Âm hưởng dân gian trong ca khúc
nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ (1929-2001)
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sinh tại Triệu Phong, Quảng Trị, nhưng
cũng như Duy Khánh, Nguyễn Hữu Ba... ông đã có quá trình sinh sống và hoạt động
tại Huế: Cuối năm 1945 cuộc kháng chiến chống Pháp bùng nổ, Đoàn Tuyên truyền
Kháng chiến hoạt động tuyên truyền tại mặt trận Huế có cả nhạc sĩ Trần Hoàn và
Hoàng Thi Thơ... Tháng 2/1947, mặt trận Huế bị vỡ, phần lớn văn nghệ sĩ Huế đã
rời thành phố tham gia kháng chiến ở khắp các chiến trường Bình Trị Thiên, Liên
khu 4...
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ
thời trai trẻ. Ảnh: Internet
thời trai trẻ. Ảnh: Internet
Nhân đọc cuốn hồi ký "Tân Nhân và Xa khơi" (Nxb
Lao Động, 2013) của NSƯT, ca sĩ Tân Nhân - người ca sĩ đã thể hiện thành công
nhất bài hát Xa khơi của nhạc sĩ Nguyễn Tài Tuệ trước đây,... được biết
thêm cuộc tình bi đát của chính ca sĩ với nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, nhất là phần
cuối hồi ký có đăng lại đơn đề nghị của ca sĩ Tân Nhân gửi Bộ Văn hóa và Thông
tin năm 2007 về việc công bố sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ tại Việt Nam.
Trong đó có đoạn viết: "Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ từng là một người đồng chí đồng
đội của tôi trong kháng chiến chống Pháp... Trong sáng tác âm nhạc dù trong môi
trường nào, những sáng tác của nhạc sĩ cũng đều mang âm hưởng dân ca, đậm màu sắc
dân gian, nội dung ngợi ca tình yêu đất nước quê hương... Điều đáng tiếc vì những
lý do lịch sử, các tác phẩm của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ chưa được phép sử dụng
trong nền nghệ thuật của chúng ta mặc dù nó vẫn được lan truyền trong dân gian"...
Bìa Hồi ký của NSƯT Tân Nhân
Trên cơ sở tham khảo danh mục các bài hát đã được cấp phép
cho tác giả Hoàng Thi Thơ hiện nay của Cục Nghệ thuật Biểu diễn - Bộ Văn hóa,
Thể thao và Du lịch... xin nêu dẫn một số ca khúc tiêu biểu thấm đẩm âm điệu
dân tộc đã đi vào lòng công chúng xưa và nay.
Trong sự nghiệp sáng tác của Hoàng Thi Thơ, gồm hằng trăm ca
khúc và nhiều thể loại âm nhạc khác, thì mảng đề tài quê hương với
"đồng xanh, lúa vàng, gió mát, trăng thanh" đã tạo nên một sắc màu, một
âm điệu đặc trưng trong âm nhạc, vẽ nên một bức tranh thủy mạc gắn bó một
thời với làng quê Việt Nam xinh đẹp, thanh bình... Có thể, ông đã sống qua một
thuở thiếu thời tại một làng quê xinh đẹp là làng Bích Khê quê của ông, nên những
nét đẹp của làng quê đã như một nét chủ đạo, có mặt hầu hết trong ca khúc về
quê hương của ông; Có thể, xuất phát từ lòng yêu nước, yêu quê hương được hun
đúc trong thời tham gia kháng chiến (Từ năm 1945, tham gia đoàn văn nghệ Quảng
Trị do nhạc sĩ Nguyễn Hữu Ba làm trưởng đoàn. Năm 1946, cùng với nhạc sĩ Trần
Hoàn gia nhập đoàn tuyên truyền kháng chiến Trung bộ do nhà văn Hải Triều phụ
trách. Năm 1947 làm phóng viên và biên tập viên báo "Cứu Quốc" tại
Liên khu 4 do Lưu Quý Kỳ làm chủ nhiệm kiêm chủ bút và nhà thơ Chế Lan Viên làm
trưởng ban biên tập...), nên đề tài quê hương luôn là nét son trong toàn bộ
sáng tác của ông... Tiêu biểu là chùm ca khúc: "Gạo trắng trăng
thanh", "Duyên quê", "Trăng rụng xuống cầu", "Rước
tình về với quê hương", "Đám cưới trên đường quê", "Mấy
nhịp cầu tre", "Tình ca trên lúa", "Ô kìa, đời bỗng dưng
vui", "Tình lúa duyên trăng", "Rong chơi cuối trời quên
lãng" "Múc ánh trăng vàng"...
Gạo Trắng Trăng Thanh - Cẩm Ly - YouTube
Bài Hát Duyên Quê - Thu Hiền - Tình Khúc Vượt Thời Gian - NSND ...
Trăng Rụng Xuống Cầu - Như Quỳnh - NhacCuaTui
Rước Tình Về Với Quê Hương - Mạnh Đình, Hà Phương KOK - Vidéo ...
Đám Cưới Trên Đường Quê - Tường Nguyên, Như Quỳnh - NhacCuaTui
Mấy Nhịp Cầu Tre - Quang Lê, Phi Nhung - NhacCuaTui
Tình Ca Trên Lúa - Nguyễn Phú Quí, Lâm Ngọc Hoa - Nhac.vn
Ô Kìa Đời Bỗng Dưng Vui - Anh Thơ - NhacCuaTui
Tình Lúa Duyên Trăng - Anh Thơ, Quang Hào - NhacCuaTui
Rong Chơi Cuối Trời Quên Lãng - Thiên Kim - NhacCuaTui
Múc Ánh Trăng Vàng - Cẩm Ly, Quốc Đại - NhacCuaTui
Hay những ca khúc viết về những mối tình quê: "Chuyện tình cô lái đò bến Hạ", "Chuyện tình người trinh nữ tên Thi", "Chuyện tình La Lan", "Túp lều lý tưởng" v.v...
Âm hưởng dân gian biểu hiện trong dòng nhạc quê hương của
Hoàng Thi Thơ không hẳn là sự vận dụng cụ thể từ một làn điệu dân ca cụ
thể nào, mà chất liệu ấy được tích hợp bằng những yếu tố sau:
- Tuyến giai điệu hình thành từ vị trí ngữ âm trong ca từ, đó
là sự lên bổng xuống trầm của giai điệu đều khớp với các dấu giọng trong tiếng
Việt, cộng với lời ca trữ tình nhưng mộc mạc như khúc ca dao, kèm theo là tiếng
láy, tiếng đệm, tiếng đưa hơi đặc trưng của dân ca đã làm cho ca khúc bàng bạc
màu sắc gió nội hương đồng, gần gũi với tâm hồn công chúng Việt Nam. Yếu tố này
chúng ta thấy quán xuyên trong các ca khúc: "Duyên quê", "Mấy nhịp
cầu tre", "Gạo trắng trăng thanh"...
Trong "Duyên quê":... dầm mưa dãi nắng (mà) em biết
yêu trăng đẹp ngày rằm... Một buồng cau trắng (mà) duyên đôi ta nên vợ thành chồng... (mà) đôi chúng ta xây dựng đời này...
Thí dụ 1.
Trong "Mấy nhịp cầu tre":... Cho chàng (là chàng)
làng bên ấy, Thương em (là em) thôn bên này... (hơ hơ hơ hơ hơ hơ) Cầu tre (tang
tịch tình tang)...
Thí dụ 2.
Trong "Gạo trắng trăng thanh": ... Sông dài (Long
là) Cửu Long v.v...
Thí dụ 3.
- Mặc dù kiến thức âm nhạc cổ điển phương Tây đã được ông
trau dồi thấu đáo, (Từng học lớp harmonie (Hòa âm), fugue (Fuga), contrepoint
(Đối vị), orchestration (Dàn nhạc), instrumentation (Nhạc khí pháp) và
direction d'orchestre (Sáng tác giao hưởng) với École Universelle (Pháp). Năm
1956 đã xuất bản sách: "Để sáng tác một bài nhạc phổ thông") nhưng
trong ca khúc viết về quê hương, dân tộc thì ông đã kế thừa vốn nhạc cổ truyền,
không lệ thuộc hoàn toàn vào cấu trúc hình thức âm nhạc phương Tây. Chẳng hạn
trong phát triển giai điệu âm nhạc, nhạc sĩ thường hay sử dụng điệu thứ tự
nhiên; thủ pháp nhắc lại âm hình, nhất là thủ pháp mô phỏng, nên tiết chế được
chất liệu để tập trung vào chủ đề, hình tượng âm nhạc đã đặt ra, tạo sự dễ nhớ,
dễ hiểu cho người nghe, như ca khúc "Chuyện tình cô lái đò bến Hạ",
"Chuyện tình người trinh nữ tên Thi", "Duyên quê" v.v...
Dù ca khúc được cấu trúc bằng thể thức hai đoạn đơn, ba đoạn
đơn theo lý thuyết âm nhạc phương Tây nhưng hầu như không chú trọng đến tính
tương phản, đối tỉ giữa đoạn một và đoạn hai. Thủ pháp Hoàng Thi Thơ thường sử
dụng là điệp câu, điệp đoạn, hay với thủ pháp mô phỏng theo kiểu sự chuyển hệ
thang âm trong âm nhạc cổ truyền, và thường là chuyển lên quãng bốn, nên màu sắc
dân tộc rất đậm đà.
Thủ pháp mô phỏng theo kiểu chuyển hệ này đã tạo nên một cấu
trúc hình thức xinh xắn trong bài "Chuyện tình cô lái đò bến Hạ":Câu
1 ở bậc chủ là Rê, câu 2 mô phỏng lên 1 quãng bốn là Son.
Thí dụ 4.
Âm nhạc chỉ bằng một đoạn 2 câu như thế nhưng tác giả đã chuyển tải 6 lời ca
mang nội dung khác nhau để kể về chuyện tình cô lái đò Bến Hạ. Cách cấu trúc
này gần với dân ca một làn điệu nhưng được hát nhiều lời khác nhau. Thủ pháp
này được tác giả sử dụng nhiều trong các ca khúc khác. Trong ca khúc
"Trăng rụng xuống cầu" sự mô phỏng lên quãng bốn không phải giữa câu
1 và 2, mà giữa đoạn một và đoạn hai:
Thí dụ 5.
Thủ pháp chuyển hệ thang âm được sử dụng càng khéo léo hơn
trong bài "Duyên quê". Giọng chủ là Rê thứ tự nhiên nhưng giai điệu
chỉ tiến hành trên trục chính thang 5 âm: rê - fa - sol - la - đô (không có âm
mi, âm sib chỉ thêu ở thì yếu của phách):
Thí dụ 6.
Qua đoạn II, xuất hiện hóa biểu mới của giọng sol trưởng (fa#),
nhưng thực tế không phải có sự chuyển điệu qua bậc IV trưởng, mà tác giả chỉ
chú trọng việc thay đổi màu sắc bằng đặc điểm quãng 3 trưởng đi xuống từ âm chủ
(rê - si bình - la...) thường thấy trong dân ca, nhất là dân ca Nam Bộ.
Thí dụ 6b.
v.v...
- Ngoài hai yếu tố bổ trợ trên, việc vận dụng thang 5 âm
trong dân ca Việt Nam vào ca khúc mới, tác giả đã tạo nên sự gần gũi với nhạc
ngữ dân tộc. Bởi thang âm là yếu tố chủ yếu mang lại âm hưởng dân gian
trong ca khúc Hoàng Thi Thơ. Sự lựa chọn ngôn ngữ âm nhạc dân tộc trong sáng
tác những năm 50 ở bối cảnh miền Nam quả thật là hiếm hoi. Nhưng trong số ít
đó, không như Phạm Duy, Dương Thiệu Tước, Nguyễn Hữu Ba, Châu Kỳ... ông đã khéo
kết hợp, lựa chọn, trang sức cho ca khúc mình những quãng đặc trưng trong thang
5 âm của các điệu hò, điệu lý... Dù không hoàn toàn xây dựng trên thang 5 âm
nhưng tác giả khéo léo pha màu đậm hay nhạt khác nhau giữa thang âm bình quân
phương Tây và thang âm dân tộc.
Trong ca khúc "Đám cưới trên đường quê" tác giả sử
dụng gần như chủ yếu là thang 5 âm: mi - son - la - si – rê. Âm bậc II: fa# chỉ
thoáng qua trong một motif vào cuối bài, còn âm đô - bậc VI thì hoàn toàn vắng
bóng.
Thí dụ 7.
ĐÁM CƯỚI TRÊN ĐƯỜNG QUÊ
Hoàng Thi Thơ
Ca khúc "Chuyện tình cô lái đò Bến Hạ", trong câu
1 (thí dụ trước) hình thành trên thang 5 âm: rê - fa - son - la - si - rê. Qua
câu 2 có chuyển hệ thang âm nên phát sinh thêm chỉ 1 âm với vai trò lướt thoáng
qua một lần: âm đô...
Thí dụ 8.
... và kể cả trong bài "Trăng rụng xuống cầu" (thí dụ
trước). Đó là cách pha trộn màu sắc mà âm hưởng 5 âm vẫn là chủ đạo. Có thể thấy
cách thức trên trong ca khúc "Duyên quê", "Tình ca trên
lúa", "Gạo trắng trăng thanh" hoặc "Mấy nhịp cầu tre",
"Rước tình về với quê hương" sau đây:
Ca khúc "Mấy nhịp cầu tre" được viết trên giọng Đô
thứ tự nhiên. Trong cả đoạn I, bậc VI (lab) không xuất hiện, bậc III (mib) chỉ
xuất hiện trước nhịp kết... Vì vậy, giai điệu chính hầu như được hình thành trên
thang 5 âm: Đô - rê - fa - son - sib:
Thí dụ 9.
Tương tự như thế, ca khúc "Rước tình về với quê
hương" theo hóa biểu là giọng Son thứ, nhưng vắng mặt âm bậc VI (mib); âm
bậc II (la) cũng chỉ xuất hiện bằng âm lướt, nên trục âm chính vẫn nổi trội lên
chất liệu, màu sắc 5 âm: Son - sib - đô - rê - fa:
Thí dụ 10.
Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ sáng tác rất nhiều thể loại, kể cả những
thể loại mang tính nghệ thuật cao như Trường ca, Nhạc cảnh, Nhạc kịch, Nhạc múa
và Nhạc phim...nhưng sống mãi với thời gian, tồn tại lâu bền trong lòng công
chúng Việt Nam là thể loại ca khúc với dòng nhạc quê hương. Có một ai đó đã nhận
xét:..." ông như nhà nhiếp ảnh tài ba đã ghi nhận toàn vẹn khung cảnh
sinh hoạt đầy màu sắc, âm thanh và hồn tính của truyền thống dân tộc hiền hòa
nhân ái"... và, như một nhà văn, đồng hương, đồng tộc với nhạc sĩ đã nhận
xét: "... có lần nhân kỳ nghỉ hè về thăm làng, dự một buổi liên hoan
văn nghệ ngoài bãi cỏ trước đình làng. Đêm trăng sáng, gái trai làng vui vẻ vỗ
tay hát:
Trong đêm trăng, tiếng chày khua. Ta hát vang trong đêm trường
mênh mang. Vô đây em, dù trời khuya anh nhớ đưa em về...
"Trong bối cảnh này, tôi bỗng nhận ra rằng bài Gạo trắng
trăng thanh này dễ thương lạ lùng. Khó có nhạc sĩ nào tìm được một giai điệu
thích hợp với tâm hồn mộc mạc của trai gái làng tôi hơn là những Gạo trắng
trăng thanh, Trăng rụng xuống cầu, Duyên quê của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ. Thuở ấy
nếu không có ông, không biết những người bạn trẻ của tôi ở làng Bích Khê sẽ hát
nhạc gì?" (Hoàng Phủ Ngọc Phan, (2000), 50 năm văn nghệ, http://www.hoangtocbichkhe.com/)
Điểm xuyết qua một vài yếu tố góp phần làm cho một số ca khúc
quê hương của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ đậm đà âm hưởng dân gian trên quan điểm âm
nhạc học. Dòng ca khúc đã đóng góp một màu sắc đặc trưng vào truyền thống, vào
kho tàng ca khúc Việt Nam. Hy vọng, sẽ có một chuyên khảo đầy đủ về sự nghiệp
âm nhạc của ông.
Một ca khúc do Tinh Hoa xuất bản.
Khai Trí xuất bản năm 1956
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Tân Nhân (2013), Hồi ký "Tân Nhân và Xa khơi",
Nxb Lao Động.
- Hoàng Phủ Ngọc Phan, (2000), 50 năm văn nghệ,
http://www.hoangtocbichkhe.com/
- Hoàng Thi Thơ (1956), Để sáng tác một bài nhạc phổ
thông, Nxb Khai Trí, SG.
- Du Tử Lê (2010), Hoàng Thi Thơ, xuất hiện như một cơn
lốc lớn, http://www.saungon.net/
- Du Tử Lê (2010), Hoàng Thi Thơ: Con beo gấm của những
vùng trời nghệ thuật khác,http://www.nguoiviet.com và http://www.saungon.net/.
- Nguyễn Xuân Hoa (2015), 70 năm - một dòng chảy văn học
nghệ thuật nối tiếp văn mạch của vùng đất Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế, Tc. Sông
Hương, số 319/09-15.
- LH các Hội VHNT Thừa Thiên Huế (2015), Kỷ yếu 70 năm Hội
Văn học Nghệ thuật Thừa Thiên Huế (1945 - 2015), Nxb Thuận Hóa, Huế.
- Vĩnh Phúc (2015), Sơ khảo về lịch sử hình thành dòng
âm nhạc mới ở Thừa Thiên Huế, Thông báo khoa học, Học viện Âm nhạc Huế, số 11.
- https://vi.wikipedia.org/
- www.hoangtocbichkhe.com/
- Nhớ nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ, www.tuoitre.vn/
- Hoàng Thi Thơ: Ông tiên còn vướng bụi trần, www.dactrung.com
- Tân nhạc Việt Nam - Rước tình về với quê hương,
https://dotchuoinon.com
- Hoàng Thi Thơ một nhạc sĩ tài hoa...
hoanghuuquyet.vnweblogs.com/.
Vĩnh Phúc
Theo http://chimvie3.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét