Giới thiệu cuốn "Lịch sử tính hiện đại" của Jacques Attali

Giới thiệu cuốn "Lịch sử
tính hiện đại" của Jacques Attali

Nghĩ về Tính hiện đại và lịch sử của nó là chuyện cấp thiết. Bởi vì, ở mọi thời, tính hiện đại ngụ ý cái quan niệm mà mọi xã hội hình dung về tương lai của nó, về cái mà nó tưởng tượng, về cái mà nó mong mỏi, về cái mà nó chối từ; như vậy nghĩ về tương lai của tính hiện đại là nghĩ về cái ý tưởng mà người ta sẽ thực hiện, trong tương lai. Nhiệm vụ này đặc biệt thú vị vì ngày nay thật ra nó rất cụ thể, chẳng hạn khi nghĩ vể cái cách mà vào năm 2030 người ta sẽ suy nghĩ, mơ mộng, tưởng tượng, xây dựng, đấu tranh thế giới năm 2060.
Như vậy lý do tồn tại của cuốn sách này không phải chỉ là kể lại một cách nồng nhiệt lịch sử của một quan niệm không ngừng thay đổi, vũ đài của mọi trận đánh lớn của chính trị và nghệ thuật, mà là dùng cái lịch sử này để lý giải ở mỗi giai đoạn lịch sử, cho đến ngày nay, người ta đã suy nghĩ chuẩn bị cho tương lai  như thế nào.
Điều ấy có cần thiết không? Chắc chắn là cần: những ý tưởng mà người ta hình dung về tương lai sẽ tạo hình tương lai. Những ý tưởng mà sau này người ta sẽ hình dung về tương lai sẽ chuẩn bị cho nó và xác định đường đi của nhân loại.
Bảy tương lai của tương lai
Sau sự thống trị của ba Tính hiện đại (Con người, Tín ngưỡng, Lý trí) vấn để ngày nay có vẻ đã được giảỉ quyết dứt khoát: trên phần lớn hành tinh và với đại đa số người: Tính hiện đại đồng nhất và ngày càng đồng nhất với tây phương hóa. Đây không hề là một thắng lợi của phương Tây. Trái lại, vì một mặt, việc những người khác cũng chiếm hữu những giá trị đã trở thành phổ quát – đặc biệt là quyền con người và tự do cá nhân – khiến phương Tây mất đi độc quyền và vai trò đi trước. Mặt khác bởi vì nhiều người ở phương Tây cũng như ở nhiều nơi khác đang tiến hành một cuộc đấu tranh kịch liệt chống lại quan niệm này về tính hiện đại và chiều hướng này của Lịch sử. Trong xu hướng tây phương hóa họ đặc biệt chê trách sự vi phạm những nguyên tắc đạo đức và tôn giáo của họ, sự hủy hoại những đặc trưng văn hóa, sự tàn phá thiên nhiên, việc biến tất cả các mối quan hệ xã hội, kể cả chính bản thân con người, thành “hàng hoá”, dần dần biến nó thành đồ nhân tạo, một “tính siêu hiện đại” (hypermodernité) ở đó những đồ giả sẽ là phép đo tính hiện đại.
Những kẻ thù của tính “siêu” hiện đại này sáng tạo ra sáu chủ đề khác của tính hiện đại. Năm trong số đó (hoài cổ, tức thời, thần quyền, sinh thái, chủng tộc) theo bản chất của chúng sẽ không tương hợp với tự do cá nhân và thất bại trước đòi hỏi không thể cưỡng lại này và như thế người ta quay lại với tính siêu hiện đại và những hoang tưởng của nó.
Theo tôi chỉ một thứ duy nhất, lòng vị tha, là có thể cùng một lúc bảo tồn cho loài người bản tính, tinh thần sáng tạo và tự do của nó, và lập dự án cho tương lai lâu dài. Con đường đến đó rất hẹp. Hẹp ghê người.
Lược sử tính hiện đại
Truy tìm những nghĩa lắt léo khác nhau của tính hiện đại trong những nền văn minh khác nhau, trong những ngôn ngữ khác nhau, trong nhiều thời đại khác nhau, trong suốt chiều dài lịch sử, chính là truy đến cùng, ở những chỗ tốt nhất, những bí mật của thân phận con người. Đó là xác định cách suy nghĩ của mỗi nhóm người về điều mà nó mơ tưởng về tương lai, trong thời gian và trong không gian, chống lại những gì có thể có hại cho nó, đề cao những gì hợp với mơ ước không tưởng của nó. Đó cũng là diễn dịch sự tiến triển của các giá trị, các tư tưởng, những gu thẩm mĩ, những chủ đề phẫn nộ, những quan niệm về tiến bộ, những tổ chức kinh tế, những công cuộc táo bạo, những hệ thống chính trị, những phong tục; và đời thường hơn, những cách ăn, mặc, ở, đi lại, làm việc, giải trí, yêu đương, ve vãn nhau, và cảm thấy hạnh phúc.
Những suy nghĩ này không hề vô ích, cũng không có gì bảo đảm rằng những giá trị mà chúng ta đang ôm ấp và chúng ta coi như đã thật sự đạt được kể cả dân chủ, tự do cá nhân và quyền con người sẽ vẫn là những giá trị của tương lai. Những giá trị khác, trong những hoàn cảnh nhất định, sẽ thay thế chúng, trong trí tưởng và trong thực tế.
Mỗi lần một nhóm mới lên nắm quyền, nó chỉ cho phép coi như “hiện đại” những thay đổi chuẩn bị cho tương lai mà nó mơ ước, củng cố quyền lực của nó và duy trì nó lâu dài. Khi đó nó xác định một “cái mới” được ưa thích hơn “cái cũ”.
Nghệ thuật của một thời đại, (từ hội họa đến văn chương rồi đến điện ảnh và các loại hình mới khác nữa) nói chung được bảo trợ bởi chính giới tinh hoa thống trị, là phản ảnh của sự táo bạo của giới này, của những dự phóng của giới này về tương lai. So với những chiều kích khác của xã hội, nghệ thuật thể hiện tốt hơn quan niệm ưu thắng về tính hiện đại.
Một xã hội mà “hiện đại hóa” là mục tiêu công khai của những kẻ lãnh đạo nó có cái nhìn sáng tỏ về tương lai của nó, thì ràng buộc mật thiết với cái mà nó gọi là “tiến bộ”.
Những xã hội tiền sử trong cả nghìn năm đều muốn những sự lặp lại, vì sợ mọi thay đổi sẽ mang đến cái chết. Con người hi vọng và không được bảo đảm sự trở lại của mặt trời mỗi buổi sáng, mưa mỗi mùa thu, những chồi non đầu tiên mỗi mùa xuân. Không có gì gây bất an hơn sự thay đổi. Khi đó đối với họ, tính hiện đại là sự trở lại của vẫn cái ấy. Hiện đại là ổn định. Vũ trụ học của họ, cũng đầy tài năng như nghệ thuật của họ, là biện hộ cho sự không tưởng này.
Rồi cái mới trong sự phục vụ cho cá nhân trở thành một giá trị tích cực, với những tiến bộ kỹ thuật đầu tiên: lửa, đá đẽo, rồi ròng rọc, đòn bẩy, bánh xe và chuyển từ du cư sang định cư, từ làng mạc sang phố thị.
Trước hết, chính trong xã hội của những dân du mục vùng Cận Đông và những dân đi biển Địa Trung Hải, những người phát minh ra nông nghiệp và thành thị, nó (cái mới) được coi như một cơ hội. Tương lai cho phép hi vọng giảm lao khổ cho con người, làm chậm lại thời khắc của cái chết, và sống tốt hơn. Con người gắn bó trong một nhóm. Con người tự mình trở nên đáng quý. Đó là tính hiện đại của Con người.
Đặc biệt xã hội của người Do Thái rồi xã hội của người Hy Lạp mỗi xã hội theo cách của mình, biện minh cho cái mới.
Trong xã hội của người Do Thái, dân tộc sống trong sa mạc, chắc chắn là một trong những dân tộc đầu tiên (dù sao cũng là đầu tiên trong số những dân tộc trở thành ‘Phương Tây’) cái mới được chào đón khi nó giúp cho mỗi người tham gia vào sự sửa chữa thế giới, sứ mệnh của con người trên Trần thế, điều kiện để chúa Cứu thế đến với thế giới này và để những người chết được phục sinh.  Đối với họ, cái tốt nhất của tương lai là lao nhanh đến sự bất tử bằng cách sửa chữa thế giới.
Trong xã hội của người Hy Lạp, là những người sống bên biển, tiếp nhận và đồng hóa tốt hơn ai hết tất cả những gì từ nơi khác đến, cái mới cũng tốt như cái tự họ có, bởi vì nó đem lại cho mỗi người, hay đúng hơn cho mỗi công dân, những nguồn mới của cái đẹp, sự thích thú và thoải mái.
Trong xã hội của người La Mã, xã hội quân sự tập trung, sau những thất bại của họ, họ lấy lại cho mình một phần di sản của xã hội Do Thái và Hy Lạp. Đổi mới chủ yếu là quân đội và sức mạnh. Và công cuộc đô thị hóa tiến những bước ngoạn mục.
Trước tiên trong nội bộ và sau đó ở ngoài, một giáo phái Do Thái Hy Lạp hóa, Cơ Đốc giáo, áp một cái nhìn khác về phía tốt đẹp hơn: tương lai không phải ở đây, nó ở trong Cứu chuộc và Phục sinh. Trong khi ở xã hội Do Thái Hy Lạp sự giàu có vật chất được coi là một phúc lành thì [trong Cơ đốc giáo] nó trở thành một tai ách. Hiện đại là người biết từ bỏ tài sản của mình dâng cho Nhà Thờ. Đó là tính hiện đại của Tín ngưỡng.
Khi đó người Cơ Đốc lấy lại quyền uy của nhất thần giáo, sự mềm dẻo của đa thần giáo, sức mạnh của tập trung. Con người không còn là đáng kể nữa, nhóm/tập đoàn mới là đáng kể. Tự do và Lý trí của cá nhân không quan trọng nữa, quan trọng là Tự do và Lý lẽ của Nhà Thờ, nơi bao bọc, bảo hộ và trao đổi tín ngưỡng và sự phục vụ. Những ông chủ sắp đặt nô lệ theo lợi ích của mình và của Nhà Thờ.
Tính hiện đại này tồn tại ở châu Âu hơn một nghìn năm trăm năm.
Vào thế kỷ XII ở Ý và Bắc Âu bắt đầu một cuộc cách mạng nông nghiệp và công nghiệp. Nhà buôn, tư sản bắt đầu sản xuất cách khác. Tiền lương ra đời. Những nhà tư sản muốn có một nghệ thuật mới, họ tài trợ cho những tháp chuông là thứ cạnh tranh với những quả chuông. Kiến trúc, âm nhạc và văn chương quan tâm đến những vấn đề khác tôn giáo. Các hoạ sĩ vẽ những chân dung nhà tư sản, cực kỳ táo bạo, họ còn vẽ cả những tranh phong cảnh nữa.
Bắt đầu từ thế kỷ XV, phát kiến châu Mỹ, ngành in và kế toán, ở châu Âu cải cách và trong một số cảng của Ý ra đời cái mà sau này người ta gọi là “châu Âu thời hiện đại.” Nhà buôn và thợ thủ công vượt nông dân. Lục địa di chuyển trái tim của nó từ Venise sang Provinces-Unies [1].
Trong phần chủ yếu của châu Âu Cơ Đốc giáo, người ta gọi là “tân tiến/hiện đại” những ai tin vào tính hiện đại của Tín ngưỡng và nghĩ rằng tương lai chỉ có trong Cứu rỗi, và gọi là “cố lỗ/thủ cựu” những ai chỉ muốn quay lại lý trí của người Hy Lạp.
Dần dần ở Bắc Âu cũng như ở Ý, hình thành một ý niệm mới về tính hiện đại, không phải Cơ đốc cũng không phải Hy Lạp. Nó không phải là tính hiện đại của Con người, cũng không phải là tính hiện đại của Tín ngưỡng, mà là tính hiện đại của Lý trí. “Tính hiện đại Mới” này quan tâm đến những thay đổi kỹ thuật và khoa học, xa rời những giá trị Cơ Đốc và không coi tư tưởng Hy Lạp là nguổn cảm hứng duy nhất. “Tính hiện đại Mới” này tin vào tiến bộ, vào thị trường và vào tự do. Khi đó tương lai của tương lai là sự mở rộng tự do thương mại, tự do tư tưởng, tự do sở hữu, tự do trao đổi và tự do bầu cử.
Nó bắt đầu ở Hà Lan và Anh bằng cuộc cách mạng công nghiệp; ở Mỹ bằng một cuộc chiến tranh giành độc lập, và cuối cùng ở Pháp bằng một cuộc cách mạng chính trị.
Chính là ở Pháp, vào đầu thế kỷ tiếp theo, thế kỷ XIX, lần đầu tiên từ “hiện đại” xuất hiện, dưới ngòi bút Balzac[2]. Thuật ngữ này chỉ một thời đại, một nền văn minh, và một quan niệm về tương lai, hòa trộn tự do cá nhân, quyền con người, chủ nghĩa duy lý, chủ nghĩa thực chứng, niềm tin vào tiến bộ kỹ thuật và công nghiệp. Tính hiện đại bị chinh phục. Người ta đi tìm động cơ. Với Auguste Comte[3], đó là khoa học; với Saint Simon[4], công nghiệp; với Marx[5], đấu tranh giai cấp; với Tocqueville[6], bình đẳng hoá các mối quan hệ xã hội và nền dân chủ; với Max Weber[7], hợp lý hóa.
Cuối thế kỷ XIX những nghĩa mới của tính hiện đại này đến lượt chúng lại bị thách thức, trước hết bởi chủ nghĩa xã hội của Fourier[8], Proudhon[9] và Marx. Khi đó xuất hiện những hình thức mới của tính hiện đại Lý trí, hình dung và nhằm tạo ra một con người mới, thoát khỏi tha hóa và độc tài của sở hữu tư nhân.
Rồi một loại thách thức khác bắt đầu với Nietzsche [10], dưới cái tên “chủ nghĩa hư vô” mà sau đó người ta gọi một cách sai hơn là “chủ nghĩa hậu hiện đại.” Nó đi kèm với tiếng nghiến ken két trong âm nhạc và hội họa. Đây không phải là một tuyên bố về một sự thay đổi ý nghĩa của tương lai, mà là trực giác rằng thế kỷ XX sẽ là thế kỷ của những thế kẹt của Con người, Tín ngưỡng và Lý trí.
Rồi, vào đầu những năm 1950, người ta hoan nghênh sự trở lại đắc thắng của dự án về lý trí. Sau khi đã cung cấp cho con người những phương tiện đi lại (tàu hỏa, ôtô, máy bay), bạo lực (vũ khí) cho phụ nữ những phương tiện để thực hiện với ít nhọc nhằn nhất những nhiệm vụ cổ xưa (giặt giũ, chăm sóc, nuôi dưỡng) nền dân chủ thương mại từ nay về sau có xu hướng thỏa mãn những nhu cầu của tré em giải trí, học hành bằng những hàng tiêu dùng. Và hơn nữa, nó nhằm cải biến người lớn và trẻ em bằng cách thỏa mãn tính thất thường của họ, không áp đặt những qui tắc lên họ nữa, mà phỉnh nịnh những ham muốn của họ bất kể chúng là gì, để cho họ mắc nợ vô giới hạn, và cho phép họ không tôn trọng những ước lệ của đời sống cộng đồng nữa.
Tính hiện đại đó trở thành súc tích, bạo chúa, thay đổi thất thường đến mức nó lẫn với ám ảnh về cái mới, và nó tự xóa bỏ trong tức khắc dưới tên gọi “đương đại.” Tương lai là tiếp tục của hiện tại, không có một ý nghĩa nào khác ngoài sự khác nhau của chúng, ngay cả bên lề, với cái trước nó. Không có ý nghĩa nào cả. Như thể sự tăng tốc thay đổi giúp tạo ra một ảo ảnh về sự kéo dài vô hạn độ dài cuộc sống.
Ngày nay hầu như tất cả trên thế giới, và mặc dầu những rắc rối, hiện đại là sử dụng đúng những phương tiện mà những cư dân hạnh phúc nhất và tự do nhất ở phương tây sử dụng, tức là những phương tiện vật chất cần thiết để làm việc, dạy học, ăn uống, tự chăm sóc, ở, học, giữ được sự riêng tư, những phương tiện chính trị cần thiết để giải phóng khỏi những trói buộc chính trị, những cấm kỵ, những thành kiến, những quy tắc cổ lỗ, vẫn đang ngăn cản sự phát triển của phụ nữ, đàn ông và trẻ em. Hiện đại hóa, đó là chấp nhận như dự phóng tương lai lý trí và những gì từ nó sinh ra: tiến bộ kỹ thuật, đổi mới, tự do cá nhân, quyền con người, tự do và nền dân chủ.
Ngày mai, cái gì sẽ là hiện đại. Cái gì sẽ là nghĩa của tương lai? Có nhiều Lý trí hơn không? Nhiều tự do cá nhân hơn không? Nhiều quyền con người hơn không? Hay trái lại, nhiều nghĩa vụ và trách nhiệm hơn? Nhiều thay đổi hơn hay ổn định nhiều hơn? Tăng tốc hơn hay chậm rãi hơn? Nhiều công nghiệp hơn hay nhiều dịch vụ hơn? Người ta muốn sống lâu hơn hay sống tốt hơn? Người ta muốn nhiều tự nhiên hơn hay nhiều nhân tạo hơn? Nhiều Tín ngưỡng hơn hay nhiều Bản thể hơn? Nghệ thuật của tính hiện đại trong tương lai sẽ là gì? Phong tục, thời trang, chiến đấu, yêu đương sẽ ra sao? Dự phóng tương lai của mỗi người, mỗi dân tộc, của nhân loại sẽ là gì? Người ta có thể đoán ra nó, bằng cách đọc các nguyện vọng và các nghệ thuật của hiện tại không?.
Chú thích:

[1] Nước cộng hòa bảy tỉnh phía bắc Hà Lan (République des sept Provinces-Unies des Pays-Bas) 
[2] Honoré de Balzac (1799-1850): Nhà văn Pháp
[3] Auguste Comte (1798-1857): nhà triết học và xã hội học Pháp, đề xướng thuyết thực chứng. 
[4] Saint Simon (1760-1825): nhà triết học chính trị Pháp, nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng.
[5] Karl Marx: nhà triết học, xã hội học và kinh tế chính trị Đức, khởi xướng chủ nghĩa cộng sản.
[6] Tocqueville (1805-1859) nhà khoa học chính trị, sử học và ngoại gaio Pháp, tác giả “Dân chủ ở Mỹ”
[7] Max Weber (1864-1920): nhà xã hội học, triết học, luật học, và kinh tế chính trị Đức.
[8] Charles Fourier (1772-1837): nhà tư tưởng của chủ nghĩa xã hội không tưởng Pháp.
[9]  Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865) chinh khách, triết gia Pháp, để xướng thuyết hỗ sinh (mutualism).
[10] Friedrich Nietzsche (1844-1900) Nhà triết học, ngữ học, phê bình văn hóa, nhà thơ Đức.
9/5/2017
Jacques Attali
Hiếu Tân dịch
Theo https://www.vanchuongviet.org/