bão sa mạc ở Sahara và Trung Đông.
* Kết
luận. Ngày nay, không khí càng ngày càng ô
nhiễm vì xe cộ, nhà máy, cháy rừng, núi lửa phun toả lên bầu trời nhiều khí gây
ra biến đổi khí hậu. Ngoài ô nhiễm khí hậu lại thêm ô nhiễm tâm linh
với bạo lực, nghèo về tình thương, nghèo về đạo đức. Muốn phục hồi lại các
giá trị cao cả của con người thì cần khôi phục lại niềm tin. Niềm tin là
hơi thở, là ngọn gió lành cho cuộc sống xô bồ hôm nay, là cầu
nối giữa Thân và Tâm. Nhiều danh từ như prana (tiếng
Sanskrit), pneuma (tiếng
Hi Lạp), spiritus (tiếng
Latin), ruach (tiếng
Do Thái), đều chuyên chở liên hệ giữa hai yếu tố hồn/tinh thần và hơi
thở/ gió. Một cơn gió nhẹ đưa người về dĩ vãng, chở theo hồn về, như Nguyễn Du
đã cho nàng Kiều thốt ra khi dặn em là Thúy Vân:
Trông
ra ngọn cỏ lá cây
Thấy
hiu hiu gió thì
hay chị về
Hồn còn mang nặng lời thề
Trong Chinh Phụ Ngâm cũng có
câu: Hồn tử
sĩ gió ù ù thổi
Có niềm tin, may ra chúng
ta mới có thể xua tan cái nhá nhem nơi ngõ ngách tâm hồn mình, xua đêm nhập
nhằng nơi cõi nhân sinh và xua đi cả u minh cuồng si đang trùm phủ nhân
loại. Không bám víu vào những thứ vô thường, những thứ mong manh phù
phiếm; hãy
để gió cuốn đi các ràng buộc, các dính mắc, để cho tâm tự
tại vì tự tại là sự tự do bên trong và đó là chân
hạnh phúc.
Thái
Công Tụng
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét