Chính trị bình dân 3 XXXXX

Chính trị bình dân 3

Bài đọc

 

CÔNG LUẬN VÀ VIỆC LÀM CHÍNH SÁCH 1

 

Người dân Mỹ có vô vàn cách và vô vàn cơ hội để lên tiếng, do đó,

các nhà làm chính sách ở mọi cấp chính quyền cần ý thức được về

sự thay đổi trong các quan niệm của dân chúng. Ngoài việc trả lời

khảo sát, thăm dò ý kiến các loại, người dân còn có thể biểu đạt

chính kiến thông qua sự tham gia, bao gồm không chỉ việc đi bỏ

phiếu bầu cử, mà còn là tham dự các cuộc họp/ hội thảo/ hội nghị,

viết hoặc nói chuyện với các quan chức chính quyền, tham gia các

nhóm lợi ích, và tham gia các cuộc trưng cầu dân ý hay các sáng

kiến lập pháp đặt ở các điểm bỏ phiếu cấp bang hoặc địa phương.

Có những hình thức công dân tham gia trực tiếp vào việc làm

chính sách, và nhiều bang cho phép sử dụng các hình thức đó. Ví

dụ như vào năm 2004, cử tri ở bang Colorado phê chuẩn với tỷ lệ

54-46 một cuộc trưng cầu dân ý toàn bang về việc sử dụng năng

lượng tái tạo mà trước đó, cơ quan lập pháp của bang đã bác bỏ tới

ba lần (...). Năm 2008, cử tri bang Cali thông qua một cuộc trưng

cầu dân ý cấm hôn nhân đồng giới, ngay cả sau khi một tòa án ở

Cali đã ra phán quyết rằng việc cấm hôn nhân đồng giới trước đó,

mà cơ quan lập pháp bang thông qua, là vi hiến.

Bằng trực giác, có thể thấy công luận rất quan trọng trong một

nền dân chủ, ngay cả theo một cách ít trực tiếp hơn so với bỏ phiếu.

1. “Public Policy: Politics, Analysis, and Alternatives”, Kraft & Furlong, 3rd edition, CQ

Press, 2009.

 

220 | Phạm Đoan Trang

Tuy nhiên, sự thực là phần lớn công dân ít quan tâm đến chính

quyền, chính trị, chính sách công. Họ bị những mối quan tâm khác

che lấp đầu óc, về gia đình, công việc, nhà ở, và các vấn đề khác

quan trọng với họ từng ngày. Kết quả là, họ có thể không có thông

tin về các vấn đề chính sách, và họ có thể có những quan điểm sai

lầm về chính sách. Các ý kiến như vậy thường được coi là thấp cả

về tính gây chú ý lẫn cường độ.

Tính gây chú ý phản ánh mức độ quan trọng của một vấn đề đối

với một cá nhân, còn cường độ nói lên sức mạnh của quan điểm,

hay là quan điểm đó vững tới độ nào. Cả hai tính chất này đều quan

trọng trong việc dự đoán xem liệu mọi người có hành động theo

quan điểm của họ không và khả năng cao hay thấp. Ví dụ, hầu hết

mọi người đều thể hiện lập trường ủng hộ việc bảo vệ môi trường;

nhưng không ai đóng vai trò như nhà hoạt động môi trường khi họ

dùng năng lượng, họ tiêu thụ hàng hóa, dịch vụ, v.v. Bởi vì chính

sách môi trường là một vấn đề có tính gây chú ý thấp, nên ít có khả

năng nó sẽ hình thành chủ trương của cử tri khi bỏ phiếu.

Tính ổn định là một chiều kích khác của quan điểm. Nó nói đến

sự tiếp tục một quan điểm theo thời gian. Công luận vốn ngắn hạn

và thay đổi rất nhanh, có thể bị tác động bởi các sự kiện nhất thời

và cách trình bày vấn đề trên truyền thông cũng như từ giới quan

chức. Một ví dụ rất hay là cái mà các nhà phân tích công luận gọi là

hiệu ứng “tập trung xung quanh một ngọn cờ”, xuất hiện ở người

dân khi mà một khủng hoảng mang tính quốc tế bỗng khuấy động

lòng yêu nước và sự ủng hộ khác thường đối với tổng thống và các

nhà lãnh đạo quốc gia khác. Tổng thống Mỹ George W. Bush rõ

ràng đã đắc lợi từ hiệu ứng này sau sự cố 11/9; có thể thấy điều đó

trong việc tỷ lệ ủng hộ ông bỗng tăng vọt. Nói như vậy là để chỉ ra

rằng, thường rất khó mà biết được công dân muốn gì ở chính

quyền và họ sẽ tán đồng với đề xuất chính sách nào. Tuy nhiên,

công luận càng ổn định về một vấn đề cụ thể nào đó, thì các nhà

làm chính sách càng chắc chắn phải chú ý cân nhắc quan điểm của

công chúng khi ra quyết định.

 

Chính trị bình dân | 221

Một phần bởi vì rất ít người dân Mỹ tiếp cận chính quyền và

chính sách công với một ý thức hệ (quan điểm, đường lối) rõ ràng

và mạnh mẽ, nên họ thường dễ có những quan điểm không nhất

quán về vai trò của chính quyền. Xét về khía cạnh ý thức hệ, đa số

người Mỹ có xu hướng bảo thủ, tức là họ thích chính quyền nhỏ

gọn, có giới hạn, và ít hành chính, ít luật lệ, quy định hơn, nói

chung thế. Tuy nhiên, cũng chính đa số này chắc chắn lại muốn đòi

hỏi chính phủ phải cung cấp nhiều dịch vụ, từ việc quy định về tiêu

chuẩn an toàn thực phẩm - dược phẩm, đến quy định về chất lượng

môi trường, từ việc đảm bảo giáo dục phổ cập đến việc bảo vệ trật

tự, an toàn đời sống người dân. Cách mà dân chúng phản ứng với

một chính sách bất kỳ phụ thuộc rất nhiều vào việc chính sách đó

được trình bày đến người dân như thế nào. Khi những người khảo

sát đặt câu hỏi cho người dân về các chương trình chính sách cụ

thể, nói chung họ sẽ thấy công chúng tương đối ủng hộ. Cùng lúc

đó, có thể các chính trị gia lại đang phải xin công chúng thông cảm,

nếu công chúng công kích chính quyền, chỉ trích hệ thống hành

chính quan liêu, các loại luật lệ quy định, thuế má... theo một cách

rất chung chung.

Bất chấp việc công chúng nói chung thường rất hiểu rất ít về các

vấn đề chính sách, có những lý do để tin rằng, nếu được trao cơ hội,

các công dân đều sẽ rất thích các vấn đề công cộng và chính sách

công, họ sẽ thích tìm hiểu về vấn đề và được có thông tin, họ sẽ sẵn

sàng lên tiếng và gây ảnh hưởng tới chính sách công. Đặc biệt ở cấp

độ địa phương, các công dân có thể và thực sự đã tham gia, và họ

có tiếng nói rất lớn trong chính sách công. Thậm chí, ngay cả trong

các lĩnh vực mang tính chuyên môn cao như điện hạt nhân và

chính sách về chất thải hạt nhân, những nghiên cứu cũng chỉ ra

rằng công dân có tiềm năng đáng kể để tham gia và gây ảnh hưởng.

Hơn nữa, chính quyền có rất nhiều cách để khuyến khích công dân

tham gia nhiều hơn nếu họ muốn. Lấy ví dụ các cộng đồng dân cư

địa phương đang nỗ lực để được phát triển bền vững hơn chẳng

hạn, họ có vô vàn cơ hội để công dân đóng vai trò trung tâm trong

tiến trình chính sách.

 

Bài đọc

 

TỰ DO BÁO CHÍ KIỂU VIỆT NAM 1

Làm báo ở Việt Nam là một công việc nguy hiểm, chắc chắn vậy.

 

Cứ mỗi tuần, ở Hà Nội, Ban Tuyên giáo Trung ương của Đảng

Cộng sản Việt Nam, và ở TP.HCM thì bộ phận phía nam của ban

này, lại tổ chức các cuộc họp “định hướng” với lãnh đạo của những

tờ báo lớn trong nước.

Không phải là ngẫu nhiên khi tất cả các lãnh đạo báo đều là

đảng viên. Quan chức Bộ Thông tin Truyền thông và Bộ Công an

cũng có mặt. Những cuộc họp tương tự diễn ra ở tất cả các tỉnh, và

là những cuộc họp điển hình cho thấy hoạt động quản lý báo chí ở

Việt Nam hoàn hảo tới mức nào. Tại các cuộc họp này, ai đó ở Ban

Tuyên giáo sẽ đánh giá hoạt động của các báo trong tuần vừa qua,

biểu dương tờ nào biết phục tùng, khiển trách và đôi khi phạt

những tờ nào đi chệch hướng.

Theo kiểu “đứa đập đứa xoa”, hoạt động giám sát của đảng là sự

pha trộn giữa khuyên nhủ và thuyết phục với đe dọa và một chút

trấn áp. Mặc dù chẳng có cơ sở pháp lý nào, nhưng đảng vẫn xem

báo chí như là “lực lượng tuyên truyền”, phải chịu sự hướng dẫn và

chỉ đạo của đảng. Có lẽ bản thân đảng cũng hiểu cái sự vô lý của

1. Bài của Phạm Đoan Trang, bản gốc tiếng Anh đăng trên trang Asia Sentinel vào ngày

 

16/7/2013 tại địa chỉ: http://www.asiasentinel.com/politics/freedom-of-the-press-

vietnamese-style/

 

224 | Phạm Đoan Trang

hành động nô dịch hóa này, vốn giẫm đạp lên các nguyên tắc pháp

luật và báo chí.

Một mặt, Ban Tuyên giáo chỉ đạo “các đồng chí biên tập, lãnh

đạo báo chí” phải đảm bảo rằng các phóng viên ở tòa soạn “được

định hướng đầy đủ”, trong khi một mặt khác, đảng lại muốn tất cả

mọi người giữ bí mật tuyệt đối về các chỉ đạo của đảng.

Thông tin về sự tồn tại của những cuộc họp hàng tuần như thế,

và nội dung của chúng, đôi khi cũng bị rò rỉ ra giới blog – diễn đàn

trên mạng nằm ngoài tầm kiểm soát của Ban Tuyên giáo. Vào

ngày 29/3/2011, hình như các nhà báo đã được chỉ thị là không

được đưa tin về chuyện diễn viên Hồng Ánh độc lập tranh cử đại

biểu Quốc hội; không được gọi nhà hoạt động bất đồng chính

kiến Cù Huy Hà Vũ là “Tiến sĩ Vũ” – ông Vũ khi đó đang sắp bị xét

xử vì tội tuyên truyền chống nhà nước; hạn chế đưa tin về sự cố 9

khách du lịch nước ngoài chết trong một vụ chìm tàu ở Hạ Long,

và tránh có các bài điều tra về quyết định xây nhà máy điện hạt

nhân của chính phủ.

Phiên xử ông Vũ đã là đối tượng của sự định hướng đặc biệt

chặt chẽ. Các nhà báo viết về đề tài này ở các báo lớn đều nhận

được một văn bản không con dấu, không chữ ký, ra lệnh cho họ

phải ca ngợi tính công minh của tòa án và sự đúng đắn của bản án,

và không được mở rộng bình luận, phân tích sâu.

Còn có những cú điện thoại và chỉ thị miệng định hướng cụ thể

đến các tổng biên tập về các chủ đề nhạy cảm. Đừng đưa tin về vụ

này – họ được dặn như thế; không làm đậm vụ kia, hạn chế viết về

các đề tài đó. Do không có bằng chứng vật chất nào về những định

hướng như thế, cho nên khi bị chỉ trích là bịt miệng báo chí về

chuyện này chuyện nọ, các quan chức của Bộ Thông tin Truyền

thông có thể trả lời một cách rất nghiêm túc rằng Việt Nam bị “các

thế lực thù địch” vu khống, bôi nhọ.

Trong một đoạn băng ghi âm bí mật, được lan truyền ngay sau

một cuộc họp định hướng vào tháng 12/2012, Phó Ban Tuyên giáo

 

Chính trị bình dân | 225

Nguyễn Thế Kỷ bị ghi âm là đang chỉ trích báo chí vì đã đưa tin về

vụ tàu Trung Quốc cắt cáp địa chấn của một tàu thăm dò dầu khí

Việt Nam. Các báo có trích nguồn từ tập đoàn dầu khí quốc doanh

lẫn Bộ Ngoại giao thì cũng vậy thôi. “Các đồng chí phải làm rõ là

tàu Trung Quốc chỉ vô tình gây đứt cáp” – ông Kỷ nói – “chứ không

phải là cắt cáp, không chủ ý phá hoại chúng ta”.

Bản ghi âm ngay lập tức bị tung lên các blog bất đồng chính kiến

và sau đó lên trang tiếng Việt của BBC. Được đề nghị bình luận,

ông Kỷ nói với BBC rằng ông chỉ “trao đổi nghiệp vụ” với các báo

thôi.

Rõ ràng Ban Tuyên giáo rất bối rối vì vụ rò rỉ này. Nghe nói vào

cuộc họp định hướng tuần sau đó, các nhà báo gần như bị khám

người để tìm thiết bị ghi âm lén.

Hệ thống thẻ nhà báo là một biện pháp tinh vi để kiểm soát các

phóng viên. Không có thẻ thì không được tiếp cận thông tin.

Không có thẻ, phóng viên có thể phỏng vấn thường dân, nhưng

đừng hy vọng được gặp quan chức cấp cao, tiếp xúc với đầu mối

thông tin ở các cơ quan nhà nước hay đưa tin về các hội nghị, hội

thảo chính thống.

Hệ thống này đã vận hành từ lâu. Vào năm 2007 nó được luật

hóa bằng một thông tư của chính phủ. Thông tư này chỉ thị cho các

quan chức cấp thẻ báo chí phải chứng nhận – như là một trong các

điều kiện – rằng người được cấp thẻ nhà báo đã được tờ báo, tạp

chí hay cơ quan phát thanh, truyền hình nơi người đó công tác, Sở

Văn hóa-Thông tin địa phương và Hội nhà báo chi nhánh địa

phương cùng đề nghị cấp thẻ, và “không bị xử lý kỷ luật trong thời

hạn 12 tháng tính đến thời điểm cấp thẻ”.

Hệ thống thẻ nhà báo minh họa cái ranh giới rất mờ nhạt giữa

khu vực nhà nước, đảng cầm quyền và xã hội dân sự của Việt Nam.

Bề ngoài báo chí là một định chế xã hội dân sự, và báo, tạp chí, đài

phát thanh, truyền hình không phải cơ quan công vụ.

 

226 | Phạm Đoan Trang

Nói theo ngôn ngữ pháp lý, căn cứ Điều 69 Hiến pháp Việt

Nam, công dân có quyền “tự do ngôn luận, tự do báo chí; [và] có

quyền được thông tin”, nhà nước không có cơ sở nào để quy định

việc ai là nhà báo, ai không phải nhà báo, tất nhiên chỉ trừ phi lời

hứa đó bị đè bẹp bởi nghĩa vụ của nhà nước ở Điều 33, rằng nhà

nước “nghiêm cấm những hoạt động văn hoá, thông tin làm tổn

hại lợi ích quốc gia...”.

Trong mọi trường hợp, Ban Tuyên giáo đều vơ lấy cho mình cái

quyền đó, và họ mặc định báo chí Việt Nam là “cơ quan ngôn luận

của các tổ chức của Đảng, cơ quan Nhà nước, tổ chức xã hội”. Luật

Báo chí Việt Nam còn buộc các nhà báo phải “tuyên truyền, phổ

biến đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của

Nhà nước, thành tựu văn hoá, khoa học, kỹ thuật trong nước và thế

giới theo tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí”.

Kết quả là rất nhiều nhà báo phải chịu sự định hướng của một

lực lượng công chức mà năng lực truyền thông dứt khoát là thua xa

họ.

 

Đồng nghiệp cố gắng ghi hình nhà báo Hoàng Khương sau phiên xử.

 

Nguồn ảnh: Tuổi Trẻ

 

Không có thẻ nhà báo, người ta không được coi là nhà báo và có

thể bị cấm tiệt khỏi việc tham dự các sự kiện, mà không cần lời giải

 

Chính trị bình dân | 227

thích nào và chỉ theo yêu cầu bất chợt của ban tổ chức, cơ quan

công an, cơ quan nhà nước.

Chính quyền Việt Nam cố ý tận dụng điều đó. Họ tìm cách gây

đối đầu giữa “lề phải” (nhà báo có thẻ) và “lề trái” (phóng viên tự

do, bao gồm cả blogger). Không phải lúc nào họ cũng thành công.

Bộ máy tuyên truyền và an ninh của đảng biết rõ hơn ai hết về sức

mạnh của sự bí mật. Công khai và minh bạch là kẻ thù. Tuy nhiên

giờ đây những kẻ kiểm soát thông tin đang phải đối đầu với một

mối nguy mới: các nhà báo có thẻ rò rỉ thông tin – những đề tài bị

cấm đoán – ra cho các đồng nghiệp của họ ở môi trường blog.

Vào ngày 30/10 năm ngoái (tức là năm 2012 – NV), Huyền

Trang bị bắt và thẩm vấn trong một đồn công an ở TP.HCM. Khi

cô nói rằng cô là phóng viên của Dòng Chúa Cứu Thế, một trang

tin của nhà thờ Công giáo, nhân viên công an quát vào mặt cô: “Ai

công nhận chúng mày là nhà báo hả? Thẻ tác nghiệp của chúng

mày đâu? Một lũ ăn không ngồi rồi, rồi rủ nhau phản động hả?”.

Trang không phải trường hợp duy nhất. Các nhà báo tự do

thường bị hạch sách quấy nhiễu, thậm chí hành hung bởi công an

hoặc côn đồ. Đơn thư tố cáo, khiếu nại của họ bị phớt lờ bởi vì họ

không phải là “nhà báo đang thi hành công vụ” trong mắt chính

quyền. Điếu Cày và Tạ Phong Tần hiện đang phải chịu án tù dài dài,

chủ yếu bởi vì họ đã thành lập ra “Câu lạc bộ Nhà báo Tự do”. 1

Trương Duy Nhất bỏ nghề báo chính thống để làm blogger, chủ

blog “Một góc nhìn khác”. Ông bị bắt vào ngày 26/5/2013 vì tội “lợi

dụng các quyền tự do dân chủ xâm phạm lợi ích của Nhà nước,

quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân” theo Điều 258 Bộ

luật Hình sự. 2

1. Blogger Điếu Cày (tên thật là Nguyễn Văn Hải, sinh năm 1952) bị kết án 12 năm tù vì tội

“tuyên truyền chống Nhà nước” theo Điều 88 Bộ luật Hình sự. Ông được trả tự do vào

ngày 21/10/2014 và bị trục xuất sang Mỹ ngay lập tức, sau tổng cộng 6 năm, 6 tháng, 2

ngày ngồi tù. Blogger Tạ Phong Tần (án 10 năm tù, cùng vụ) được trả tự do và trục xuất

sang Mỹ theo cách tương tự vào ngày 19/9/2015.

2. Nhà báo Trương Duy Nhất, nguyên phóng viên báo Đại Đoàn Kết, tuyên bố rời bỏ báo

 

228 | Phạm Đoan Trang

Nghe tin Nhất bị bắt tạm giam, nhà báo chính thống Đức

Hiển bình luận trên trang facebook cá nhân rằng “vấn đề của một

nhà báo là phải có thông tin. Khi thiếu khả năng hoặc cơ hội tiếp

cận thông tin thì góc nhìn nếu khác là chửi đổng mà nếu giống là

a dua...”.

Bình luận kiêu ngạo của ông Hiển là không chấp nhận được đối

với các blogger bất đồng chính kiến, nhưng phải thừa nhận rằng

nhìn từ giác độ chính quyền thì ông đúng. Khả năng tiếp cận thông

tin làm nên sự khác biệt lớn giữa nhà báo và blogger, giữa nhà báo

có thẻ và nhà báo tự do.

Việt Nam không nằm trong số các nước nguy hiểm đối với nhà

báo. Nhà nước không cần phải giết nhà báo để có thể kiểm soát

truyền thông, bởi vì nói chung, các nhà báo có thẻ của Việt Nam

không được phép làm việc gì để đến mức phải bị giết. Các phóng

viên hầu như không độc lập, không điều tra; không có cái gì tương

tự như báo chí chống tham nhũng, và do đó, báo chí chẳng gây

được mối nguy hiểm nào đối với các nhóm lợi ích.

Một bình luận gần đây (năm 2013 – NV) trên Anh Ba Sàm –

một trang blog đối kháng – cho rằng “Trên đất nước xã hội chủ

nghĩa tươi đẹp này, có hai nơi được giữ bí mật như cung cấm. Đó

là phòng họp Ban Chấp hành Trung ương/ Bộ Chính trị Đảng

Cộng sản Việt Nam, và... nhà tù”. Bình luận hoàn toàn chính xác.

Mọi vấn đề có khả năng làm suy mòn tính chính danh của

chính quyền, hoặc đe dọa sự tồn tại của đảng, đều được coi là bí

mật quốc gia hoặc được xem như “trường hợp đặc biệt”. Mấy năm

gần đây, nổi bật trong các chủ đề này là chuyện quan hệ Việt Nam

– Trung Quốc.

Báo chí sẽ không bao giờ tìm thấy một văn bản nào cho biết lập

trường của đảng đối với các đồng chí Trung Quốc của họ, hoặc

chính thống vào năm 2010. Năm 2013 ông bị bắt, lĩnh án tù hai năm theo Điều 258 Bộ

luật Hình sự. Ông ra tù ngày 26/5/2015.

 

Chính trị bình dân | 229

một tài liệu nào hướng dẫn việc quản lý báo chí trong vấn đề này.

Giỏi nhất thì dư luận cũng chỉ có thể đoán rằng đây là một vấn đề

hết sức nhạy cảm, thể hiện qua những vụ xử lý các cơ quan báo chí

đi chệch một sợi chỉ đỏ vô hình nào đó, hoặc thể hiện qua công sức

các nhà tổ chức bỏ ra để ngăn chặn phóng viên tiếp cận các hội

thảo khoa học quốc tế về tranh chấp chủ quyền trên Biển Đông,

hoặc qua những quy định rằng tin bài liên quan đến biểu tình

chống Trung Quốc phải “vạch trần âm mưu của các thế lực phản

động lợi dụng lòng yêu nước”.

Báo chí chính thống có thể nhìn thấy rõ hơn sự bất an của chính

quyền. Tâm lý bất an đó bộc lộ trong vô số những cú điện thoại gọi

tới các tổng biên tập, chủ bút, thậm chí cả tới các phóng viên

thường, để nhắc nhở họ mỗi khi có diễn biến mới. Báo chí bị cấm

truyền tải sự bất an này tới công chúng, cho dù các độc giả có thèm

khát được biết nhiều hơn – về cuộc khủng hoảng đang ngày càng

sâu sắc với Trung Quốc – đến mức nào chăng nữa.

Khi cung về thông tin không đáp ứng được cầu, các hậu quả sau

đây là tất yếu:

Tin vỉa hè, tin đồn thống trị các diễn đàn. Thuyết âm mưu tràn

ngập, chẳng hạn chuyện thường được người ta rỉ tai nhau rằng

“đảng đã bán nước cho Tàu”. Phóng viên nào cố gắng duy lý và cởi

mở đều muốn có thông tin để họ sử dụng nhằm bác bỏ các tin đồn

đó. Quả thật, khi mà báo chí bị cấm đưa tin, viết bài về tất cả những

gì họ biết, cùng với việc báo chí bị dội bom “định hướng” bằng

hàng loạt tin nhắn, điện thoại gọi đến và các chỉ thị mơ hồ, thì một

nhà báo thật sự duy lý sẽ khó mà không tự hỏi mình: “Thật sự thì

chính quyền đang làm gì?”.

Việc đưa tin, viết bài về tranh chấp Biển Đông trở thành một

thứ trái cấm hấp dẫn đến mức một số báo và nhà báo bị cám dỗ

phải vượt qua ranh giới để viết, mặc dù họ có thể chưa chuẩn bị kỹ

càng. Tranh chấp chủ quyền vốn dĩ là một chủ đề khó, mà báo chí

lại chỉ có rất ít chuyên gia và tài liệu đáng tin cậy để tham khảo.

 

230 | Phạm Đoan Trang

Do đó, cũng đúng thôi khi người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt

Nam, bà Nguyễn Phương Nga (nhiệm kỳ 2009-2011), phàn nàn

rằng “một số tờ báo có vẻ như xem chủ quyền quốc gia là chủ đề

nóng để câu kéo độc giả và tăng doanh số quảng cáo”.

Tít giật gân, những giai thoại không thể kiểm chứng, cùng các

“dữ kiện” sai lệch át đi các bài viết có chất lượng. Phóng viên đi tìm

các nguồn nhân vật có định kiến nặng chống Trung Quốc. Chất

lượng tồi tệ của báo chí chính thống khiến cho chính quyền càng

có thêm lý do để bao biện cho việc họ duy trì kiểm soát chặt chẽ

báo chí, đặc biệt trong vấn đề khủng hoảng Biển Đông.

Những người bảo vệ chế độ thường lập luận rằng người nào

thật sự muốn có thông tin thì đều sẽ có được những câu trả lời rõ

ràng, tức là, nếu ai thật lòng lo lắng về khuynh hướng quan hệ của

Việt Nam với Trung Quốc thì phải chăm chỉ học tập hơn. Nói như

thế thì chế độ không còn nghĩa vụ nào là phải minh bạch, công

khai thông tin trong quan hệ của họ với công luận hay với báo chí

quốc gia nữa.

 

Chương III

 

ĐẢNG VÀ HỆ THỐNG ĐẢNG

 

Chúng ta bắt đầu quá trình tìm hiểu bằng bước căn bản nhất: định

nghĩa.

ĐẢNG LÀ GÌ? THẾ NÀO LÀ MỘT ĐẢNG CHÍNH TRỊ?

Đảng là một nhóm có tổ chức, gồm các cá nhân nhất trí với nhau

về một hoặc một số nguyên tắc chính trị chung (có thể là một ý

thức hệ hay một chính sách v.v.) và cùng nhau hoạt động để giành

và giữ quyền lãnh đạo – nhằm phục vụ lợi ích quốc gia và hưởng

lợi từ việc có được quyền lãnh đạo đó.

Tất nhiên, cũng tồn tại những đảng nhỏ yếu đến mức họ không

có cơ hội nào tham gia cạnh tranh với các đảng khác, mưu giành

quyền lãnh đạo. Với những đảng nhỏ yếu như vậy, mục đích của họ

là giành một chỗ đứng trong chính trường.

Từ đó, ta thấy rằng đảng chính trị có ba đặc điểm: 1. Có tổ chức;

2. Chung đường lối; 3. Mục đích tối thượng là giành và giữ quyền

lực nhà nước. Trong đó, đặc điểm số ba là đặc thù của đảng phái,

đã là đảng phái thì phải hoạt động nhằm giành và giữ quyền lực

nhà nước.

Hẳn từ lâu, bạn đã quen nghe những lập luận kiểu như “đảng

nào thì cũng vì lợi ích của đảng ấy thôi, chẳng có đảng nào vì dân”.

Không biết những người nói như vậy có tính cả đảng cộng sản

trong đó hay không?

 

232 | Phạm Đoan Trang

Tuy nhiên, cũng đúng là đảng nào cũng vì lợi ích của đảng ấy và

thành viên đảng ấy mà thôi. Có điều, vì mục đích của các đảng đều

là giành, giữ quyền lực nhà nước và hưởng lợi từ việc giữ quyền ấy,

cho nên các đảng sẽ phải cố gắng làm sao để lấy lòng dân, để thu

hút được nhiều phiếu bầu của người dân nhất. Do đó, khi các đảng

đang vận hành vì lợi ích của mình, đang tranh giành quần chúng,

một cách tự nhiên, họ làm lợi cho cử tri của họ, tức là cho dân.

Chính là trong cơ chế độc đảng, không có cạnh tranh chính trị,

thì mới có chuyện đảng duy nhất đó chỉ quan tâm đến quyền lợi

của nó và bỏ mặc quần chúng, tức những người ở ngoài nó.

A: Đảng nào thì cũng chỉ vì quyền lợi của đảng ấy thôi chứ lo gì cho dân,

cho nên đa đảng thì chỉ tổ các đảng đấu đá, tranh giành quyền lực, làm

loạn xã hội. Thà một đảng mà chăm lo cho dân còn hơn.

B: Đa đảng, có cơ chế cạnh tranh, mà đảng nào cũng chỉ lo quyền lợi của

mình. Thế thì làm thế nào mà một đảng, lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối,

không phải cạnh tranh với ai, lại chăm lo cho dân được? Làm cách nào?

Xin nhấn mạnh mục đích của đảng phái là “hoạt động chính trị

để tiến tới nắm chính quyền và cai quản xã hội theo đường lối của

họ”. Đây là điều làm cho đảng phái khác với một tổ chức xã hội dân

sự nói chung và tổ chức chính trị nói riêng. Tổ chức xã hội dân sự

có thể tham gia chính trị, tiến hành các phong trào xã hội (như

Occupy Central chẳng hạn), các chiến dịch vận động (như vận

động cho nhân quyền Việt Nam tại Liên Hiệp Quốc), nhưng chừng

nào họ không có mục đích nắm chính quyền, chừng đó họ vẫn

không phải là đảng phái.

Chỉ khi nào một tổ chức, ví dụ như Hội Anh Em Dân Chủ,

Phong trào Liên đới Dân Oan... theo đuổi việc giành chỗ đứng

trong chính quyền, kiểm soát chính quyền, họ mới trở thành đảng

phái chính trị.

Bởi vậy cho nên, nếu một đảng, ví dụ Việt Tân, nói với bạn rằng

họ không có mục đích giành ngôi vị lãnh đạo đất nước, thì bạn

đừng tin, vì nếu như thế họ không còn là đảng nữa. Đã là đảng,

 

Chính trị bình dân | 233

phải tham gia chính trị nhằm kiểm soát cương vị lãnh đạo, điều

hành nhà nước. Họ có thể chấp nhận chia sẻ hoặc không chia sẻ

quyền lãnh đạo đó với đảng khác, nhưng việc giành quyền lực

chính trị càng nhiều càng tốt luôn phải là mục đích tối hậu của mọi

đảng phái.

Cũng bởi vậy, nên khi Điều 4 Hiến pháp Việt Nam quy định

“Đảng Cộng sản Việt Nam (...) là lực lượng lãnh đạo nhà nước và

xã hội”, thì mặc dù không nói trắng ra là cấm đa đảng, nhưng Điều

4 này đã nhẹ nhàng và nghiêm khắc loại bỏ sự tồn tại của tất cả các

đảng khác. Bởi vì chẳng có đảng nào lại không hoạt động để giành

quyền lãnh đạo.

Đó là mục đích của đảng, là cái mà nó hướng tới. Vậy các chức

năng của nó là gì, hay nói cách, đảng làm được gì, đảng phái có lợi

gì cho một xã hội? Phần dưới đây là câu trả lời.

 

* * *

 

CHỨC NĂNG CỦA ĐẢNG PHÁI

1. Nâng cao nhận thức dân chúng

Sự tồn tại của các đảng phái có một ý nghĩa quan trọng là nâng cao

nhận thức chính trị của người dân, cung cấp thông tin cho người

dân về các vấn đề công cộng, các vấn đề chính sách thông qua các

hoạt động vận động tranh cử, truyền thông chính trị của họ.

Sự thờ ơ, vô cảm của phần đông dân chúng Việt Nam dưới thời

cộng sản có nguyên nhân rất lớn là chế độ độc đảng: Vì chỉ có một

đảng, người dân hầu như không còn cơ hội tham gia chính trị, và

đảng duy nhất đó không có động lực thực hiện các hoạt động vận

động tranh cử, truyền thông chính trị, nên dẫn đến nhận thức

chính trị của dân chúng bị hạn chế đáng kể.

 

234 | Phạm Đoan Trang

2. Cung cấp nhân sự lãnh đạo cho nền quản trị quốc gia

Chức năng thứ hai của đảng phái là cung cấp nhân sự lãnh đạo cho

bộ máy chính quyền, thông qua việc đề cử các ứng viên để dân

chúng lựa chọn hoặc qua việc chỉ định. Nói cách khác, đảng là tổ

chức sản sinh ra các chính trị gia. Một trong các chức năng của một

đảng chính trị là tuyển lựa, chiêu mộ và đề cử người cho vị trí lãnh

đạo các cơ quan cấp cao của nhà nước.

Vậy các cá nhân có thể tự ứng cử vào vị trí lãnh đạo mà không

cần thông qua đảng phái nào, ví dụ một bác sĩ giỏi có thể tự ứng cử

vào ghế bộ trưởng y tế không? Câu trả lời: Tất nhiên là có, nhưng

thường thì nên có tổ chức. Vì lý do đơn giản là chúng ta không thể

tự mình làm hết mọi việc được; chuyện này lại liên quan đến một

khái niệm của ngành kinh tế học, là “chi phí cơ hội”.

Nếu bạn vừa phải làm chuyên môn (y tế), vừa lo vận động tài

chính, gây quỹ để làm truyền thông, quảng bá mình, vừa tiếp xúc

cử tri để lấy lòng họ, lại vừa phải lo cả khoản hình ảnh (trang điểm,

phục sức khi xuất hiện trước công chúng v.v.), thì cứ cho là bạn giỏi

tất cả mọi việc, bạn cũng sẽ mất rất nhiều chi phí, trong đó luôn

luôn có chi phí cơ hội. Chính vì vậy, bạn cần có tổ chức, với các

nhân sự chuyên vào các công việc khác nhau, cụ thể là vào công

việc mà chi phí cơ hội của họ là thấp nhất: Bạn sẽ có người của

đảng lo hộ bạn khâu gây quỹ, người khác lo việc xây dựng hình ảnh

cho bạn, người khác nữa làm cố vấn về chuyên môn và chính sách,

v.v. Nói cách khác, đảng là một tổ chức làm chính trị chuyên nghiệp.

Nếu bạn muốn làm chính khách, bạn nên là thành viên của một

đảng nào đó.

Ở Việt Nam, công dân không có quyền ứng cử vào cơ quan hành

pháp. Dù bạn có là một bác sĩ vừa giỏi chuyên môn, vừa có năng lực

tổ chức và quản lý, bạn cũng không thể tự ứng cử vào chức bộ

trưởng y tế. Bạn phải được thủ tướng (là đảng viên cộng sản) đề cử

và được quốc hội (với 95% thành viên là đảng viên cộng sản, 5% là

đội ngũ dự bị của đảng cộng sản) phê chuẩn – và đấy mới là vấn đề.

 

Chính trị bình dân | 235

 

Poster của Chó Hai Đuôi (MKKP) - một tổ chức chính trị ở Hungary chưa

được đăng ký chính thức làm đảng, vì lý do tên gọi không nghiêm túc.

 

3. Lập chính sách công

Chức năng thứ ba của đảng phái nói chung là đưa ra các chính sách

công hay là cung cấp các giải pháp chính sách, thể hiện thông qua

cương lĩnh, chương trình hành động của đảng với cam kết sẽ thực

thi chúng nếu họ thắng cử và nắm được chính quyền.

Các đảng đều có đường lối, cương lĩnh chính trị riêng, và đó là

nền tảng để họ ban hành chính sách công. Về điểm này, có thể ví

chính trị như một thị trường, mà mỗi đảng phái là một công ty

cung ứng sản phẩm, sản phẩm đó là các giải pháp để đáp ứng nhu

cầu của người tiêu dùng vậy.

4. Phê bình, phản biện chính sách công

Bên cạnh việc đưa các giải pháp chính sách ra “chào mời”, các đảng

phái cũng có chức năng phản biện chính sách, nhất là đảng đối lập.

Và, bạn thấy đấy, đó cũng là lý do tại sao phải đa đảng: Thị trường

mà chỉ có một nhà cung cấp thì chắc chắn chất lượng sản phẩm và

dịch vụ của nhà cung cấp ấy chẳng ra gì, không sớm thì muộn.

Xin nhấn mạnh chức năng phản biện chính sách của các đảng

phái: Đặt trong bối cảnh Việt Nam, đây là điều bắt buộc phải có.

Đảng Cộng sản Việt Nam, với tư cách đảng cầm quyền duy nhất,

 

236 | Phạm Đoan Trang

đã sở hữu quá thừa đội ngũ cố vấn chuyên về minh họa chính sách,

giải thích đường lối, chủ trương của đảng và nhà nước cho người

dân, mà không có được lực lượng phản biện chính sách chuyên

nghiệp – các đảng đối lập. Thiếu phản biện, không có cạnh tranh

chính trị, không phải chịu sức ép gì, tất cả những điều đó đã đẩy

đảng Cộng sản đi từ sai lầm này tới sai lầm khác trong việc điều

hành đất nước.

Mỹ là nơi những đảng phái đầu tiên ra đời, và cũng là nơi mà

quyền tự do ngôn luận được bảo vệ rất mạnh mẽ. Ta thường chỉ

nghe nói tới hai đảng chính ở Mỹ là Dân chủ và Cộng hòa, nhưng

bên cạnh đó, nền chính trị nước này còn có hàng chục đảng lớn

nhỏ khác, không có cơ hội giành quyền thì cũng tranh nhau phản

biện đảng cầm quyền. Có câu nói vui: Nhìn chung, các đảng phái ở

Mỹ giỏi phê phán hơn là điều hành đất nước. (Các tuyên truyền

viên của đảng Cộng sản Việt Nam hẳn là rất thích nghe điều này).

Càng tự do, dân chủ, các đảng càng phản biện, tranh luận và cạnh

tranh nhiều. Nhưng làm sao ta có thể không thừa nhận tính ưu việt

của thực trạng đó được.

5. Làm cầu nối với dân

Chức năng thứ năm của đảng phái là làm sợi dây nối kết chính

quyền và người dân. Điều này đặc biệt đúng ở các đảng đối lập. Ta

lấy ví dụ, dưới thời cộng sản, nông dân Việt Nam muốn tư hữu hóa

đất đai. Nếu như có đảng đối lập thì khi ấy, nông dân có thể vận

động đảng đối lập lên tiếng, gây sức ép với đảng Cộng sản cầm

quyền để sửa đổi hiến pháp và luật đất đai. Trên thực tế, điều này

đã không xảy ra, do Việt Nam chỉ có một đảng.

Đảng phái chính là một cơ chế để thông qua đó, người dân lên

tiếng hay nói đúng hơn, những nhóm dân khác nhau lên tiếng.

Trong chế độ đa đảng, tồn tại nhiều đảng đối lập, công chúng dễ

dàng có tiếng nói hơn nhiều. Ít nhất, ta cũng có thể thể hiện nhu

cầu và nguyện vọng bằng cách bầu cho một đảng có đường lối,

chính sách đúng ý mình, và không bầu cho đảng có đường lối,

chính sách trái ý mình.

 

Chính trị bình dân | 237

 

6. Đoàn kết những người chung tư tưởng

Người ta cho rằng hai đảng Cộng hòa và Dân chủ ở Mỹ đã thực

hiện tốt chức năng thứ sáu của đảng phái, đó là đoàn kết, thống

nhất người dân thuộc các tôn giáo, sắc dân, ngôn ngữ, chủng tộc

khác nhau.

Từ định nghĩa và một số chức năng nói trên của một đảng phái,

chúng ta có thể chắc chắn một điều, rằng: Đa đảng không đảm bảo

dân chủ. Nhưng một đảng thì chắc chắn là độc tài.

 

* * *

 

HỆ THỐNG ĐẢNG

Hệ thống đảng là mạng lưới quan hệ giữa các đảng với nhau.

Khi tìm hiểu về một hệ thống chính trị, chúng ta không thể

không tìm hiểu về quan hệ giữa các đảng với nhau, bởi nó là yếu tố

quyết định cách vận hành của hệ thống chính trị, là chỉ dấu quan

trọng cho thấy một đất nước dân chủ đến đâu.

Phân loại hệ thống đảng: Trên thế giới xưa nay, có hai hệ thống

đảng chính là: 1. Đa đảng; 2. Độc đảng.

Đa đảng là hệ thống có từ hai đảng trở lên, cùng hoạt động,

cạnh tranh bình đẳng với nhau, làm giảm khả năng một đảng nắm

trọn chính quyền và tăng khả năng các đảng phải liên minh Tuy

nhiên, ngay cả chế độ đa đảng cũng có một số “biến thể” khác,

không đảm bảo sự cạnh tranh bình đẳng, như sau:

- Lưỡng đảng: Là hệ thống trong đó có thể có nhiều đảng nhưng

chỉ hai đảng đủ mạnh để luân phiên giành quyền lãnh đạo: Một

đảng nắm đa số ghế trong quốc hội, đảng kia là đảng đối lập. Ví dụ:

Mỹ, Anh.

- Bá quyền: Là hệ thống trong đó có nhiều đảng được phép tồn

tại, nhưng chỉ khi được sự cho phép của một đảng cấp cao nhất; và

họ tồn tại nhưng không được phép tranh cử, không được phép

 

238 | Phạm Đoan Trang

cạnh tranh với đảng đó. Về bản chất, loại hình này không khác độc

đảng là bao. Ví dụ: Trung Quốc, Việt Nam (1954-1975 ở miền Bắc

và 1975-1987 trên cả nước).

- Một đảng chi phối: Là hệ thống trong đó có nhiều đảng được

phép tồn tại và tranh cử, nhưng một đảng luôn chiến thắng, luôn

giành gần như tất cả phiếu bầu. Ví dụ điển hình là Singapore.

Đa đảng không đi đôi với dân chủ. Những nhà nghiên cứu

khoa học chính trị trên thế giới đã chỉ ra rằng, tồn tại những thể

chế đa đảng mà phi dân chủ hoặc kém dân chủ, như trường hợp

Trung Quốc: Đa đảng, song tất cả các đảng đều phải chịu sự lãnh

đạo, quản lý của đảng cầm quyền trong một mặt trận thống nhất.

Còn có trường hợp, tuy đa đảng, song đảng cầm quyền liên tục

thắng cử, giành hết mọi lợi thế để tiếp tục tạo đà... thắng cử tiếp,

đẩy các đảng khác vào thế đã yếu ngày càng yếu hơn. Những tiếng

nói đối lập bị o ép nhiều bề, bị trấn áp thông qua nhiều hình thức

tinh vi. Đó là trường hợp của Singapore với Đảng Nhân dân Hành

động (PAP).

Lại có một loại thể chế, loại chế độ mà bà Phó Chủ tịch nước

Nguyễn Thị Doan (nhiệm kỳ 2007 - 2016) bảo là “dân chủ gấp vạn

lần tư bản”, nhưng vì nó chỉ có một đảng mà suốt hàng chục năm

qua không phải chịu sự cạnh tranh hay chí ít là phản biện nào, nên

người viết không biết làm cách nào mà nó dân chủ được. Nếu

không tin, đố bạn – không phải là đảng viên cộng sản – tham gia

vào chính trường trong cái thể chế đó đấy! Chưa kể, trong hệ thống

chính trị ấy, nếu bạn thành lập và/hoặc tham gia một đảng nào

khác ngoài đảng Cộng sản, bạn đối mặt với nguy cơ tù tội rất cao

(vi phạm Điều 79 Bộ luật Hình sự, “hoạt động nhằm lật đổ chính

quyền nhân dân”, hoặc tội khủng bố, thậm chí phản quốc, v.v.).

Độc đảng, tức là chỉ một đảng được phép tồn tại. Chúng ta có

ngay một ví dụ rất điển hình là hệ thống chính trị của nước

CHXHCN Việt Nam.

 

Chính trị bình dân | 239

Ở Việt Nam, hoạt động đảng phái dẫn đến tù tội. Đó là một

thực tế. Dù vậy, trên lý thuyết, vẫn phải khẳng định sự cần thiết của

các đảng phái chính trị trong mọi xã hội.

CHÍNH TRỊ TRONG ĐẢNG

Về cấu trúc, mỗi đảng thường có một ban chấp hành (hay còn gọi

là ban điều hành). Đó là cơ quan hoạch định các chính sách của

đảng trên toàn quốc. Bên cạnh đó là một cấu trúc cấp ủy trung

ương - địa phương, thường dựa trên cấp bầu cử. Chẳng hạn vì Việt

Nam có bốn cấp bầu cử là Quốc hội - Hội đồng Nhân dân tỉnh -

Hội đồng Nhân dân huyện - Hội đồng Nhân dân xã, nên đảng

Cộng sản cũng chia làm bốn cấp chính là Ban Chấp hành Trung

ương - Tỉnh ủy - Huyện ủy - Đảng ủy xã.

Thành viên của đảng được gọi là đảng viên, gắn bó trực tiếp,

mật thiết với đảng và được công nhận một cách chính thức, ví dụ

thông qua lễ kết nạp và được cấp thẻ đảng, sinh hoạt trong một chi

bộ đảng nhất định. Quyền và nghĩa vụ của đảng viên với đảng như

thế nào thì tùy theo điều lệ, quy định của mỗi đảng, nhưng nói

chung mức độ gắn bó và trung thành của đảng viên với đảng phải

cao hơn của cảm tình viên. Chẳng hạn như đảng viên thì phải đóng

đảng phí và phải chấp hành chủ trương của đảng.

Cảm tình viên của một đảng là người ủng hộ đảng đó (ví dụ: bỏ

phiếu bầu cho đảng viên của đảng), nhưng có thể: không hỗ trợ tài

chính; không dự họp, mít-tinh hay các sự kiện khác của đảng; không

phát tờ rơi, truyền đơn cho đảng; không có đóng góp gì cho đảng.

Mỗi đảng còn có thể thành lập và vận hành các tổ chức ngoại vi

dành cho một nhóm đảng viên hoặc cảm tình viên, ví dụ lập ra

đoàn thanh niên, tổ phụ nữ, dân tộc thiểu số, v.v. của đảng. Trước

năm 1945, đảng Cộng sản Việt Nam từng lập ra Hội Nhi đồng Cứu

vong, Đoàn Thanh niên Cứu quốc, Nông hội Đỏ, Phụ nữ Đỏ...

Thời có mạng xã hội, đảng Việt Tân cũng lập ra Cộng đồng Việt

Tân, dành riêng cho các đảng viên và cảm tình viên là thanh niên.

 

240 | Phạm Đoan Trang

Như đã nói ở phần “Chức năng của đảng phái”, đảng chính trị

có một chức năng quan trọng là cung cấp nhân sự lãnh đạo cho bộ

máy chính quyền. Do đó, một trong những hoạt động chính của

đảng là tranh cử vào các vị trí lãnh đạo trong chính quyền trung

ương hay địa phương. Việc lập ra tổ chức ngoại vi có lợi cho đảng,

nhất là trong đào tạo, phát triển nhân sự. Các tổ chức ngoại vi này

thường là bước đệm để người tham gia tiến vào các vị trí trong

những cơ quan dân cử.

Ở Việt Nam dưới thời cộng sản, tham gia vào các tổ chức ngoại vi

của đảng Cộng sản, như Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh,

cũng là một bước đệm tốt để “leo” vào các vị trí lãnh đạo (nhưng tất

nhiên, không phải trong cơ quan dân cử). Người ta mô tả việc tham

gia chính trường như thế là “đi lên từ con đường Đoàn, Đội”.

VẤN ĐỀ DÂN CHỦ TRONG ĐẢNG

Tồn tại hai quan điểm đối lập nhau về chuyện dân chủ trong đảng.

Quan điểm thứ nhất cho rằng dân chủ trong nội bộ một đảng là

điều có thể làm được và nội bộ đảng phải dân chủ. Quyền lực trong

đảng phải được phân tán rộng rãi và công bằng. Đảng viên phải có

quyền tham gia vào các quyết định lớn của đảng. Lãnh đạo cần

phải được lựa chọn công bằng thông qua bầu cử trong đảng.

Quan điểm thứ hai cho rằng dân chủ trong nội bộ một đảng là

điều bất khả thi hoặc khó có thể làm được; nếu có dân chủ trong

đảng thì đó cũng chỉ là hình thức, chứ quyền lực thật sự trong đảng

luôn nằm trong tay một thiểu số đảng viên cao cấp lãnh đạo toàn

đảng. Lý do là bởi trong mọi tổ chức đều có sự chuyên môn hóa, đi

kèm với sự bất bình đẳng về vai trò: Thành viên nào có năng lực

hơn các thành viên khác sẽ nổi bật lên, và một nhóm nhỏ các thành

viên có năng lực đó sẽ dần dần hội tụ với nhau để hình thành

nhóm “tinh hoa”. Bản thân nhóm tinh hoa này cũng có xu hướng

cấu kết bởi chỉ có thế nó mới mạnh và có khả năng duy trì quyền

lực. Trong khi đó thì đa số thành viên khác – phần còn lại trong tổ

 

Chính trị bình dân | 241

chức – lại vừa kém năng lực, vừa thờ ơ với công việc chung, và do

đó, phải chấp nhận phụ thuộc vào lãnh đạo. 1

Vì lẽ đó, quan điểm thứ hai cho rằng dân chủ trong đảng là

không nên có và cũng không thể có. Quyền ra quyết định phải tập

trung vào tay số ít đảng viên được bầu làm lãnh đạo. Việc này có

thể dẫn đến nền độc tài của thiểu số được bầu hoặc thậm chí của

đa số không được bầu. Cho nên kết quả và thực tế là không có dân

chủ trong nội bộ đảng.

NGUYÊN TẮC “TẬP TRUNG DÂN CHỦ”

Nguyên tắc tập trung dân chủ là một phát kiến (năm 1917) của

Lenin về tổ chức đảng, chịu ảnh hưởng nhiều của văn hóa tổ chức

quân ngũ. Theo đó, trong đảng phải bảo đảm hai điều: 1. Tự do

trao đổi, thảo luận; nhưng 2. Hành động phải tuyệt đối thống nhất,

đoàn kết. 2

Sở dĩ gọi là “dân chủ” bởi vì các đảng viên đều có quyền thảo

luận về đường lối, chính sách của đảng. Còn “tập trung” thực chất

nghĩa là tập quyền, trung ương tập quyền, dồn quyền lực về trung

ương. Gọi là “tập trung” bởi theo nguyên tắc này, một khi đa số đã

bỏ phiếu quyết định, toàn đảng phải chấp hành.

Có vẻ như nguyên tắc này rất đáng sợ đối với các đảng viên

cộng sản, và nó làm nên sức mạnh – cũng đáng sợ như thế – của

đảng cộng sản, bởi nó bảo đảm sự thống nhất ý chí cao độ, tuyệt đối

trong đảng. Cho dù có thể có bất đồng, mâu thuẫn này nọ giữa các

cá nhân, thậm chí có đấu đá, tranh giành ảnh hưởng và quyền lực

dữ dội (như chúng ta thường hay thấy trong những tháng trước

mỗi kỳ đại hội đảng), nhưng đảng cộng sản vẫn luôn thống nhất, ít

nhất là bề ngoài mà đảng thể hiện trước dân chúng cũng là một

khối thống nhất.

1. Robert Michels, 1911.

2. Tiếng Anh: freedom of discussion, unity of action.

 

242 | Phạm Đoan Trang

Điều 9, Điều lệ đảng Cộng sản Việt Nam quy định:

“Ðảng Cộng sản Việt Nam tổ chức theo nguyên tắc tập trung

dân chủ. Nội dung cơ bản của nguyên tắc đó là:

1. Cơ quan lãnh đạo các cấp của Ðảng do bầu cử lập ra, thực

hiện tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách.

2. Cơ quan lãnh đạo cao nhất của Ðảng là Ðại hội đại biểu toàn

quốc. Cơ quan lãnh đạo ở mỗi cấp là đại hội đại biểu hoặc đại hội

đảng viên. Giữa hai kỳ đại hội, cơ quan lãnh đạo của Ðảng là Ban

Chấp hành Trung ương, ở mỗi cấp là ban chấp hành đảng bộ, chi

bộ (gọi tắt là cấp ủy).

3. Cấp ủy các cấp báo cáo và chịu trách nhiệm về hoạt động của

mình trước đại hội cùng cấp, trước cấp ủy cấp trên và cấp dưới;

định kỳ thông báo tình hình hoạt động của mình đến các tổ chức

đảng trực thuộc, thực hiện tự phê bình và phê bình.

4. Tổ chức đảng và đảng viên phải chấp hành nghị quyết của

Ðảng. Thiểu số phục tùng đa số, cấp dưới phục tùng cấp trên, cá

nhân phục tùng tổ chức, các tổ chức trong toàn Ðảng phục tùng

Ðại hội đại biểu toàn quốc và Ban Chấp hành Trung ương.

5. Nghị quyết của các cơ quan lãnh đạo của Ðảng chỉ có giá trị

thi hành khi có hơn một nửa số thành viên trong cơ quan đó tán

thành. Trước khi biểu quyết, mỗi thành viên được phát biểu ý kiến

của mình. Ðảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo

lưu và báo cáo lên cấp ủy cấp trên cho đến Ðại hội đại biểu toàn

quốc, song phải chấp hành nghiêm chỉnh nghị quyết, không được

truyền bá ý kiến trái với nghị quyết của Ðảng. Cấp ủy có thẩm

quyền nghiên cứu xem xét ý kiến đó; không phân biệt đối xử với

đảng viên có ý kiến thuộc về thiểu số.

6. Tổ chức đảng quyết định các vấn đề thuộc phạm vi quyền hạn

của mình, song không được trái với nguyên tắc, đường lối, chính

sách của Ðảng, pháp luật của Nhà nước và nghị quyết của cấp trên”.

 

Chính trị bình dân | 243

Bạn có thể thấy nguyên tắc tập trung dân chủ ràng buộc đảng

viên cộng sản tới mức nào. Hãy để ý, ví dụ quy định “đảng viên có

ý kiến thuộc về thiểu số được quyền bảo lưu và báo cáo lên cấp ủy

cấp trên cho đến Ðại hội đại biểu toàn quốc, song phải chấp hành

nghiêm chỉnh nghị quyết, không được truyền bá ý kiến trái với

nghị quyết của Ðảng”. Điều đó thực chất có nghĩa là nếu anh/chị

chẳng may thuộc về thiểu số có ý kiến khác với đa số, thì chỉ được

phép nghĩ một mình thôi, đừng đem đi bàn tán lung tung! Đó có

thể là lý do khiến nhiều đảng viên cộng sản là cán bộ, quan chức

im lìm suốt thời gian tại vị, về hưu rồi mới dám có “đôi điều suy

ngẫm lại” với những nội dung khác, thậm chí trái ngược, đường

lối của đảng.

Tóm gọn lại thì phát kiến “tập trung dân chủ” của Lenin, mà các

đảng cộng sản trên thế giới đều áp dụng, có những điểm chính sau:

- Tất cả các cơ quan đảng đều phải giải trình, báo cáo định kỳ

hoạt động với tổ chức;

- Kỷ luật đảng rất nghiêm khắc, thiểu số phải phục tùng đa số;

- Tất cả các quyết định của các cơ quan cấp trên đều có giá trị

ràng buộc tuyệt đối đối với các cơ quan cấp dưới và với tất cả đảng

viên.

 

* * *

 

TÀI CHÍNH CHO ĐẢNG

Thông thường, tài chính cho một đảng chính trị đến từ ít nhất một

trong bốn nguồn sau:

y Từ đảng phí do các đảng viên đóng;

y Từ các cá nhân, tổ chức ủng hộ (vì được hưởng lợi từ hoạt

động của đảng), như doanh nghiệp, công đoàn, nhóm lợi ích;

y Từ tài trợ của chính phủ (tính vào chi tiêu công);

 

244 | Phạm Đoan Trang

y Từ tài trợ nước ngoài.

Đảng không phải là công ty, do đó, không được đầu tư hay sản

xuất, kinh doanh để kiếm lời; chỉ có thể đầu tư vào các tổ chức phi

lợi nhuận, các hoạt động phi lợi nhuận. Bù lại, các đảng được miễn

thuế doanh nghiệp, thuế thu nhập.

Tài chính cho đảng là một vấn đề đau đầu với bất kỳ cá nhân

hay nhóm người nào nghĩ tới chuyện thành lập đảng. Ở các nước

dân chủ đa đảng, các đảng thường xuyên phải tổ chức những chiến

dịch vận động gây quỹ, kêu gọi quyên góp tài chính. Thời còn là

thượng nghị sĩ, Barack Obama từng quyên góp được 55 triệu USD

trong tháng 2/2008, lập kỷ lục về khả năng gây quỹ tranh cử của

một ứng viên tổng thống trong một tháng.

 

Một buổi gây quỹ của Công đảng Úc.

Ảnh: Nguyễn Anh Tuấn

 

Năm 2014, nhà hoạt động xã hội Nguyễn Anh Tuấn từng có thời gian làm

trợ lý cho dân biểu Chris Hayes (Úc), và dự những buổi gây quỹ của Công

đảng. Anh kể lại trên facebook cá nhân:

 

Chính trị bình dân | 245

 

“Không như đảng Cộng sản Việt Nam thường trực ăn bám ngân sách

quốc gia (mà thực chất là tiền thuế mồ hôi xương máu của người dân)

cho mọi hoạt động ban bệ của nó, các đảng chính trị ở đây đều phải tự

thân vận động, thuyết phục những người ủng hộ bằng chính sách và uy

tín để có tiền tranh cử.

Trong hình, sếp mình, Dân biểu Chris Hayes, đang phát biểu cảm ơn cử

tọa và trình bày chính sách của đảng Lao động, trong khi bên dưới mình

cùng các bạn trong văn phòng đi bán vé số cho quan khách để kiếm từng

đồng cho quỹ Đảng. Mỗi tờ 10 đô Úc, mại dzô các bác!!!”.

NHƯỢC ĐIỂM CỦA ĐẢNG PHÁI

Ở phần trên, chúng ta đã nói về các chức năng của đảng phái chính

trị. Và đó cũng chính là những ưu điểm của đảng phái, hay là lý do

cho sự cần thiết phải tồn tại đảng phái.

Tuy nhiên, đảng phái cũng có những nhược điểm của chúng,

như:

- Kỷ luật và thứ bậc (trên-dưới) làm cá nhân mất tự do, làm

giảm sức hấp dẫn của đảng;

- Hành chính và quan liêu, nên dễ chậm đổi mới và xơ cứng;

- Đảng viên cấp dưới ít quyền lợi, thụ động;

- Nhiều khi đảng chỉ là công cụ phục vụ những cá nhân hoặc

một nhóm cá nhân độc tài;

- Do mục đích tự thân của đảng phái là tranh giành quyền lực

nhà nước, nên đảng viên có thể nhiễm những tính xấu như hay

ngờ vực, nịnh trên nạt dưới, ưa giành giật, đấu đá, đố kỵ với người

ngoài đảng mình, thậm chí là ngay trong cùng đảng.

Có những ý kiến nhận xét rằng, nhiều đảng viên (của nhiều

đảng chứ không chỉ riêng đảng Cộng sản) trong quan hệ xã hội,

trên tư cách cá nhân, thì họ cũng lương thiện và dễ mến, nhưng hễ

cứ cư xử với tư cách đảng viên là họ trở nên độc đoán, hay ganh

ghét, nặng đầu óc bè phái, ham danh lợi, tham quyền lực, thích

hình thức và thành tích... tóm lại là đáng ghét và đáng sợ. Điều đó

 

246 | Phạm Đoan Trang

có thể do văn hóa tổ chức, nhưng cũng có thể là hậu quả của việc

tham gia chính trị thông qua con đường đảng phái.

Đặc biệt, trong thời đại của tốc độ, của Internet và mạng xã hội,

đảng phái với tính xơ cứng của chúng có thể kém hấp dẫn so với

các tổ chức không phải đảng phái, và phong trào xã hội. Thanh

niên chẳng hạn, hẳn sẽ thích tham gia các phong trào xã hội vui

nhộn, trẻ trung hơn những tổ chức nặng nề về kỷ luật và trật tự thứ

bậc như đảng. Ở các nền dân chủ phương Tây, cùng với việc dân

chúng ít đi bỏ phiếu bầu cử hơn, là việc họ ít gắn mình vào trong

các đảng phái hơn.

 

Chương IV

BẦU CỬ

 

Bạn có còn nhớ định nghĩa dân chủ của Philippe C. Schmitter và

Terry Lynn Karl, mà chúng ta đã đề cập ở Phần III, Chương I?

“Dân chủ là một hệ thống quản trị (đất nước), trong đó, nhà cầm

quyền phải chịu trách nhiệm – về tất cả các hoạt động của họ thuộc

địa hạt công cộng – trước công dân, và công dân thực thi điều đó

một cách gián tiếp thông qua, hay là nhờ có sự cạnh tranh và hợp

tác giữa những người đại diện cho họ, do họ bầu ra”.

Bạn có để ý đến từ “cạnh tranh”? Cạnh tranh, như ta đã biết, là

một nhược điểm cần thiết của dân chủ, mặc dù có lẽ chúng ta đều

ngán ngại nó.

Trong chính trị, một trong các hình thức và biểu hiện rõ rệt

nhất, sống động nhất của cạnh tranh là bầu cử.

 

* * *

 

ĐỊNH NGHĨA BẦU CỬ

Bầu cử trong chính trị là một tiến trình ra quyết định tập thể, nhờ

đó và thông qua đó, người dân chọn ra được một cá nhân để nắm

giữ một cương vị quản lý nhà nước (ở cơ quan lập pháp, hành

pháp, tư pháp, chính quyền trung ương, chính quyền địa phương).

 

248 | Phạm Đoan Trang

Suy rộng ra trong đời sống nói chung, bầu cử cũng có thể được

tiến hành trong khuôn khổ một tổ chức, công ty, ví dụ khi các

thành viên bầu giám đốc, CEO.

Bầu cử là một trong những cách để công dân tác động lên tiến

trình chính sách và tham gia vào việc ra quyết định. Mỗi kỳ bầu cử

là một lần công dân thực hiện quyền làm chủ. (Xin lưu ý bạn:

Chúng ta đang nói về bầu cử thực chất, bầu cử đúng nghĩa của nó).

Giữa các kỳ bầu cử, công dân có thể tác động tới chính sách bằng

một loạt các cơ chế trung gian:, như: thông qua các nhóm lợi ích để

gây áp lực, thông qua phong trào xã hội, vận động hành lang, biểu

tình, đình công, tẩy chay – những hoạt động chính trị mà chúng ta

đã tìm hiểu ở Chương II của Phần I.

Nếu không có bầu cử cạnh tranh tự do, công bằng và định kỳ thường

xuyên, thì các chính quyền sẽ không thể thật sự có trách nhiệm giải trình

trước người dân. Nhưng bầu cử cũng chưa đủ. Dân chủ, mà đặc biệt là

dân chủ tự do, đòi hỏi phải có vô vàn con đường để cho “người dân” có

thể bộc lộ mối quan tâm và nguyện vọng của họ, tác động tới chính sách,

liên tục kiểm soát và giám sát việc thực thi quyền lực nhà nước, giữa các

kỳ bầu cử cũng như trong các cuộc bầu cử.

(“Xã hội dân sự và sự phát triển của dân chủ”, Larry Diamond, 1997)*

* “Civil Society and the Development of Democracy”, 1997.

BẦU CỬ - CHỈ DẤU CỦA DÂN CHỦ

Bầu cử là một cách tuyệt vời để kiểm soát quyền lực nhà nước,

kiểm soát việc một cá nhân, tổ chức, đảng phái nào đó nắm quyền

lực nhà nước.

Chừng nào còn bầu cử tự do, chừng đó, quyền quyết định tối

cao còn nằm trong tay người dân chứ không phải nhà cầm quyền,

và đất nước còn dân chủ. Chừng nào mà bất kỳ quan chức nhà

nước nào cũng có thể bị bãi nhiệm thông qua bầu cử tự do, chừng

đó, không tồn tại độc tài và đất nước còn dân chủ.

Ngược lại, chừng nào, và ở nơi đâu, mà người dân vẫn chưa thể

dùng lá phiếu của mình để bãi nhiệm một quan chức mà họ không

 

Chính trị bình dân | 249

muốn, chừng đó và nơi đó còn chưa có dân chủ, cho dù nhà cầm

quyền ở đó có lý luận gì đi chăng nữa.

Nhiều đối thủ chính trị của Abraham Lincoln gọi ông là nhà

độc tài, bởi vì ông đã từng bất chấp Hiến pháp mà làm những việc

như: tống một số đối thủ vào tù, tiêu tốn hàng triệu đô-la vào quân

đội và ra lệnh cho quân đội hành động quân sự mà không hề hỏi ý

kiến Quốc hội.

Những người ủng hộ Abraham Lincoln đáp lại rằng mặc dù

đúng là ông đã triệt để tận dụng quyền lực của tổng thống trong

trường hợp khẩn cấp, nhưng ông vẫn không phải nhà độc tài. Bởi

lẽ, trong các kỳ bầu cử năm 1862 và 1864, cử tri hoàn toàn có thể

loại bỏ những người ủng hộ Lincoln ra khỏi Quốc hội và loại bỏ

luôn Lincoln khỏi ghế tổng thống. Bất kỳ quan chức nhà nước nào

mà còn có thể bị mất chức vì một cuộc bầu cử tự do thì đều không

phải là độc tài. 1

Ở Việt Nam dưới thời cộng sản, có tới hàng trăm, hàng nghìn kẻ năng lực

và đạo đức đều tầm thường nhưng vẫn giữ những chức vụ lãnh đạo trong

bộ máy nhà nước. Khi cầm quyền, họ bất tài, vô trách nhiệm, nói và làm

nhiều điều không được lòng dân. Tuy thế, họ vẫn tiếp tục giữ chức như

không có chuyện gì xảy ra. Dân chẳng bao giờ được nhận xét công khai

trên báo chí về họ, chẳng bao giờ được bỏ phiếu bất tín nhiệm hay cách

chức họ, thậm chí không được phép biểu tình phản đối họ. Tóm lại, dân

chẳng làm gì được lãnh đạo.

Năm 2013, trước tình trạng hơn 20 trẻ nhỏ chết vì tiêm chủng và không

quan chức nào phải chịu trách nhiệm, dân chúng hết sức phẫn nộ. Một

nhóm nhỏ người dân lập page “Bộ trưởng Y tế hãy từ chức” và kêu gọi

biểu tình trước cổng Bộ Y tế. Cuộc biểu tình bị công an dập tắt ngay từ

đầu, và Bộ trưởng Y tế Nguyễn Thị Kim Tiến vẫn tại vị.

Năm 2016, thảm họa cá chết hàng loạt xảy ra ở ít nhất bốn tỉnh ven biển

miền Trung: Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế. Nguyên

nhân là do nước biển bị nhiễm độc mà thủ phạm chính là Công ty TNHH

Gang Thép Hưng Nghiệp Formosa Hà Tĩnh (FHS), thuộc tập đoàn Đài

Loan Formosa.

 

1. “Governing: An Introduction to Political Science”, Austin Ranney, 8th edition, Prentice

Hall, 2001.

 

250 | Phạm Đoan Trang

 

Nhìn trở lại, năm 2008, FHS được cấp phép làm chủ đầu tư dự án nhà

máy liên hợp luyện gang thép và cảng nước sâu Sơn Dương (dự án

Formosa) với thời hạn lên tới 70 năm. Cơ quan cấp phép là ban Quản lý

khu kinh tế Vũng Áng (sau đổi tên là ban Quản lý khu kinh tế tỉnh Hà

Tĩnh). Trưởng ban là ông Võ Kim Cự, khi ấy cũng đồng thời là Phó Chủ

tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh. Sau khi cấp phép “đưa giặc vào nhà” như vậy,

ông còn tiếp tục đi lên trên con đường hoạn lộ, trở thành Chủ tịch Ủy ban

Nhân dân tỉnh Hà Tĩnh, đại biểu Quốc hội khóa XIII, XIV, rồi Bí thư Tỉnh

ủy (tháng 2-11/2015).

Ngày 25/7/2016, nhóm bảo vệ môi trường Green Trees (Cây Xanh) làm

kiến nghị gửi Quốc hội, yêu cầu bãi miễn tư cách đại biểu Quốc hội của

ông Võ Kim Cự. Bản kiến nghị không được bất cứ một quan chức nào trả

lời. Mãi cho đến ngày 21/4/2017, Ban Bí thư Trung ương đảng Cộng sản

Việt Nam mới ra thông cáo cách chức “nguyên Bí thư Tỉnh ủy” của ông

Cự. Đây là một quyết định với ngôn ngữ rất khó hiểu, bởi nếu cách chức

“nguyên Bí thư” của ông Võ Kim Cự thì trên nguyên tắc, phải bầu hoặc

chỉ định một “nguyên Bí thư” khác, mà như thế thì đảng Cộng sản phải

quay trở lại quá khứ, về năm 2015!

Điều đáng nói là trong vụ ông Võ Kim Cự, người dân vẫn chưa bao giờ

được có tiếng nói. Mọi quyết định về đường lối, nhân sự luôn là của đảng

Cộng sản Việt Nam. Ông Võ Kim Cự hay bà Nguyễn Thị Kim Tiến cũng

chỉ là hai trong số hàng trăm, hàng nghìn ví dụ về việc lá phiếu của người

dân Việt Nam chẳng có ý nghĩa gì trong việc bầu và bãi miễn quan chức.

 

CHỨC NĂNG CỦA BẦU CỬ 1

1. Tuyển chọn nhân sự

Trong chế độ dân chủ, bầu cử là nguồn chủ yếu để tuyển chọn các

chính trị gia. Xin nhấn mạnh là tuyển chọn “chính trị gia”. Bầu cử

hiếm khi được dùng để tuyển người vào các vị trí đòi hỏi kiến thức

chuyên môn hoặc kinh nghiệm đặc biệt, cho nên trong lĩnh vực

hành chính và tư pháp, có thể không có bầu cử mà chỉ có chỉ định.

2. Lập chính phủ

Bầu cử thành lập nên chính phủ hay còn gọi là nội các (ở những

1. “Politics”, Andrew Heywood, 3rd edition, Palgrave Foundations, 2007.

 

Chính trị bình dân | 251

nước mà hành pháp được bầu trực tiếp như Mỹ, Pháp, Venezuela...).

Bầu cử cũng ảnh hưởng lớn đến việc hình thành chính phủ, nhất

là ở những nước mà cơ chế bầu cử cho phép một đảng có thể nắm

đa số ghế trong quốc hội.

3. Đại diện

Lá phiếu bầu cử nói lên ý chí, ý muốn của người dân. Bầu cử là

kênh chính để truyền tải nhu cầu, mong muốn của người dân đến

chính quyền.

4. Vận động chính sách

Bầu cử có thể tác động đến chính sách: Bầu cử sẽ ngăn cản, không

để chính quyền đưa ra hoặc duy trì những chính sách kém cỏi,

hoặc thúc đẩy việc thực hiện một chính sách nào đó mà đa số cử tri

tin là cần thiết. (Tất nhiên, phải là khi nào chính sách đó trở thành

một vấn đề đủ lớn để phải có bầu cử).

5. Khai dân trí

Cũng giống như sự tồn tại của đảng phái, bầu cử có chức năng

nâng cao nhận thức chính trị của người dân.

Tiến trình vận động tranh cử thường mang lại lượng thông tin

cực lớn cho cử tri, giúp họ hiểu biết về các đảng phái, chính trị gia,

ứng cử viên, chính sách, chính quyền hiện thời, hệ thống chính trị

hiện nay.

Tuy nhiên, ở đây phải nói thêm rằng: Tác dụng khai dân trí chỉ

có được khi thông tin được cung cấp đó đem lại lợi ích cho công

chúng và/hoặc kích thích đối thoại, thảo luận, phản biện chứ không

phải là dẫn đến sự chia rẽ, thù hận trong xã hội. Trên thực tế, do các

đảng phái mải theo đuổi lợi ích của mình, họ chỉ thuyết phục, vận

động, dụ dỗ dân chúng là chính thay vì khai dân trí, cho nên họ có

xu hướng cung cấp thông tin không đầy đủ và/hoặc sai sự thật.

6. Tạo tính chính danh

Bạn có biết tại sao các chính quyền độc tài vẫn phải cố tổ chức bầu

 

252 | Phạm Đoan Trang

cử (không tự do và không công bằng), dù rất tốn kém? Bởi vì bầu

cử bao biện cho sự cai trị của chính quyền, tạo cơ hội cho chính

quyền tuyên truyền rằng “ta cũng dân chủ đấy chứ”, và tạo cho

người dân ảo tưởng rằng người dân đang thực thi quyền “làm chủ”

của họ đối với chính quyền.

Đến đây, một lần nữa, xin lưu ý bạn: Khi nói bầu cử là chỉ dấu

của nền dân chủ, khi nói về các chức năng của bầu cử, chúng ta

đang nói về bầu cử thực chất, bầu cử đúng nghĩa của nó. Trên thực

tế, chính vì bầu cử là chỉ dấu của nền dân chủ, cho nên nó rất dễ và

gần như luôn luôn bị các chính quyền độc tài hoặc phi dân chủ lợi

dụng để “làm màu”, trang điểm cho mình, để nhận rằng ta đây

cũng dân chủ.

Vì lý do đó, để bầu cử không bị lợi dụng và thực sự là một trong các

điều kiện bảo đảm dân chủ, thì bầu cử phải tự do và công bằng. Bây

giờ chúng ta sẽ tìm hiểu xem thế nào là bầu cử tự do và công bằng.

 

* * *

 

BẦU CỬ TỰ DO LÀ GÌ?

Tự do, như đã nói ở, nghĩa là không bị bắt buộc, không bị cưỡng

ép. (Bạn xem lại cách hiểu của Friedrich von Hayek và Ludwig von

Mises về tự do, trong Chương II, Phần IV, “Các chủ nghĩa”).

Bầu cử tự do nghĩa là người đi bầu có quyền và có cơ hội được

chọn lựa.

Bầu cử không tự do nghĩa là cử tri bị cưỡng ép, không có sự lựa

chọn. Nó sẽ thể hiện dưới một trong hai hình thức:

- Cử tri chỉ có một phương án duy nhất; hoặc

- Có nhiều hơn một phương án, nhưng cử tri chỉ được chọn

một; nếu lựa chọn những phương án còn lại thì bị hoặc sẽ bị ảnh

hưởng tiêu cực.

 

Chính trị bình dân | 253

 

BẦU CỬ CÔNG BẰNG LÀ GÌ?

Công bằng nghĩa là không thiên vị, không đứng về bên nào, không

ủng hộ hoặc chống lại bên nào.

Bầu cử công bằng nghĩa là: Các quy tắc, luật lệ được áp dụng

bình đẳng cho tất cả các bên, và nguồn lực cần thiết được phân bổ

hợp lý – bình đẳng, hoặc không quá bất bình đẳng – giữa tất cả các

đối thủ trong bầu cử.

NGUYÊN TẮC CHUNG CỦA BẦU CỬ TỰ DO VÀ CÔNG BẰNG

Các hệ thống bầu cử trên thế giới đều khác nhau tùy hệ thống

chính trị và luật pháp ở mỗi nơi. Tuy nhiên, để đảm bảo bầu cử tự

do và công bằng như định nghĩa ở trên, có một số nguyên tắc

chung như sau.

1. Bầu cử phải thường xuyên

Các cuộc bầu cử phải được tổ chức định kỳ, thường xuyên. Thế nào

là định kỳ và thường xuyên? Nghĩa là bầu cử phải diễn ra với tần

suất (số lần) hợp lý trong khoảng thời gian định trước, ví dụ bốn

năm một lần, và không bị trì hoãn hay hoãn vô thời hạn theo ý

muốn của các quan chức chính quyền. Đôi khi, có thể có cả bầu cử

đột xuất, bất thường nếu tình hình bắt buộc (chứ không phải do

chính quyền thích thế).

Khoảng thời gian định trước dĩ nhiên không được kéo dài,

chẳng hạn, nhất định là không thể tới “10 năm, 20 năm, hoặc lâu

hơn nữa” và càng không thể là vô thời hạn như ở Bắc Triều Tiên.

Người phương Tây có câu đùa rằng chính trị gia cũng giống như tã

lót, ở chỗ ta phải thay chúng thường xuyên.

2. Cử tri phải có sự lựa chọn

Nói đúng hơn, lựa chọn phải có ý nghĩa: Với mỗi cương vị cần

nhân sự, cử tri phải có ít nhất hai lựa chọn khác biệt. Bạn hãy chú ý

cụm từ “ít nhất hai”, “khác biệt”. Bởi vì sẽ là vô nghĩa nếu cử tri chỉ

có một lựa chọn duy nhất, hoặc hai lựa chọn na ná nhau.

 

254 | Phạm Đoan Trang

Nhà khoa học chính trị Austin Ranney đưa ra một ví dụ về sự vi

phạm tiêu chí thứ hai này: Suốt 72 năm (1917-1989), Liên Xô thường

xuyên tổ chức bầu cử nhân sự vào rất nhiều cơ quan chính quyền, và

thường là có tới hơn 90% dân số trưởng thành đi bỏ phiếu. Tuy

nhiên, cử tri không có sự lựa chọn. Trong mỗi cuộc bầu cử vào mỗi

cơ quan chính quyền, danh sách đều chỉ có một ứng viên, và cử tri

chỉ có thể hoặc là chọn ứng viên đó hoặc là không bỏ phiếu.

Sau khi Liên Xô sụp đổ (năm 1991) thì nước Nga đã tổ chức

được bầu cử “hai ứng viên trở lên”. Ông Ranney cũng viết thêm

rằng, hiện “chỉ còn một vài nước vẫn còn bám lấy chủ nghĩa cộng

sản kiểu Xô Viết, đáng chú ý nhất là Cuba, Bắc Triều Tiên, và Việt

Nam, là vẫn còn tổ chức bầu cử một-ứng-viên-một-ghế”.

Mở rộng ra, bạn sẽ thấy cái nguyên tắc “hai ứng viên khác nhau

trở lên” này hiển nhiên áp dụng cho tất cả các quyết định liên quan

tới việc lựa chọn chứ không chỉ trong chuyện bầu cử. Đã gọi là tự

do lựa chọn, đương nhiên phải có từ hai phương án trở lên, nếu

không thì còn gì là tự do. Thi hoa hậu gia đình giữa bố, mẹ và hai

con trai thì còn ai đoạt vương miện vào đây nữa.

Một ví dụ về sự vi phạm nguyên tắc “hai ứng viên khác nhau trở

lên”, là bản “Phiếu lấy ý kiến nhân dân về dự thảo sửa đổi Hiến

pháp” mà Ban chỉ đạo tổ chức lấy ý kiến nhân dân đưa ra. Nó chỉ

có một dự thảo duy nhất, trong khi lẽ ra người dân phải có quyền

lựa chọn từ ít nhất hai dự thảo hiến pháp trở lên, do ít nhất hai lực

lượng khác nhau trong xã hội đưa ra.

Mặt khác, cứ chấp nhận rằng đây là phiếu lấy ý kiến nhân dân

về chỉ một bản dự thảo mà thôi, do Ủy ban dự thảo sửa đổi Hiến

pháp 1992 (với các thành viên toàn là đảng viên đảng Cộng sản

Việt Nam) lập ra, thì phiếu này cũng vẫn vi phạm nguyên tắc “hai

ứng viên khác nhau trở lên”. Bởi vì nó chỉ đưa ra hai phương án na

ná nhau: 1. Đồng ý (hoàn toàn) với nội dung Dự thảo. 2. Đồng ý

với những nội dung khác trong Dự thảo (đề nghị ghi rõ...) và có ý

kiến góp ý (đề nghị ghi rõ).

 

Chính trị bình dân | 255

Cuối cùng, áp dụng nguyên tắc này vào nền chính trị của chúng

ta, bạn có thể thấy ngay: Đa đảng không bảo đảm dân chủ. Nhưng

một đảng thì chắc chắn là độc tài, là không có tự do.

Ngay cả ở các nước phương Tây theo chế độ dân chủ tự do ngày nay, cũng

có những người lo ngại về xu hướng bầu cử mà các ứng viên không thật

sự khác nhau lắm, hoặc... đều tệ như nhau. Người ta gọi đây là hiện

tượng bầu cử kiểu “Tweedledum versus Tweededee” (Tweedledum chọi

với Tweededee).

Lựa chọn phải có ý nghĩa!

Cụm từ “có ý nghĩa” này quan trọng lắm bởi trên thực tế, các chế độ độc

tài rất hay dùng những chiêu bài màu mè hình thức, những màn kịch, để

giả vờ dân chủ. Trong các tiêu chuẩn quốc tế về nhân quyền, người ta

cũng phải dùng đến cụm từ ấy khi quy định công dân có quyền “tham gia

một cách có ý nghĩa vào hoạt động chính trị”. Nếu chỉ tham gia theo sự

sắp đặt của các đoàn thể diễn trò dân chủ – những cánh tay nối dài của

nhà độc tài – thì sự tham gia đó cũng chẳng khác gì của con rối.

3. Người dân phải được tự do tiến cử ứng viên

Đây là một tiêu chí quan trọng của bầu cử tự do, và nó đòi hỏi một

điều kiện bắt buộc đi trước: Mọi công dân đều phải có quyền thành

lập và/ hoặc tham gia đảng phái, để từ đó, có quyền được người

khác tiến cử, quyền tiến cử người khác, hoặc quyền tự mình ứng cử

mà không cần thông qua tổ chức nào.

Nhìn vào nước Việt Nam dưới thời cộng sản, bạn thấy điều này

là bất khả thi. Cho dù bạn có quý và tin tưởng ông hàng xóm của

bạn đến mấy đi chăng nữa, cho dù ông ấy có tài đức và ham hoạt

động xã hội đến mấy, bạn cũng chẳng biết làm cách nào để đưa ông

ấy vào chính trường, làm lãnh đạo, hoặc thấp nhất là vào Quốc hội,

“cho thiên hạ nhờ”.

Và cả bạn nữa, giả sử bạn muốn tham gia chính trường Việt

Nam thời cộng sản, bạn có thể làm gì? Tranh cử đại biểu Quốc hội

chăng? Xin bạn lưu ý: Cho đến kỳ bầu cử Quốc hội khóa XIV (năm

2016), không một luật nào nói về ứng viên độc lập, chứ chưa nói tới

việc công nhận và khuyến khích họ. Theo Điều 27 Hiến pháp và

 

256 | Phạm Đoan Trang

Điều 2 Luật Bầu cử, mọi công dân Việt Nam trên 21 tuổi đều có

quyền ứng cử đại biểu Quốc hội và/hoặc Hội đồng Nhân dân. Tuy

nhiên, các luật liên quan đến bầu cử ở Việt Nam chỉ tập trung vào

những cá nhân được đề cử bởi các tổ chức chính trị của đảng Cộng

sản, tổ chức chính trị-xã hội, các lực lượng vũ trang nhân dân

(quân đội và công an), và các cơ quan nhà nước ở trung ương và

địa phương.

Ngoài ra, bạn cũng cần lưu ý thêm: Ngay cả khi luật pháp cho

phép bạn tự ứng cử đại biểu Quốc hội đi nữa, cũng có vô vàn rào

cản vô hình khiến bạn không thể đứng ra “chường mặt” với thiên

hạ. Bạn có nguy cơ bị gắn nhãn “hoang tưởng”, “háo danh”, “tham

vọng hão huyền”... Quyền riêng tư, danh dự, nhân phẩm của bạn

bị xúc phạm nghiêm trọng. Đó là những gì đã xảy ra trong thực tế

với các ứng viên độc lập ở Việt Nam thời cộng sản.

4. Các bên phải được tự do cạnh tranh

Có nghĩa là: Các ứng viên phải được tự do vận động tranh cử, còn

các cử tri phải được tự do tìm hiểu về ứng viên và tự do thể hiện

quan điểm. Tiêu chí này đòi hỏi một điều kiện bắt buộc đi trước: tự

do báo chí, tự do ngôn luận.

Ở các kỳ bầu cử cơ quan lập pháp ở nước CHXHCN Việt Nam,

hàng chục năm, chỉ có đảng Cộng sản độc diễn – tự tổ chức, tự

phân vai, tự quyết định kết quả bầu cử. Thỉnh thoảng, có lác đác

1-2 ứng viên tự do, tức là những người ngoài đảng Cộng sản tự ứng

cử mà không qua sự giới thiệu của cơ quan, tổ chức của nhà nước.

100% trường hợp đều trượt thê thảm.

Tại các cuộc họp lấy ý kiến cử tri – cũng dưới sự chỉ đạo và đạo

diễn của đảng Cộng sản Việt Nam, có tình trạng: Với ứng viên

Đảng cử (tức là được chi bộ đảng Cộng sản Việt Nam chỉ định) thì

bao giờ cũng là “100% nhất trí, tín nhiệm ông A/bà B” làm đại biểu

Quốc hội”. Với ứng viên tự do thì bao giờ cũng là “ông X/ bà Y

không đủ tư cách, không đủ năng lực làm đại diện cho dân”.

 

Chính trị bình dân | 257

Trên nguyên tắc, cử tri phải được cung cấp thông tin minh bạch,

đầy đủ, về các ứng viên, chẳng hạn họ có quyền biết ông Nguyễn

Phú Trọng – ứng viên của đảng Cộng sản Việt Nam – có những

năng lực gì, chương trình hành động thế nào, gia cảnh ra sao, thu

nhập bao nhiêu. Trên thực tế, báo chí, đặc biệt các cơ quan truyền

thông quan trọng như VTV, VOV, hay các báo mà trong tên có từ

“nhân dân”, đều chỉ đăng bài ca ngợi ứng viên “Đảng cử” và cương

lĩnh của họ (nếu có).

Báo chí không nhắc gì tới ứng viên tự do, trừ phi để bôi nhọ như

trường hợp các báo của công an và tờ Tin Nhanh Năng Lượng Mới

(Petro Times, cũng do một công an làm tổng biên tập) đả kích các

ứng viên tự do trong kỳ bầu cử Quốc hội năm 2016.

Bên cạnh tất cả những cái đó, lực lượng công an còn rất sốt sắng

nhằm người nào có xu hướng ủng hộ những ứng viên là người bất

đồng chính kiến mà đến “thăm hỏi”, “trao đổi”, “vận động” để “quán

triệt” không bỏ phiếu cho họ.

5. Phổ thông đầu phiếu

Mọi công dân đều có quyền bỏ phiếu, bất kể giới tính, khuynh

hướng tình dục (đồng/dị tính luyến ái), sắc tộc, tôn giáo/ tín

ngưỡng, thành phần xã hội, v.v. Và, bạn hãy lưu ý là công dân cũng

có quyền không bỏ phiếu, không đi bầu. Nghĩa là, bầu cử là quyền,

không phải nghĩa vụ. Tuy nhiên, điều này dẫn đến tình trạng người

dân lười đi bỏ phiếu đến mức ở một số nước, ví dụ như Úc, chính

phủ đã phải áp luật phạt tiền người không chịu tham gia bầu cử.

Việc bỏ phiếu cũng phải xuất phát từ sự lựa chọn và tự nguyện

của cử tri, không phải là kết quả của việc họ bị đe dọa, ép buộc hay

lừa dối. Ở Việt Nam dưới thời cộng sản có câu đùa, nhưng cũng

đúng sự thật, là: “Việt Nam bảo đảm quyền tự do ngôn luận nhưng

không bảo đảm quyền tự do sau ngôn luận”.

 

258 | Phạm Đoan Trang

 

Người già chiếm đa số trong các hội nghị “lấy ý kiến cử tri”.

Từ đó suy ra bầu cử tự do nghĩa là công dân phải có quyền tự do

bỏ phiếu và cả quyền tự do sau khi bỏ phiếu. Giả sử Quốc dân đảng

được bình đẳng với đảng Cộng sản Việt Nam trong việc đi vận

động, nhưng cử tri nào ủng hộ Quốc dân đảng cũng nơm nớp lo bị

“xử lý” sau bầu cử và do đó họ không dám bầu cho người của Quốc

dân đảng, thì bầu cử mất ý nghĩa.

6. Mọi lá phiếu đều quan trọng như nhau

Điều đó tức là lá phiếu của công dân Đặng Văn Tèo cũng quan

trọng và có ý nghĩa hệt như lá phiếu của công dân Nguyễn Phú

Trọng hay công dân Lê Hiếu Đằng. Lá phiếu của ông Trọng không

thể được tính ngang giá với hai, ba hoặc nhiều hơn lá phiếu khác,

dù ông ấy là Tổng Bí thư đảng Cộng sản Việt Nam.

7. Chính xác, trung thực, độc lập, minh bạch

Một điều kiện quan trọng nữa để đảm bảo bầu cử tự do là toàn bộ

quá trình chốt danh sách ứng viên, kiểm phiếu, công bố kết quả,

phải diễn ra chính xác, trung thực. Muốn vậy, hội đồng bầu cử phải

độc lập, các thủ tục phân bổ ứng viên, tổ chức bầu cử, kiểm phiếu

phải công khai, minh bạch.

 

Chính trị bình dân | 259

Như ở Việt Nam thời cộng sản, Mặt trận Tổ quốc – cánh tay nối

dài của đảng Cộng sản Việt Nam, do các cán bộ cao cấp của đảng

Cộng sản lãnh đạo – đứng ra đảm nhận công tác tiền bầu cử (hiệp

thương – khái niệm nhập khẩu từ đảng Cộng sản Trung Quốc). Và

kết quả là một nhà sử học sinh sống ở Hà Nội lại trở thành đại biểu

của tỉnh Đồng Nai (Dương Trung Quốc), hay ông giáo trường

Tổng hợp lại làm đại diện của Lạng Sơn (Nguyễn Minh Thuyết).

Còn rất nhiều trường hợp nữa. Cử tri không thể hiểu nổi sự sắp

xếp này.

Năm 2017, ông Đinh La Thăng đang ở TP.HCM đột nhiên trở

thành đại biểu Quốc hội tỉnh Thanh Hóa sau khi mất chức Bí thư

Thành ủy TP.HCM, nghĩa là không còn thuộc đoàn đại biểu Quốc

hội địa phương này nữa. Cử tri Thanh Hóa cũng chưa bao giờ có

dịp bỏ phiếu chọn ông Thăng làm đại diện cho mình.

TỔNG HỢP TIÊU CHUẨN ĐÁNH GIÁ BẦU CỬ

Phần trên đây là các nguyên tắc chung nhất một cuộc bầu cử có

phải là tự do và công bằng hay không. Bảng phía dưới cụ thể hóa

các nguyên tắc đó: 1

 

Khía cạnh

Thời điểm Tự do Công bằng

 

Trước

ngày bầu

cử

 

Tự do đi lại

Tự do ngôn

luận (đối với

ứng viên, truyền

thông, cử tri, và

những người

khác)

Tự do tụ tập

Tự do lập hội

 

Tiến trình bầu cử diễn ra minh bạch

Luật bầu cử và cơ chế bầu cử không

tạo đặc quyền, đặc lợi cho một đảng

phái hay nhóm xã hội nào.

Không có bất kỳ hình thức ngăn trở

nào trong quá trình đăng ký.

 

1. “What makes elections free and fair?”, Jorgen Elklit & Palle Svensson, tháng 7/1997. Bài

nằm trong tuyển tập “Democracy: A Reader”, Larry Diamond & Marc F. Plattner, John

Hopkins University Press, 2009.

 

260 | Phạm Đoan Trang

 

Không bị đe dọa

bởi bất kỳ vấn đề

gì liên quan đến

bầu cử và chiến

dịch tranh cử.

Không bị cản trở

việc ứng cử (đối

với đảng phái

cũng như với

ứng viên độc lập)

Phổ thông đầu

phiếu, các lá

phiếu có giá

trị ngang nhau

(bình đẳng)

 

Có ủy ban bầu cử độc lập và không

thiên vị.

Công an, quân đội, tòa án đối xử với

các ứng cử viên một cách bình đẳng,

không thiên vị ai.

Tất cả các đảng phái và các ứng cử

viên độc lập đều được có cơ hội như

nhau trong việc ứng cử.

Chiến dịch tranh cử diễn ra có trật tự

(tuân thủ quy tắc đạo đức).

Các bên đều có thể tiếp cận như nhau

với báo chí; báo chí bị kiểm soát công

khai bởi công chúng.

Các quỹ công cộng (nếu có) đều được

phân bổ đều cho các đảng phái.

Không ai được phép sử dụng các cơ

sở vật chất của chính quyền cho mục

đích tranh cử.

 

Vào ngày

bầu cử

 

Cơ hội tham gia

vào bầu cử

 

Đại diện của tất cả các đảng phái,

các nhà quan sát bầu cử trong nước

và quốc tế (nếu được tín nhiệm, ủy

quyền), và báo chí đều được tiếp cận

tất cả các điểm bỏ phiếu.

Các lá phiếu được giữ kín.

Cử tri tuyệt đối không bị đe dọa.

Lá phiếu được thiết kế thuận tiện,

hiệu quả.

Thùng phiếu được thiết kế thuận tiện,

thích hợp.

Các cử tri được hỗ trợ như nhau (nếu

cần).

Thủ tục kiểm phiếu chuẩn xác, thích

hợp.

Các phiếu không hợp lệ được đối xử

tốt.

Có các biện pháp phòng ngừa thích

hợp khi di chuyển thùng phiếu và các

tài liệu liên quan đến bầu cử.

Các điểm bỏ phiếu được bảo vệ như

nhau, không thiên vị.

 

Chính trị bình dân | 261

 

Sau ngày

bầu cử

 

Có cơ chế pháp

lý cho việc khiếu

nại.

 

Công bố chính thức và nhanh chóng

về kết quả bầu cử.

Đối xử công bằng, không thiên vị với

bất kỳ khiếu nại nào liên quan.

Báo chí-truyền thông phản ánh công

bằng, trung thực, không thiên vị, về

kết quả bầu cử.

Tất cả mọi người tham gia đều phải

chấp nhận kết quả bầu cử.

 

* * *

 

QUY TRÌNH BẦU CỬ

Với người tranh cử, quy trình bầu cử là tất cả những bước một

người cần thực hiện kể từ lúc có ý định tranh cử, tới lúc được đưa

tên vào danh sách ứng viên (chính thức được gọi là “ứng viên” hay

“ứng cử viên”) để cạnh tranh vào cương vị cần nhân sự, tới lúc có

kết quả và thông báo kết quả. Với cử tri, quy trình bầu cử là tất cả

những bước họ cần thực hiện để bỏ phiếu cho cá nhân hay đảng

phái mà họ ủng hộ, loại bỏ cá nhân hay đảng phái mà họ không

ủng hộ.

Quy trình bầu cử được quy định khác nhau ở mỗi nước, không

nước nào giống nước nào (có lẽ chỉ trừ CHXHCN Việt Nam giống

CHND Trung Hoa, ít nhất ở cơ chế hiệp thương). Chúng khác

nhau ở những điểm chính như:

- Quy định về cử tri: độ tuổi tối thiểu, quốc tịch. Ví dụ như ở

Việt Nam, 18 tuổi là độ tuổi công dân, từ 18 tuổi trở lên mới được

đi bầu. Người nước ngoài không được bỏ phiếu.

- Quy định về ứng viên: độ tuổi tối thiểu, quốc tịch, trình độ.

- Thủ tục đề cử (kể cả đề cử bản thân, tức là tự ứng cử).

- Cử tri phải chọn giữa các ứng viên cá nhân hay các ứng viên

đại diện cho đảng phái?

 

262 | Phạm Đoan Trang

- Cử tri chỉ được chọn ra một ứng viên cho cương vị cần nhân

sự đó, hay có thể chọn ra một số ứng viên và xếp theo thứ tự mức

độ ủng hộ, yêu thích?

- Cử tri có được chia thành các đơn vị bầu cử không?

- Cơ chế kiểm phiếu, đếm phiếu.

- Người chiến thắng là người nhận được sự ủng hộ của đa số

tương đối (chỉ cần nhiều phiếu ủng hộ nhất) hay đa số tuyệt đối

(nhiều phiếu nhất, và số lượng phiếu phải vượt một con số quy

định nào đó, ví dụ quá bán)?

- Quy định về những điều bị cấm trong bầu cử.

Ở phần tiếp theo, chúng ta sẽ bàn sâu hơn về câu chuyện “đảng

cử”.

THỦ TỤC ĐỀ CỬ

Đề cử, hay tiến cử, (tiếng Anh: nomination) là thủ tục pháp lý để

một người nào đó được xác nhận là đủ điều kiện làm ứng viên, và

được có tên trong danh sách ứng viên chính thức. Nói đơn giản thì

đó là thủ tục để một công dân bình thường trở thành ứng cử viên

vào một cương vị chính trị nào đó.

Có hai cách chính để đề cử: 1. Tự ứng cử; 2. Được người khác

đề cử.

1. Tự ứng cử

Ở nhiều nước, công dân được quyền tự ứng cử mà không cần

thông qua đảng phái, tổ chức nào đề cử. Luật pháp có thể quy định

một vài điều kiện, như phải tập hợp đủ một số lượng người ủng hộ

nhất định và phải nộp một khoản tiền ký quỹ nhất định. Những

điều kiện như vậy nói chung là nhẹ nhàng, chỉ để chứng minh

người đó có ý định nghiêm túc, không phải hoang tưởng hay đang

muốn đùa nghịch.

Ở Vương quốc Anh, bất kỳ người Anh nào hơn 21 tuổi đều có

quyền tự ứng cử vào Hạ viện, chỉ trừ thành viên của giai cấp quý

tộc, thẩm phán Tòa án Tối cao, công chức thuộc biên chế vĩnh viễn,

 

Chính trị bình dân | 263

tội phạm đang thi hành án, và thành viên Giáo hội Anh quốc, Giáo

hội Scotland, Giáo hội Thiên Chúa giáo La Mã.

Thủ tục tự ứng cử ở Anh là: Ứng viên tương lai đi đến các văn

phòng bầu cử, nhận một giấy đề cử chính thức, trên đó họ ghi tên,

địa chỉ, nghề nghiệp, và đơn vị bầu cử mà họ muốn “về”. Giấy này

cũng phải có chữ ký của 2 cử tri thuộc đơn vị bầu cử đó, với tư cách

người đề cử và người tán thành, và 8 cử tri khác nữa với tư cách

người ủng hộ. Tờ đăng ký hoàn chỉnh sẽ được nộp cho cơ quan bầu

cử, cùng khoản ký quỹ 500 bảng. Khoản này sẽ được xung vào Kho

Bạc nếu ứng viên không thu hút được hơn 5% số phiếu bầu ở đơn

vị ứng cử trong cuộc bầu cử tiếp sau đó.

2. Được người khác đề cử

Ở đây sẽ có hai trường hợp:

Một là ứng viên được một nhóm người tiến cử, ví dụ một nhóm

cử tri thân thiết – bạn bè, hàng xóm, v.v. (Ví dụ như Đan Mạch, từ

100 cử tri độc lập trở lên là có thể đề cử một ứng viên hoặc một

danh sách ứng viên).

Hai là trường hợp mà chúng ta sẽ bàn kỹ sau đây: đảng cử.

Tại nhiều quốc gia, việc đảng cử là bắt buộc để một ai đó có thể

trở thành ứng viên. Ví dụ như ở Israel, nhất định phải được một

đảng nào đó đề cử mới được có tên trong danh sách ứng viên chính

thức. Cả nước Israel là một đơn vị bầu cử duy nhất, bầu toàn bộ 120

thành viên Quốc hội.

* Đảng cử

Trong chế độ đa đảng, các đảng phái là những đơn vị căn bản

đại diện cho người dân. Đảng cử tức là các đảng trình danh sách

ứng viên của mình ra trước cử tri để cử tri lựa chọn. Cử tri bỏ phiếu

thực chất là cho các đảng chứ không phải cho các cá nhân ứng viên.

Với nguyên tắc “đại diện theo tỷ lệ” thì mỗi đảng đều có đại diện ở

quốc hội, với số ghế tỷ lệ thuận với ảnh hưởng của họ, tức là tỷ lệ

thuận với số phiếu họ giành được trong bầu cử.

 

264 | Phạm Đoan Trang

Cũng có nước quy định, đảng nào được quá ít cử tri ủng hộ, ví

dụ không tới 4% cử tri cả nước, thì không được có đại diện trong

quốc hội.

Trong chế độ độc đảng như Việt Nam thời cộng sản, “Đảng cử”

cũng có nghĩa là đảng Cộng sản Việt Nam trình danh sách ứng

viên ra để cử tri lựa chọn, gọi là “Đảng cử dân bầu”. Song vì cả nước

chỉ có một đảng, và các ứng viên đều do đảng duy nhất đó lựa chọn

theo ý đảng, nên sự lựa chọn của cử tri không còn ý nghĩa. Bầu cử

đã mất tự do và công bằng ngay từ đầu.

BẦU CỬ SƠ BỘ, TRỰC TIẾP Ở MỸ

Mỹ là một nước có quy trình bầu cử đặc biệt, với cơ chế “sơ bộ, trực

tiếp”.

Đầu tiên là khâu đề cử (nomination): Bất cứ cá nhân nào muốn

được một đảng cụ thể nào đó đề cử cho một chức vụ công nào đó

đều có thể nộp cho hội đồng bầu cử một đơn đề nghị, có tên, địa

chỉ, chức vụ mong muốn được đề cử, và các chữ ký của một số

lượng cử tri đã đăng ký là thành viên của đảng mà họ muốn được

đảng đó đề cử.

Ví dụ: Tên tôi là Tracey Tram. Tôi sinh sống ở... Tôi muốn được

bầu vào chức vụ... Tôi muốn ứng cử với tư cách người của đảng Dân

chủ. (Tôi muốn được đảng Dân chủ đề cử). Dưới đây là chữ ký của...

đảng viên đảng Dân chủ ủng hộ tôi.

Hết thời hạn nộp hồ sơ, các hội đồng bầu cử in các phiếu bầu

của mỗi đảng, kèm theo tên của tất cả những người đệ đơn cho

mỗi vị trí.

Vào ngày bầu cử sơ bộ, các cử tri tới các điểm bầu cử và đánh

dấu (tick) chọn người cho từng chức vụ. Người được đánh dấu

nhiều nhất cho mỗi vị trí trong tổng số phiếu của mỗi đảng được

xác nhận là ứng viên chính thức của đảng đó. Tên của ứng viên

và đảng đề cử sẽ được in trên phiếu bầu của cuộc tổng tuyển cử

tiếp sau.

 

Chính trị bình dân | 265

- Có một số bang thực hiện cơ chế “bầu cử sơ bộ, khép kín”: Tức

là, chỉ có cử tri nào mà trước đó đã đăng ký là thành viên của một

đảng cụ thể nào đó là có thể bỏ phiếu trong cuộc bầu cử sơ bộ của

đảng đó. Cử tri nào đăng ký độc lập thì không có đảng và do đó

không được bỏ phiếu trong cuộc bầu cử sơ bộ của đảng nào cả.

Tóm lại, chỉ đảng viên có đăng ký là được bỏ phiếu.

- Một số bang áp dụng cơ chế “bầu cử sơ bộ, chéo”: Tức là, vào

ngày bầu cử, tất cả các cử tri, kể cả cử tri độc lập, đều có thể bỏ

phiếu tại cuộc bầu cử sơ bộ của bất kỳ đảng nào, nhưng trước đó,

phải tuyên bố công khai họ chọn đảng nào. Tóm lại, không cần

phải là đảng viên có đăng ký thì mới được bỏ phiếu, nhưng phải

nói rõ mình bầu cho người của đảng nào.

- Một số bang áp dụng cơ chế “bầu cử sơ bộ, mở”: Tức là, cử tri

không cần đăng ký hay tuyên bố chọn đảng nào, và vào ngày bầu

cử, cử tri được phép bỏ phiếu ở cuộc bầu cử sơ bộ của bất kỳ đảng

nào (nhưng không đồng thời nhiều đảng) mà không cần tuyên bố

công khai là họ chọn đảng gì. Tóm lại, cử tri nào cũng có quyền bỏ

phiếu.

Tóm lại, bầu cử sơ bộ, trực tiếp ở Mỹ nghĩa là: Chính quyền tổ

chức các cuộc bầu cử, để từ đó, mỗi đảng lọc ra được một số người

để họ đề cử. Các cử tri muốn tham gia bỏ phiếu trong các cuộc bầu

cử này thì phải đăng ký, và ở tùy bang mà có thể phải nêu rõ là họ

bỏ phiếu với tư cách cử tri ủng hộ cho đảng nào (bầu cho ứng viên

của đảng nào).

 

* * *

 

QUY TRÌNH BẦU CỬ Ở CHXHCN VIỆT NAM

Để bạn đọc dễ hình dung nhất, ta có thể chia quy trình này thành

5 bước:

 

266 | Phạm Đoan Trang

Bước 1

Ủy ban Thường vụ Quốc hội làm việc với Mặt trận Tổ quốc để

“hiệp thương” về cơ cấu của Quốc hội sẽ bầu và đại diện của từng

cơ quan, đơn vị, tổ chức. Bước này gọi là “hiệp thương lần thứ

nhất” và nó chỉ dành cho các ứng viên “dự kiến được đề cử” bởi các

cơ quan, đơn vị.

Các cơ quan, đơn vị được hiểu là phải của Nhà nước và/hoặc

của đảng Cộng sản, chẳng hạn như cơ quan nhà nước, các tổ chức

chính trị-xã hội trực thuộc Mặt trận Tổ quốc, các doanh nghiệp

nhà nước. Người nào được đề cử từ khu vực tư nhân được xem là

ứng viên độc lập.

Tuy nhiên, các ứng viên độc lập chưa tham gia vào bước này.

Bước 2

Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định số lượng đơn vị bầu cử

(184 cho cuộc bầu cử năm 2016) và số đại biểu được bầu ở từng

đơn vị bầu cử, sau đó thông báo con số này cho các cơ quan, tổ

chức liên quan và các đơn vị bầu cử.

Cơ quan hoặc tổ chức có liên quan, sau khi nhận được thông tin

và các hướng dẫn từ Ủy ban Thường vụ và Mặt trận Tổ quốc, sẽ lên

danh sách người được giới thiệu ứng cử; danh sách các ứng viên

này sẽ được nộp cho Mặt trận Tổ quốc, đơn vị chính thức tổ chức

bầu cử.

Cùng thời gian này, những ứng viên độc lập, tức những người

không được bất kỳ cơ quan, đơn vị nào của Đảng hay Nhà nước đề

cử, phải đăng ký tại các mặt trận Tổ quốc địa phương (thành phố/

tỉnh). Họ được gọi là “những người tự ứng cử” trong tất cả các văn

bản chính thức liên quan đến bầu cử; hệ thống tuyên truyền của

đảng Cộng sản Việt Nam dường như muốn tránh dùng từ “độc

lập” hoặc “tự do” cho các ứng viên.

Bước 3

Mặt trận Tổ quốc tổ chức “hiệp thương lần thứ hai”, mà thành

 

Chính trị bình dân | 267

tố cốt lõi của nó là các cuộc “hội nghị cử tri”. Quy trình này xem ra

chỉ có tại các cuộc bầu cử ở Trung Quốc và Việt Nam. Đó là những

hội nghị lấy ý kiến cử tri, tại đó cử tri được yêu cầu đánh giá trực

tiếp về ứng viên ở nơi cư trú và cơ quan/tổ chức của mình, và xác

định liệu các ứng viên có đủ điều kiện ứng cử vào Quốc hội và/

hoặc Hội đồng Nhân dân hay không.

Trong thực tế, các buổi hiệp thương này trở thành nơi đấu tố,

khi các ứng viên, nhất là những ứng viên độc lập, bị cử tri phê bình

dữ dội ở nơi công cộng. Điều quan trọng nhất là họ thường bị loại

vì các lý do vặt vãnh như “không thường xuyên tham dự các cuộc

họp chi bộ, họp dân phố tại nơi cư trú”, hoặc “trông thấy hàng xóm

mà không chào hỏi” v.v...

Do vậy, các hội nghị lấy ý kiến này gợi lại những ký ức về cuộc

cải cách ruộng đất tại Trung Quốc và Việt Nam hồi giữa thế kỷ

20, khi những người bị cáo buộc là “địa chủ bóc lột” bị đem đến

các “tòa án nhân dân” để chịu đấu tố một cách thô bạo trước khi

bị xử tử.

Bằng chứng đã cho thấy Mặt trận Tổ quốc và chính quyền địa

phương tổ chức các vòng “hiệp thương” thường mời những người

từ các khu vực lân cận đến dự họp và để cho họ gièm pha các ứng

viên nào mà đảng Cộng sản không ưa.

Những người ủng hộ các ứng viên, nếu có, thường không được

phép tham dự cuộc hội nghị cử tri do chính quyền địa phương và

Mặt trận Tổ quốc tổ chức.

Bước 4

Tại vòng “hiệp thương lần thứ ba”, Mặt trận Tổ quốc tổng kết lại

danh sách người ứng cử và loại những người mà họ coi là không

đủ tiêu chuẩn. Các cuộc họp này được Mặt trận Tổ quốc và các cơ

quan liên quan khác tổ chức kín, không có mặt ứng viên.

Danh sách cuối cùng của các ứng viên chính thức, hay những

người được chọn có tên trong phiếu bầu chính thức vào ngày bầu

 

268 | Phạm Đoan Trang

cử Quốc hội và Hội đồng Nhân dân, sẽ chỉ được đưa ra sau ba vòng

hiệp thương.

Bước 5

Sau khi danh sách chính thức cuối cùng đã được Mặt trận Tổ

quốc và các cơ quan nhà nước liên quan duyệt, đến ngày bỏ phiếu

thì Mặt trận Tổ quốc mới tổ chức “hội nghị tiếp xúc cử tri” để các

ứng viên gặp gỡ cử tri và mở cuộc “vận động tranh cử” của họ mà

đến thời điểm này thì đã được luật pháp chấp nhận. Báo chí nhà

nước cũng có thể có mặt tại các hội nghị tiếp xúc cử tri đó và phỏng

vấn ứng viên.

Tuy nhiên, một khi danh sách chính thức cuối cùng đã được

phê duyệt, các hội nghị này phần lớn chỉ mang tính hình thức. Ứng

viên sẽ được yêu cầu trình bày chương trình nghị sự của mình cho

những cử tọa đã được các cơ quan có thẩm quyền lựa chọn một

cách kỹ lưỡng từ trước, và hiếm khi có ý kiến phản bác nào đối với

ứng viên.

 

* * *

 

PHÂN TÍCH

Quy chế bầu cử ở Việt Nam dưới thời cộng sản, với đặc thù là sự

chỉ đạo toàn diện và xuyên suốt của đảng Cộng sản Việt Nam

thông qua cơ chế Mặt trận Tổ quốc và ba vòng hiệp thương, bộc lộ

rất nhiều vấn đề. Dưới đây chỉ là một vài vấn đề chính trong số đó.

1. Không có lựa chọn thực sự

Hội đồng bầu cử quốc gia (cơ quan giữ chức năng tổ chức bầu cử

đại biểu Quốc hội; chỉ đạo và hướng dẫn công tác bầu cử đại biểu

Hội đồng nhân dân các cấp) gồm 100% thành viên là đảng viên

cộng sản cấp cao.

 

Chính trị bình dân | 269

Bầu cử ở Việt Nam được thực hiện trên cơ sở “Đảng cử, dân

bầu”. Vấn đề ở đây là cả nước chỉ có mỗi một đảng, và tiến trình bầu

cử không cho cử tri có sự lựa chọn nào. Công dân không được

thành lập đảng phái, không được tự đề cử ứng viên.

Đây là căn nguyên của tất cả các vi phạm về nhân quyền trong

tiến trình bầu cử.

2. Không thừa nhận ứng viên độc lập

Không một luật nào nói về ứng viên độc lập, chứ chưa nói tới việc

công nhận và khuyến khích họ. Theo Điều 27 Hiến pháp và Điều 2

Luật Bầu cử, mọi công dân Việt Nam trên 21 tuổi đều có quyền ứng

cử đại biểu Quốc hội và/hoặc Hội đồng Nhân dân. Tuy nhiên, các

luật liên quan đến bầu cử ở Việt Nam chỉ tập trung vào những cá

nhân được đề cử bởi các tổ chức của đảng Cộng sản, tổ chức chính

trị-xã hội, các lực lượng vũ trang nhân dân (quân đội và công an),

và các cơ quan nhà nước ở trung ương và địa phương. Đó là những

“ứng viên Đảng cử”.

Ứng viên độc lập có thể được định nghĩa là những người không

được đề cử bởi các tổ chức của đảng Cộng sản, tổ chức chính trị-xã

hội, các lực lượng vũ trang nhân dân (quân đội và công an), hay các

cơ quan nhà nước ở trung ương và địa phương.

Đáng chú ý là ứng viên độc lập thậm chí còn có thể được chia

làm hai loại:

1. Ứng viên độc lập được chỉ định từ trước, hay những người

được Mặt trận Tổ quốc các cấp bố trí để “tự ứng cử” vào Quốc hội

và Hội đồng Nhân dân với tư cách độc lập; và

2. Ứng viên độc lập thật sự, hay là những người tự ứng cử vào

Quốc hội và Hội đồng Nhân dân. Họ không được đề nghị hoặc thu

xếp trước đó.

Cả hai loại ứng viên này đều được báo chí và các văn bản, tài liệu

chính thống của đảng Cộng sản và nhà nước coi là “độc lập”. Nhưng

tất nhiên, chỉ có loại 2 là độc lập thực sự. Loại 1 là được phân công

 

270 | Phạm Đoan Trang

làm ứng viên độc lập, hay nói cách khác, đó là những người giả làm

ứng viên độc lập.

3. Mẫu không đại diện cho dân số

 

Đại đa số cử tri tham dự cuộc họp “đấu tố” ứng viên Nguyễn Quang A là

người già. Ảnh chụp tại phường Long Biên (Hà Nội), 9/4/2016.

 

Theo truyền thống, các hội nghị lấy ý kiến cử tri do Mặt trận Tổ

quốc tổ chức là nơi mà các ứng viên tương lai bị/được một nhóm

nhỏ cử tri nơi cư trú, những người được các đại diện của đảng

Cộng sản Việt Nam và chính quyền địa phương chọn ra, đánh giá,

nhận xét. Trong nhiều trường hợp, đó là các cử tri nhiều tuổi, học

vấn thấp, và chẳng biết gì về ứng viên. Hậu quả là, họ chỉ tập trung

vào tấn công cá nhân thay vì đưa ra các đánh giá công bằng và duy

lý. Đôi khi các cử tri đó còn tỏ ra thù địch đối với những người tự

ứng cử, và thế là các hội nghị cử tri gợi lại những ký ức cay đắng của

cuộc cải cách ruộng đất ở miền Bắc Việt Nam vào những năm

1940-50, trong đó nông dân được xúi giục hoặc bị gây sức ép phải

“đấu” các địa chủ hết sức dữ dội trước khi hành quyết họ.

 

Chính trị bình dân | 271

Trong mọi trường hợp, mẫu chọn là quá nhỏ, không đại diện

được cho số dân, và trình độ, năng lực đánh giá của các cử tri được

chọn sẵn đó là rất đáng ngờ.

Tồi tệ hơn cả là thủ tục này đã thành công trong việc loại ra

nhiều ứng viên độc lập, kể cả những trí thức được rất đông quần

chúng cả nước ủng hộ mạnh mẽ.

4. Không công nhận các cơ quan giám sát và thực thi độc lập

Như trên đã nói, 100% thành viên Hội đồng bầu cử quốc gia là

đảng viên cộng sản cấp cao. Như vậy, cuộc bầu cử đã bất công ngay

từ khâu tổ chức, với một ban tổ chức hoàn toàn phi độc lập.

Bên cạnh đó, không một luật nào đề cập đến các cơ quan hành

pháp và giám sát độc lập, hay một cơ chế nào để độc lập theo dõi và

giám sát quá trình bầu cử.

Luật pháp và đường lối của đảng Cộng sản quy định các cơ

quan nhà nước liên quan đến bầu cử đều phải tuân thủ đường lối,

chính sách, chỉ thị của đảng.

5. Kiểm phiếu không minh bạch

Không ai trong quần chúng có thể biết công việc kiểm phiếu diễn ra

như thế nào, ai là người đếm và cách đếm, cách tính kết quả ra sao.

Ngay cả các cuộc “hội nghị cử tri” để “hiệp thương” về tư cách

ứng cử của ứng viên cũng diễn ra bất minh. Mặt trận Tổ quốc khống

chế hoàn toàn nội dung các cuộc hội nghị, thành phần tham dự, phát

biểu của các cử tri có mặt. Riêng tại vòng “hiệp thương lần thứ ba”,

Mặt trận Tổ quốc họp kín để loại những người mà họ coi là không

đủ tiêu chuẩn, ứng viên và người ủng hộ không được tham dự.

6. Truyền thông thiên vị

Các yêu cầu về sự chính xác, trung lập, công bằng của truyền thông

bị xâm phạm nghiêm trọng. Báo chí bị ngăn cản tiếp xúc với ứng

cử viên độc lập, nhất là những người có xu hướng bất đồng chính

kiến hoặc ủng hộ dân chủ-nhân quyền. Các sản phẩm báo chí bị

kiểm duyệt chặt chẽ.

 

Bài đọc

 

ABC VỀ BẦU CỬ QUỐC HỘI Ở VIỆT NAM 1

 

Kỳ bầu cử Quốc hội năm 2016 hứa hẹn một điểm rất mới, khi lần

đầu tiên trong lịch sử Quốc hội Việt Nam, có sự xuất hiện của

mạng xã hội facebook với vai trò đáng kể định hình công luận, và

trên facebook đã có những lời kêu gọi cho một chiến dịch người

dân “đồng loạt tự ứng cử”. Giữa lúc đó thì báo chí trích lời đương

kim Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Sinh Hùng cho biết đã xác định

được số lượng ứng cử đại biểu khóa XIV là 896 người. Một loạt

thắc mắc có thể nảy sinh: Thế là thế nào? 896 người kia ở đâu ra, tôi

đã ứng cử đâu?

Nhằm giúp các ứng viên tự do bớt lúng túng và quá tải, bài viết

dưới đây sẽ cung cấp một số kiến thức căn bản liên quan đến quy

trình ứng cử và bầu cử Quốc hội ở Việt Nam.

* * *

VẤN ĐỀ “CƠ CẤU” CỦA QUỐC HỘI

Ông Nguyễn Sinh Hùng phát biểu như vậy vào ngày 16/01/2016,

tại một phiên họp của Ủy ban Thường vụ Quốc hội nhằm cho ý

kiến về nghị định hướng dẫn một số điều của Luật Bầu cử, trong

đó có việc tổ chức hội nghị cử tri.

1. Bản gốc của bài viết có tựa đề “ABC về bầu cử Quốc hội – dành cho các ứng viên tự do”.

Bài đã đăng trên Luật Khoa tạp chí ngày 14/02/2016 tại địa chỉ: http://luatkhoa.

org/2016/02/abc-ve-bau-cu-quoc-hoi-danh-cho-cac-ung-vien-tu-do/

 

274 | Phạm Đoan Trang

Ủy ban Thường vụ Quốc hội cũng đã ra nghị quyết về dự kiến

số lượng, cơ cấu, thành phần đại biểu Quốc hội khóa XIV. Theo đó,

ngày bầu cử Quốc hội là chủ nhật, 22/5/2016. Khóa XIV sẽ có 500

đại biểu, được bầu từ con số dự kiến 896 người ứng cử. (Luật Tổ

chức Quốc hội cũng ấn định tổng số đại biểu không quá 500).

Trong 500 đại biểu Quốc hội của khóa XIV, số người không

phải là đảng viên đảng Cộng sản, theo dự kiến của Ủy ban Thường

vụ Quốc hội, chỉ khoảng 25-50.

Mặc dù Quốc hội và báo chí dùng từ “dự kiến”, nhưng thực chất,

cần hiểu đúng bản chất của nó là “xác định cơ cấu”, và đây là bước

đầu tiên trong quy trình bầu cử Quốc hội ở Việt Nam.

Trong bước đầu tiên này, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ấn định

và công bố ngày bầu cử, thành lập Hội đồng Bầu cử Trung ương,

đồng thời, đưa ra “dự kiến” về cơ cấu, số lượng đại biểu được bầu,

ví dụ như kỳ này, Quốc hội phải có ít nhất 35% đại biểu là nữ. Số

lượng đại biểu của Bộ Quốc phòng là 15 người, Bộ Công an 3

người. Số đại biểu đến từ khối doanh nghiệp, hiệp hội, nghiệp đoàn

sản xuất kinh doanh: 7 người...

Việc ấn định cơ cấu được giải thích là nhằm đảm bảo cân bằng

lợi ích, cân bằng sự đại diện của tất cả các tầng lớp trong xã hội

(phụ nữ, thanh niên, nông dân, trí thức, người dân tộc thiểu số

v.v.). Mặt trái của nó, ai cũng có thể nhận thấy, là nó hợp lý hóa sự

sắp xếp nhân sự từ trước và can thiệp vào trong quá trình ứng cử

để bảo đảm cơ cấu. Một vị cựu đại biểu Quốc hội kể, thời ông,

chưa đến ngày bầu cử ông đã biết trước mình chắc chắn vào Quốc

hội, bởi cơ cấu khi ấy đang cần thêm một trí thức khoa học xã hội

ở Hà Nội, mà xung quanh ông thì toàn trí thức thuộc khối khoa

học tự nhiên.

Vậy là cơ cấu của Quốc hội đã được ấn định trước, tiếp theo sẽ

là quá trình thực hiện, với một loạt bước, gồm: hiệp thương, hội

nghị tiếp xúc cử tri. Trong đó, hiệp thương là giai đoạn quan trọng

nhất để thực hiện cơ cấu đã vạch sẵn.

 

Chính trị bình dân | 275

 

BA LẦN HIỆP THƯƠNG

“Hiệp thương” có lẽ là một khái niệm nghe khá khó hiểu với nhiều

người Việt Nam. Nhưng thật ra thì nó đơn giản. Hiệp thương,

tiếng Anh là “negotiation”, có nghĩa là đàm phán, thương lượng

với nhau.

Quy trình bầu cử Quốc hội ở Việt Nam có ba (03) vòng hiệp

thương. Lần thứ nhất để xác định cơ cấu. Lần thứ hai, để thống

nhất danh sách ứng cử viên sơ bộ. Lần thứ ba, chốt danh sách cuối

cùng của các ứng cử viên, để đưa đến việc “toàn dân đi bầu”.

Hiệp thương lần 1 diễn ra sau khi Ủy ban Thường vụ Quốc hội

đã đưa ra “dự kiến”, tức là đã ấn định cơ cấu, thành phần, số lượng

đại biểu Quốc hội được bầu, và đem trình nó cho Mặt trận Tổ

quốc.

Dựa trên dự kiến đó, Mặt trận Tổ quốc cấp trung ương, và cấp

tỉnh/thành phố trực thuộc trung ương, sẽ tổ chức hội nghị hiệp

thương lần thứ nhất ở cấp tương ứng, để thoả thuận (tức là “hiệp

thương”) về cơ cấu, thành phần và số lượng đại biểu mà các cơ quan,

tổ chức, đơn vị ở trung ương hay địa phương giới thiệu, tiến cử.

Còn các ứng viên tự do, không được cơ quan, tổ chức, đơn vị

nào tiến cử, thì đương nhiên không có tên trong danh sách cơ cấu.

Tuy nhiên, họ vẫn có thể nộp hồ sơ cá nhân cho ủy ban bầu cử;

vòng hồ sơ này không quá khó khăn. Thử thách lớn nhất với ứng

viên tự do là ở lần hiệp thương sau đó.

HIỆP THƯƠNG LẦN 2: “CỬA TỬ” ĐỐI VỚI ỨNG VIÊN TỰ DO

Hiệp thương lần thứ hai thương lượng, thống nhất danh sách

ứng cử viên sơ bộ, gồm cả các ứng viên tự do, và danh sách này sẽ

được đưa ra lấy ý kiến của cử tri nơi cư trú và nơi công tác.

Các hội nghị cử tri lấy ý kiến nhận xét và tín nhiệm của cử tri

nơi cư trú chính là nơi diễn ra cuộc thử thách nặng nề nhất với bản

lĩnh và sức chịu đựng của ứng cử viên đại biểu Quốc hội. Theo

truyền thống lâu nay, đó là nơi cử tri nơi cư trú tiến hành cuộc “đấu

 

276 | Phạm Đoan Trang

tố” ứng cử viên, đặc biệt là ứng viên tự do, không được cơ quan, tổ

chức, đơn vị nào tiến cử. Nhiều người được sự ủng hộ lớn của cử

tri nơi công tác, nhưng ra hội nghị ở nơi cư trú, vẫn bị “đấu” tơi bời

và nhận tỷ lệ tín nhiệm rất thấp.

Thực tế các kỳ bầu cử nhiều năm qua cho thấy ứng cử viên

thường bị cử tri đánh giá, phê phán vì những lý do rất... không liên

quan đến năng lực, chẳng hạn như “ra đường gặp hàng xóm không

chào, chứng tỏ kiêu ngạo”, “lười đi họp tổ dân phố”, “xấu trai, ngoại

hình không đủ để làm đại biểu Quốc hội”, v.v.

Càng là ứng viên tự do, không được cơ quan, tổ chức nào giới

thiệu ứng cử, nguy cơ bị đấu tố càng lớn. Điều đó có thể vì nhiều

nguyên nhân. Chẳng hạn, do có sự chỉ đạo, tác động, can thiệp để

cử tri loại bỏ ứng cử viên; do có sự sắp xếp, điều thêm cử tri của các

địa bàn lân cận đến dự “đấu tố”; và cũng do chất lượng của chính

cử tri còn thấp, khiến họ thiếu ý thức tham gia nghiêm túc vào hoạt

động chính trị.

Hội nghị cử tri có sự tham dự của ứng cử viên đại biểu Quốc

hội, đại diện của tổ chức/ cơ quan có người ứng cử, lãnh đạo địa

phương (tức nơi cư trú của ứng viên), tổ dân phố, Mặt trận Tổ quốc

địa phương, và các cử tri... Trên thực tế, nhiều khi ứng viên tự do

phải đứng trước một cử tọa gồm phần lớn là những người họ chẳng

biết là ai, đấu tố họ một cách thô bạo. Đây là câu chuyện đã từng

xảy ra với nhiều người ứng cử tự do, như ông Nguyễn Hữu Vinh

(blogger Ba Sàm, năm 2002), nhà nghiên cứu Nguyễn Phúc Giác

Hải (năm 2011), luật sư Lê Quốc Quân (năm 2011)...

HIỆP THƯƠNG LẦN 3: “ĐẤU TỐ VẮNG MẶT” ỨNG VIÊN TỰ DO

Với kết quả đánh giá ý kiến và tín nhiệm của cử tri tại hiệp thương

lần hai, Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ điều chỉnh lần hai về cơ

cấu, thành phần và số lượng đại biểu được giới thiệu ứng cử từ các

cơ quan, tổ chức, đơn vị. Tiếp theo, sẽ đến hiệp thương lần thứ ba.

Khác với các hội nghị cử tri ở nơi cư trú diễn ra trong vòng hiệp

 

Chính trị bình dân | 277

thương trước, ở hiệp thương lần ba, các hội nghị diễn ra không có

mặt của ứng cử viên.

Chỉ có đại diện Mặt trận Tổ quốc, Hội đồng Bầu cử Quốc gia,

Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ (đối với việc bầu cử đại

biểu Quốc hội ở cấp trung ương); Mặt trận Tổ quốc và ủy ban bầu

cử tỉnh, thường trực hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân tỉnh

(đối với việc bầu cử đại biểu ở cấp địa phương), là được tham dự và

“hiệp thương” với nhau để lựa chọn và chốt danh sách chính thức

những người ứng cử.

Năm 2011, luật sư Võ An Đôn đã qua được vòng hiệp thương

thứ hai. Trên facebook cá nhân, ông cho biết, khi lấy tín nhiệm tại

nơi cư trú và nơi công tác, ông đều được 100% cử tri (tức người dân

địa phương và đồng nghiệp) ủng hộ, tín nhiệm. Nhưng đến vòng

hiệp thương lần ba, khi bị “đấu tố vắng mặt” tại hội nghị của Mặt

trận Tổ quốc tỉnh, thì ông bị loại, không được vào danh sách cuối

cùng, gồm những người được ứng cử đại biểu Quốc hội.

Ông Đôn phản ánh: “Khi tổ chức lấy phiếu tín nhiệm tại nơi cư

trú và tại Đoàn luật sư thì tôi được mời tham dự, nhưng khi tổ

chức hiệp thương tại Mặt trận Tổ quốc thì tôi không được mời

tham dự, nghe những người tham dự kể lại là họ đấu tố và nói xấu

tôi dữ lắm”.

Đây cũng là một cửa ải lớn đối với ứng cử viên tự do. Nếu họ

vượt qua được (xưa nay rất hiếm), thì họ mới có thể cùng các ứng

viên được giới thiệu ứng cử tiến vào giai đoạn tiếp theo: vận động

tranh cử và trình bày chương trình hành động.

VẬN ĐỘNG TRANH CỬ

Ở khâu này, Mặt trận Tổ quốc địa phương (tức là Mặt trận Tổ quốc

ở các điểm bầu cử) sẽ tổ chức những hội nghị tiếp xúc cử tri tại địa

phương để người ứng cử tiến hành vận động bầu cử, dưới sự giám

sát của Mặt trận Tổ quốc. Tại đây, họ sẽ trình bày trước cử tri

chương trình hành động của mình.

 

278 | Phạm Đoan Trang

Ngoài ra, những người có tên trong danh sách ứng cử cuối cùng

còn có cơ hội làm việc với báo chí để giới thiệu bản thân và chương

trình hành động, vận động tranh cử...

Một cựu đại biểu cho biết, đến giai đoạn này, trên nguyên tắc cử

tri vẫn có thể quan sát, xem xét ứng cử viên đại biểu Quốc hội, để

bỏ phiếu bầu hoặc không bầu cho ông/bà ta. Tuy nhiên, trên thực

tế, cũng chẳng mấy khi cử tri quan tâm đến chương trình hành

động của ứng cử viên, còn báo chí thì càng không có chuyện tìm

hiểu, moi móc hồ sơ nhân thân hay phản biện ứng cử viên, mà chỉ

đưa tin, viết bài phản ánh theo hướng ca ngợi.

Như vậy, vào được danh sách chính thức, được tổ chức cho đi

“vận động tranh cử” chính thức, đã có thể coi như thắng lợi cực kỳ

lớn của ứng cử viên đại biểu Quốc hội rồi.

LỜI KẾT

Bước cuối cùng là giai đoạn cử tri bỏ phiếu chính thức. Việc kiểm

phiếu sau đó – không đảm bảo độc lập – cũng là một khâu mà

chính quyền có thể tác động để đảm bảo cơ cấu, thành phần Quốc

hội như đã chủ trương từ đầu.

Ứng cử đại biểu Quốc hội là sự thực thi một quyền chính trị căn

bản của người dân: quyền được tham gia một cách có ý nghĩa vào

chính trị. Trong hoàn cảnh Việt Nam, với hệ thống chính trị một

đảng, quyền này chịu rất nhiều hạn chế, cản trở – bằng các cơ chế

như đã chỉ ra ở trên.

 

Bài đọc

 

HỘI NGHỊ CỬ TRI – NÉT QUÁI ĐẢN

TRONG CƠ CHẾ BẦU CỬ QUỐC HỘI 1

 

Vâng, không phải “nét mới” mà là “nét quái đản”.

Dưới đây là một số câu hỏi và đáp xoay quanh hội nghị cử tri do

Page Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016 tập hợp và biên

soạn.

1. HỘI NGHỊ CỬ TRI LÀ GÌ?

Hội nghị cử tri là hội nghị gặp mặt giữa người ứng cử đại biểu

Quốc hội với các cử tri ở nơi cư trú hoặc công tác của người ứng

cử, để lấy ý kiến của cử tri về người ứng cử.

 

Hội nghị cử tri đấu tố luật sư Võ An Đôn – ứng viên độc lập – ngày

01/4/2016 ở tỉnh Phú Yên. Nguồn ảnh: facebook luật sư Võ An Đôn.

1. Bài viết đăng trên trang facebook “Vận Động Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016”, ngày

5/4/2016, tại địa chỉ: https://www.facebook.com/daibieuQH/posts/1069488279781219:0 .

Tựa đề gốc là: “Đấu tố ứng viên độc lập, các cử tri đang làm sai quy định của pháp luật”.

 

280 | Phạm Đoan Trang

Căn cứ vào đó, cơ quan, tổ chức, đơn vị có cơ sở để giới thiệu

người ứng cử, để rồi Mặt trận Tổ quốc, Hội đồng Bầu cử sẽ đưa họ

vào vòng hiệp thương thứ ba, tiến tới bố trí họ vào danh sách

những người đủ tiêu chuẩn ứng cử đại biểu Quốc hội. Đó là với các

ứng viên được đề cử.

Còn với các ứng viên tự do, thì căn cứ vào kết quả bỏ phiếu ở

hội nghị cử tri, Mặt trận Tổ quốc, Hội đồng Bầu cử, v.v. có cơ sở

để... loại họ, không để họ vào tiếp vòng trong và nhất định là không

thể được có tên trong danh sách những người đủ tiêu chuẩn ứng

cử đại biểu Quốc hội.

2. AI LÀ NGƯỜI TỔ CHỨC HỘI NGHỊ CỬ TRI NƠI CƯ TRÚ?

Ban Thường trực Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cấp xã phối

hợp với Ủy ban Nhân dân cùng cấp triệu tập và chủ trì hội nghị.

3. AI LÀ NGƯỜI QUYẾT ĐỊNH THÀNH PHẦN THAM DỰ HỘI

NGHỊ CỬ TRI NƠI CƯ TRÚ?

Thành phần dự hội nghị do Trưởng ban Công tác Mặt trận phối

hợp với Trưởng thôn, Tổ trưởng dân phố quyết định và mời cử tri

đến dự.

4. CỬ TRI CÓ QUYỀN LÀM GÌ TẠI HỘI NGHỊ CỬ TRI?

Khoản 3, Điều 45 Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu Hội

đồng Nhân dân 2015 quy định: “Tại hội nghị cử tri, cử tri đối chiếu

với tiêu chuẩn của đại biểu Quốc hội, nhận xét, bày tỏ sự tín nhiệm

đối với người ứng cử đại biểu Quốc hội bằng cách giơ tay hoặc bỏ

phiếu kín theo quyết định của hội nghị”.

5. TIÊU CHUẨN CỦA ĐẠI BIỂU QUỐC HỘI LÀ GÌ?

- Trung thành với Tổ quốc, nhân dân và Hiến pháp, phấn đấu thực

hiện công cuộc đổi mới, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ,

công bằng, văn minh.

 

Chính trị bình dân | 281

- Có phẩm chất đạo đức tốt, cần kiệm, liêm chính, chí công vô

tư, gương mẫu chấp hành pháp luật; có bản lĩnh, kiên quyết đấu

tranh chống tham nhũng, lãng phí, mọi biểu hiện quan liêu, hách

dịch, cửa quyền và các hành vi vi phạm pháp luật khác.

- Có trình độ văn hóa, chuyên môn, có đủ năng lực, sức khỏe,

kinh nghiệm công tác và uy tín để thực hiện nhiệm vụ đại biểu; có

điều kiện tham gia các hoạt động của ĐBQH.

- Liên hệ chặt chẽ với Nhân dân, lắng nghe ý kiến của Nhân

dân, được Nhân dân tín nhiệm.

- Có điều kiện tham gia các hoạt động của Quốc hội.

Trong các tiêu chuẩn trên, không có tiêu chuẩn nào như là

“tham gia đầy đủ các cuộc họp tổ dân phố”, “gia đình không được

buôn bán tạp hóa kiếm lời”, hay “facebook không được sặc mùi dân

chủ-khai trí”... cả.

6. CHƯƠNG TRÌNH CỦA MỘT CUỘC HỘI NGHỊ CỬ TRI GỒM

NHỮNG NỘI DUNG GÌ?

Theo Điều 4, Nghị quyết số 1134/2016/UBTVQH13 của Ủy ban

Thường vụ Quốc hội, ra ngày 18/1/2016, “quy định chi tiết, hướng

dẫn về việc tổ chức hội nghị cử tri”, thì một cuộc hội nghị cử tri bao

gồm các nội dung sau:

1/ Người chủ trì hội nghị tuyên bố lý do, giới thiệu đại biểu dự

hội nghị. Người chủ trì có trách nhiệm sau đây:

a) Giới thiệu về mục đích, yêu cầu của hội nghị;

b) Giới thiệu thư ký hội nghị để hội nghị quyết định;

c) Báo cáo về số cử tri được mời, số cử tri có mặt;

d) Giới thiệu danh sách người ứng cử;

e) Đọc tiêu chuẩn của đại biểu Quốc hội quy định tại Điều 22

của Luật Tổ chức Quốc hội và những trường hợp không được ứng

cử đại biểu Quốc hội quy định tại Điều 37 của Luật Bầu cử đại biểu

Quốc hội và đại biểu Hội đồng Nhân dân.

 

282 | Phạm Đoan Trang

2/ Thư ký hội nghị đọc tiểu sử tóm tắt của từng người ứng cử.

3/ Cử tri phát biểu ý kiến đối với từng người ứng cử.

4/ Người ứng cử, đại diện cơ quan, tổ chức, đơn vị giới thiệu

người ứng cử phát biểu ý kiến.

5/ Hội nghị biểu quyết bằng hình thức giơ tay hoặc bỏ phiếu

kín. Hội nghị cử tổ kiểm phiếu từ 3 đến 5 người. Trường hợp hội

nghị biểu quyết bằng hình thức giơ tay thì tổ kiểm phiếu đếm, tính

kết quả biểu quyết đối với từng người.

6/ Tổ trưởng tổ kiểm phiếu công bố kết quả biểu quyết.

7/ Hội nghị thông qua biên bản hội nghị cử tri.

7. CỬ TRI CĂN CỨ VÀO ĐÂU MÀ ĐẤU TỐ ỨNG VIÊN?

Theo quy định của chính luật pháp nước CHXHCN Việt Nam, thì

trong hội nghị cử tri, không hề có phần “chất vấn” của cử tri đối với

ứng viên, và càng không có chuyện cử tri chỉ trích, thậm chí sỉ

nhục, đấu tố ứng viên như trong các cuộc hội nghị được tổ chức

vừa qua ở nhiều nơi.

Và nhất là, ứng viên phải được quyền phản hồi lại các ý kiến của

cử tri, tất nhiên kể cả ý kiến phê bình, chỉ trích (nếu có).

Bởi vì Điều 4, Nghị quyết số 1134/2016/UBTVQH13 của Ủy

ban Thường vụ Quốc hội, đã nêu rõ nội dung của hội nghị cử tri:

- Cử tri phát biểu ý kiến đối với từng người ứng cử.

- Người ứng cử, đại diện cơ quan, tổ chức, đơn vị giới thiệu

người ứng cử phát biểu ý kiến.

Chúng tôi không hiểu tại các hội nghị cử tri hay là đấu tố vừa

qua, cử tri căn cứ vào đâu để mạt sát ứng viên, đặc biệt sử dụng

những lý do vụn vặt và không hề liên quan tới tiêu chuẩn của một

đại biểu Quốc hội (như Luật Tổ chức Quốc hội đã quy định).

Chúng tôi cũng không hiểu vì sao khi các cử tri đi quá đà, ban

tổ chức hội nghị hoàn toàn không can thiệp, thậm chí còn yêu cầu

ứng viên phải im lặng, không cho ứng viên có cơ hội giải thích và

phản hồi những nhận xét ác ý nhằm vào mình.

 

Chính trị bình dân | 283

Với việc đấu tố ứng viên độc lập, cử tri vi phạm Nghị quyết

1134 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội; trong những trường hợp

nghiêm trọng, còn có dấu hiệu của tội xúc phạm danh dự, nhân

phẩm người khác (Điều 122 Bộ luật Hình sự, Điều 37 và 611 Bộ

luật Dân sự).

 

Bài đọc

 

TẠI SAO ĐẢNG CỐ “LÙA” DÂN ĐI BẦU CỬ? 1

 

Do kiểm phiếu không độc lập, báo chí chỉ là công cụ tuyên truyền,

không có một cơ chế giám sát độc lập nào, cho nên, sự thật là: Dù

bạn tẩy chay bầu cử, dù bạn không đi bỏ phiếu, dù bạn gạch tất cả

các ứng viên Đảng cử, thì cuối cùng tỷ lệ người đi bầu vẫn xấp xỉ

100%, các ứng viên Đảng cử vẫn nghiễm nhiên vào Quốc hội ngủ

và im lặng suốt ít nhất 5 năm nữa.

Và cuối cùng, tỷ lệ người đi bầu, tỷ lệ phiếu tín nhiệm bao giờ

cũng cao ngất ngưởng.

Câu hỏi đặt ra là: Tại sao đảng Cộng sản phải tổ chức bầu cử

Quốc hội cho bằng được, dù rất tốn kém (ngân sách Nhà nước) và

dù Đảng thừa biết bầu cử Quốc hội chỉ là màn kịch do Đảng đạo

diễn toàn diện?

Trả lời: Ấy là bởi vì đảng Cộng sản Việt Nam là một đảng độc

tài.

Chế độ độc tài có nhiều biểu hiện, trong đó có một biểu hiện bề

ngoài rất rõ nét là: Trong một chính thể độc tài, tỷ lệ người đi bầu

và tỷ lệ bỏ phiếu ủng hộ (lãnh đạo hoặc chủ trương, chính sách của

lãnh đạo) luôn luôn rất cao, ngược lại, tỷ lệ phiếu tín nhiệm phe đối

lập phải rất thấp.

1. Bài đăng trên blog của tác giả vào ngày 18/5/2016, bốn ngày trước kỳ bầu cử đại biểu

Quốc hội khóa XIV và đại biểu Hội đồng Nhân dân nhiệm kỳ 2016-2021. Trong bài này, từ

“Đảng” (chữ Đ viết hoa) chỉ “đảng Cộng sản Việt Nam”.

 

286 | Phạm Đoan Trang

Đó là những gì đã xảy ra với các ứng cử viên đại biểu Quốc hội

độc lập (ví dụ Nguyễn Trang Nhung không nhận được một phiếu

thuận nào, Nguyễn Thị Kim Anh hay Nguyễn Quang A chỉ được

6-7 phiếu trên tổng số 70-80 phiếu). Đảng nhất định phải khiến họ

thua một cách tuyệt đối. Cũng như Đảng sẽ nhất định lùa bằng

được “toàn dân đi bầu cử”, để cuối cùng tỷ lệ người đi bầu phải cao

chót vót, gần 100%, và Đảng phấn khởi tuyên truyền về thành công

của cuộc bầu cử.

 

“Đồng thuận” trong Quốc hội cao như thế này không chứng tỏ Đảng được

 

lòng dân, mà chỉ chứng tỏ Đảng độc tài thôi.

 

TỐN KÉM MẤY CŨNG PHẢI CHƠI

Một trong các chức năng của bầu cử là tạo dựng và/hoặc củng cố

tính chính danh cho nhà cầm quyền. Nhất là khi cuộc bầu cử được

đông đảo dân chúng tham gia - khi ấy nó sẽ bao biện cho sự cai trị

của nhà cầm quyền, nó là một cơ hội để nhà cầm quyền tuyên

truyền thật lực trong nước và quốc tế về tính dân chủ của chế độ

mình, và đặc biệt, nó tạo cho người dân cảm tưởng rằng họ đang

thực thi quyền lực của nhân dân. (Điều này cũng giải thích cho việc

dân chúng tại các hội nghị cử tri ở nơi cư trú, một khi được/bị cán

bộ của Đảng kích động, rất dễ hăng hái vào cuộc đấu tố ứng viên).

Chính vì thế, đảng Cộng sản phải tổ chức bầu cử Quốc hội, phải

mạnh tay chi tới hàng nghìn tỷ đồng cho vở kịch của Đảng. Và đã

 

Chính trị bình dân | 287

tổ chức rồi thì Đảng sẽ phải cố xua dân đi bầu cho bằng được, càng

đông đảo càng tốt.

ĐỘC TÀI VÀ SỞ THÍCH “ĐỒNG THUẬN CAO”

Độc tài đúng là rất thích các con số, thích lượng hóa, kiểu như “ba

xây, bốn chống”, “ba phe, bốn mâu thuẫn”, “ba dòng thác cách

mạng”, “ba sẵn sàng”, “ba đảm đang”, v.v.

Độc tài cũng đam mê những con số thống kê có lợi cho họ, tức

là phải rất cao, ít nhất là trên 90%, còn thì càng gần sát mức tuyệt

đối càng tốt.

Lịch sử thế giới thế kỷ 20 và 21 đã có rất nhiều thành viên của

“câu lạc bộ 90 phần trăm”, mà sau đây chỉ là một vài ví dụ:

- Năm 1973, Tổng thống Ferdinand Marcos của Philippines

tuyên bố thông qua Hiến pháp mới với tỷ lệ 95% đại biểu Hội đồng

Nhân dân ủng hộ. Cũng năm đó, Philippines tiến hành trưng cầu

dân ý với câu hỏi “có muốn Tổng thống Marcos tiếp tục tại vị

không”, và 90,67% câu trả lời là có.

- Năm 1979, cuộc trưng cầu dân ý của Giáo chủ Khomeini ở

Iran thu được kết quả 98% người bỏ phiếu tán thành việc xây dựng

nước cộng hòa Hồi giáo Iran.

- Năm 2002, Tổng thống Iraq Saddam Hussein tái đắc cử, được

100% phiếu bầu.

- Năm 2012 Tổng thống Turkmenistan (Turkmenia) Gurbanguly

Berdimuhamedov tái đắc cử với tỷ lệ 97% số phiếu ủng hộ. Trước

đó, năm 1992, người tiền nhiệm của ông này, Saparmurat Niyazov,

còn được “tín nhiệm” cao hơn thế nữa: 99,5%.

- Anh em nhà Tổng thống Cuba, Fidel và Raul Castro, thường

xuyên được 99% phiếu bầu.

- Các cuộc bầu cử ở Liên Xô ngày trước, tỷ lệ trúng cử của đảng

viên cộng sản vào các xô viết địa phương trung bình là 99%.

 

288 | Phạm Đoan Trang

- Ngày 28/11/2013, Quốc hội Việt Nam bỏ phiếu thông qua bản

Hiến pháp sửa đổi (tiếp tục khẳng định ngôi vị lãnh đạo toàn diện

của đảng Cộng sản) với tỷ lệ 97,59% tán thành (xem ảnh trên).

Và bây giờ chúng ta chờ tỷ lệ cử tri đi bỏ phiếu, tỷ lệ phiếu tín

nhiệm Nguyễn Phú Trọng và các đại biểu Quốc hội cấp cao của

Đảng sẽ cao chót vót, từ 80 đến 100%. 1

Đằng nào cũng vậy, cho nên... chúng ta hãy dành ngày chủ nhật

22/5/2016 cho những việc có ích, có lợi, thay vì đi bỏ phiếu.

 

1. Kết quả thực tế: Trong số 30 đại biểu Quốc hội ở Hà Nội được bầu, Tổng Bí thư đảng

Cộng sản Nguyễn Phú Trọng đã trúng cử với tỷ lệ phiếu hơn 86,32 % (đơn vị bầu cử số 1,

gồm ba quận Ba Đình, Hoàn Kiếm và Tây Hồ). Bí thư Thành ủy Hà Nội Hoàng Trung Hải

đạt số phiếu cao nhất trong đơn vị bầu cử số 8 (Ba Vì, Sơn Tây, Phúc Thọ) với 87,16%.

 

Chương V

 

TỔ CHỨC VÀ NHÓM LỢI ÍCH

 

NHÓM LỢI ÍCH

Nhóm lợi ích còn được gọi là nhóm gây áp lực. Đó là những nhóm

có tổ chức, hành động để đạt được lợi ích của mình, bằng cách gây

ảnh hưởng lên chính quyền hoặc lên tiến trình chính sách. Đương

nhiên, chúng là loại nhóm mà thành viên có ý thức về lợi ích chung

của mình và họ cùng hành động để có được lợi ích đó. Hiểu theo

nghĩa này thì đảng phái cũng là một nhóm lợi ích.

Như vậy, các bạn có thể thấy rằng nhóm lợi ích luôn tồn tại

trong xã hội; bản thân nó không phải là một khái niệm tiêu cực,

cần phải xóa bỏ như lâu nay ở Việt Nam, người ta vẫn tưởng.

Chừng nào con người còn chia sẻ lợi ích thì chừng đó họ còn có

nhu cầu kết hợp thành nhóm và tổ chức nhau lại.

Tuy nhiên, ở các chế độ độc tài, nơi các quyền tự do của dân

chúng bị hạn chế, xã hội dân sự bị kìm kẹp, nhà nước bưng bít

thông tin, thì nhóm lợi ích chỉ còn là những thế lực ngầm đen tối,

thao túng chính trường, tham nhũng và làm nghèo người dân, phá

hoại đất nước. Đó là cách hiểu lâu nay của người Việt Nam về khái

niệm nhóm lợi ích.

Các bạn cũng có thể thấy là trong xã hội, cũng tồn tại cả những

nhóm không hề có tổ chức và cũng không có ý định trở thành có

tổ chức. Đó là nhóm mà thành viên có đặc điểm chung, song họ

không quan tâm đến đặc điểm chung đó và chẳng có nhu cầu tập

 

290 | Phạm Đoan Trang

hợp lại với nhau vì một mục tiêu chung nào dựa trên đặc điểm đó.

Ví dụ như nhóm những người mắt nâu, thế hệ @, thế hệ 9x, hội

những người lương hơn 200 USD/tháng, v.v. Dĩ nhiên, đây không

gọi là nhóm lợi ích. Nhưng các học giả phương Tây vẫn có tên gọi

cho nó; người ta gọi nó là “nhóm chỉ để phân loại” (tiếng Anh:

categoric group).

Ở chương này, chúng ta chỉ tìm hiểu về nhóm lợi ích.

SO SÁNH NHÓM LỢI ÍCH VÀ ĐẢNG PHÁI

Như trên đã nói, với định nghĩa nhóm lợi ích là “nhóm mà thành

viên có ý thức về lợi ích chung của mình và họ cùng hành động để

có được lợi ích đó” thì đảng chính trị cũng là một loại nhóm lợi ích.

Tuy thế, giữa đảng phái và nhóm lợi ích có một số điểm khác

nhau căn bản:

 

Đảng Nhóm lợi ích/ Nhóm gây áp lực

 

Trong các hoạt động, có hoạt động

rất quan trọng là tham gia tranh cử. Không tham gia tranh cử.

Theo đuổi việc giành quyền lực

nhà nước và thành lập nội các sau

khi giành được quyền lực đó.

 

Không theo đuổi việc giành quyền

lực nhà nước, không thành lập nội

các.

 

Có cương lĩnh.

Cương lĩnh phải thể hiện sự quan

tâm đến hàng loạt vấn đề, bao trùm

các lĩnh vực chính trị-xã hội-kinh

tế-môi trường, v.v.

Ví dụ: Cương lĩnh của đảng Xanh

là đi theo đường lối dân chủ tự

do, trường phái ôn hòa trong chủ

nghĩa môi trường, thúc đẩy phát

triển bền vững kết hợp với bảo

đảm nhân quyền và công lý...

 

Không có cương lĩnh.

Lập ra các phong trào hay chiến

dịch chỉ để gây áp lực lên chính

quyền nhằm giải quyết một vấn đề

hoặc một lĩnh vực duy nhất.

Ví dụ: Tổ chức Vì Một Hà Nội

Xanh chỉ cố gắng giải quyết vấn đề

bảo vệ cây xanh ở Hà Nội.

 

Chính trị bình dân | 291

Để tránh bị ấn tượng rằng nhóm lợi ích là tiêu cực, chúng ta có

thể gọi nó bằng cái tên “nhóm gây áp lực” hoặc “nhóm vận động”.

GIÁ TRỊ CỦA NHÓM LỢI ÍCH

Ngoài việc sự tồn tại của nhóm lợi ích là đương nhiên trong mọi xã

hội, dù chúng ta ghét nó hay không, thì thực sự nhóm lợi ích cũng

có nhiều khía cạnh tích cực:

- Nó là một kênh tương tác giữa chính quyền và người dân, ít

nhất là một nhóm dân; từ đó, đảm bảo ổn định chính trị;

- Nó thúc đẩy dân chủ đại diện, tăng cường tính đại diện của

(một nhóm) người dân, giúp họ thể hiện các quan điểm hay lợi ích

khác nhau, điều mà nhiều khi đảng phái bỏ quên vì quan điểm hay

lợi ích ấy quá nhỏ bé để được vào chương trình nghị sự của đảng;

- Nó rõ ràng là một phương thức gây ảnh hưởng tới chính

quyền;

- Nó thúc đẩy chia sẻ thông tin, thảo luận và phản biện, từ đó

nâng cao chất lượng chính sách công;

- Nó kìm hãm quyền lực nhà nước, phát triển xã hội dân sự, từ

đó, bảo vệ tự do.

MẶT TRÁI CỦA NHÓM LỢI ÍCH

Bên cạnh các ưu điểm là các nhược điểm của nhóm lợi ích:

- Nó có nguy cơ khoét sâu thêm bất bình đẳng chính trị, bởi

một thực tế là người có giáo dục, có khả năng tài chính, khả năng

tổ chức hơn sẽ có tiếng nói mạnh hơn;

- Nó có thể gây chia rẽ xã hội, thông qua việc thúc đẩy quyền lợi

cục bộ của một thiểu số, bỏ qua lợi ích chung của toàn xã hội;

- Nó tiềm ẩn thứ quyền lực không có tính chính danh: trong các

nhóm lợi ích mạnh, lãnh đạo tự tung tự tác, nhiều quyền lực, mà

lại không phải minh bạch với truyền thông và công chúng;

- Nó mở đường cho tham nhũng, nhất là tham nhũng chính

sách, và tệ nạn “đi cửa sau”;

 

292 | Phạm Đoan Trang

- Nó có thể ngăn cản những chính sách tốt chỉ để phục vụ lợi ích

cục bộ của một thiểu số.

PHÂN LOẠI NHÓM LỢI ÍCH

Căn cứ vào khía cạnh lợi ích và đối tượng hưởng lợi, người ta chia

nhóm lợi ích thành hai loại căn bản:

1. Nhóm lợi ích tư: Là nhóm lợi ích có mục đích thúc đẩy hoặc

bảo vệ lợi ích của các thành viên của nhóm. Thường các nhóm này

đại diện cho những tầng lớp hay ngành nghề khác nhau trong xã

hội: công nhân, người lao động, người tiêu dùng, người thiểu số.

Công đoàn là một nhóm lợi ích tư điển hình.

2. Nhóm lợi ích công: Là nhóm lợi ích có mục đích thúc đẩy các

giá trị, lý tưởng chung, lợi ích chung, chứ không phải hoặc không

chỉ bảo vệ lợi ích của thành viên nhóm mình. Ví dụ: ủng hộ nữ

quyền, chống nạn công an bạo hành, phản đối nạo phá thai, bảo vệ

môi trường. Quỹ Bảo vệ Động vật Hoang dã (WWF) là một nhóm

lợi ích công điển hình.

Trong các tổ chức thuộc nhóm lợi ích công, có một bộ phận rất

đông đảo là các tổ chức phi chính phủ.

Tổ chức phi chính phủ (NGO)

Tổ chức phi chính phủ là các tổ chức phi lợi nhuận, do tư nhân

thành lập, độc lập với các chính phủ (cả trong và ngoài nước), và

hoạt động ôn hòa để đạt được mục đích hay là sứ mệnh của chúng.

NGO ra đời có lẽ đã từ lâu trong lịch sử thế giới. Tuy nhiên, khái

niệm NGO chỉ trở nên phổ biến với sự thành lập Liên Hợp Quốc

vào năm 1945, với Điều 71 Chương 10 Hiến chương Liên Hợp

Quốc nói đến vai trò tư vấn, cố vấn của những tổ chức không phải

là chính phủ cũng không phải là nhà nước thành viên Liên Hợp

Quốc. Đó là các NGO.

Có nhiều loại NGO và nhiều cách phân loại chúng. Chẳng hạn,

có thể chia thành hai loại NGO chính:

 

Chính trị bình dân | 293

1. NGO hoạt động/ cung ứng dịch vụ công cộng: Mục đích là

xây dựng và thực hiện các dự án phát triển và/hoặc cứu trợ. Ví dụ

như các NGO về nước sạch nông thôn, nâng cao năng lực cán bộ

địa phương, bảo tồn di sản.

2. NGO vận động: Mục đích là cổ súy, vận động cho một giá trị,

lý tưởng, hay chính sách cụ thể nào đó. Ví dụ như nhóm Vận Động

Ứng Cử Đại Biểu Quốc Hội 2016 cổ súy cho phong trào tự ứng cử

làm đại biểu Quốc hội Việt Nam và vận động cho quyền tham gia

chính trị của người dân.

Tất nhiên cách phân chia này chỉ là tương đối. Nhiều NGO vận

động vẫn có thể tham gia các dự án phát triển và cứu trợ khi họ

thấy cần thiết. No-U là một tổ chức thành lập ngày 30/10/2011 với

mục đích bảo vệ chủ quyền, chống chính sách bá quyền của Trung

Quốc và chính sách ngoại giao hèn yếu của đảng Cộng sản Việt

Nam. Sứ mệnh này được phản ánh trong slogan của họ – “xóa

đường lưỡi bò, bảo vệ Tổ quốc”. Tuy nhiên, trong quá trình hoạt

động, No-U cũng thường xuyên làm thiện nguyện, cứu trợ đồng

bào ở những nơi khó khăn.

Tổ chức phi chính phủ quốc tế (INGO)

Tổ chức phi chính phủ quốc tế về bản chất cũng là các tổ chức phi

chính phủ – phi lợi nhuận, do tư nhân thành lập, độc lập với các

chính phủ, hoạt động ôn hòa để thực hiện mục đích của mình –

nhưng có quy mô quốc tế. Nghĩa là chúng hoạt động trên phạm vi

quốc tế, đặt chi nhánh và làm việc tại nhiều nơi trên thế giới.

Trước năm 1895, số INGO trên toàn cầu không bao giờ vượt

quá 50 1

, nhưng sau đó con số bắt đầu tăng mạnh, đặc biệt kể từ sau

Thế chiến II. Ngày nay, có tới hàng nghìn INGO khắp toàn cầu,

trong đó, số INGO nổi tiếng và có ảnh hưởng cũng khoảng vài

1. “International Nongovernmental Organizations and their Functions”, Kjell Skjelsbaek,

International Peace Research Institute, 1975. Có trên mạng tại địa chỉ: https://www.

laetusinpraesens.org/docs/functun.php

 

294 | Phạm Đoan Trang

chục. Người Việt Nam hẳn từng nghe nhắc đến những cái tên như:

CARE, OXFAM, Thầy thuốc không biên giới (Doctors without

Borders), Ân xá Quốc tế (Amnesty International, AI), Giám sát

Nhân quyền (Human Rights Watch, HRW), Hòa Bình Xanh

(Green Peace)...

Các bạn chú ý phân biệt tổ chức phi chính phủ quốc tế – INGO

– với tổ chức liên chính phủ – IGO. Tổ chức liên chính phủ tất

nhiên không phải do tư nhân thành lập và không độc lập với các

chính phủ. Ví dụ tiêu biểu là Liên Hợp Quốc (UN), và các cơ quan

của nó, như Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO), Quỹ Tiền tệ Quốc tế

(IMF), Ngân hàng Thế giới (WB), v.v.

Trong thời toàn cầu hóa, các NGO và INGO có vai trò rất quan

trọng trên chính trường quốc tế. Chúng được coi như lực lượng đối

trọng với các tập đoàn đa quốc gia, xuyên quốc gia, và với các chính

quyền. Chúng là những rường cột của xã hội dân sự quốc tế.

IGO cũng là những thế lực quan trọng, nhưng chúng là các cơ

quan liên chính phủ và không phải là xã hội dân sự.

Human Rights Watch (HRW)

Tổ chức phi chính phủ quốc tế này được nhiều nhà hoạt động nhân quyền

ở Việt Nam xem như bạn, trong khi Chính phủ Việt Nam xem như kẻ

thù.

HRW ban đầu được thành lập bởi một người Mỹ, Robert L. Bernstein,

vào năm 1978. Về sau, HRW phát triển thành một tổ chức chuyên nghiên

cứu và thúc đẩy nhân quyền trên phạm vi toàn thế giới. Trụ sở của họ ở

New York City, và họ có văn phòng ở nhiều nơi thuộc các quốc gia khác

như: Amsterdam (Hà Lan), Geneva (Thụy Sĩ), Johannesburg (Nam Phi),

Nairobi (Ai Cập), Sydney (Úc), Tokyo (Nhật Bản)... Tại khu vực Đông

Nam Á, HRW không mở được văn phòng ở nước nào, chỉ có đại diện

hoạt động không chính thức ở Bangkok. Có lẽ do các chính phủ trong

khu vực đều không ưa gì tổ chức này.

Hàng năm, HRW xuất bản nhiều báo cáo về tình hình nhân quyền ở các

nơi khác nhau trên thế giới. Họ từng có nhiều báo cáo về Việt Nam, như

về vụ án Cù Huy Hà Vũ (2011), nạn công an bạo hành đối với dân thường

(2016), và việc chính quyền dùng côn đồ hành hung các nhà hoạt động

nhân quyền (2017).

 

Chính trị bình dân | 295

 

Ông Phil Robertson, Phó Giám đốc Khu vực châu Á của HRW, là người

bị chính quyền nhiều nước căm ghét, nhất là các nước như Việt Nam,

Trung Quốc. Tuy nhiên, ông từng nói với người viết rằng: “Chính phủ

Việt Nam nghĩ tôi chống cộng. Nhưng họ không hiểu rằng HRW không

quan tâm tới chế độ nào cả, chúng tôi chỉ quan tâm đến nhân quyền. Bất

kể là cộng sản hay không, nếu một nhà nước vi phạm nhân quyền, chúng

tôi đều phản đối. HRW từng chỉ ra và chống cả những vi phạm nhân

quyền ở chính nước Mỹ; điều này có lẽ quan chức Việt Nam không hề

biết”.

Cũng theo ông Robertson, HRW có tiền sử chống cả các tập đoàn toàn

cầu như Google, Yahoo!, nếu họ hợp tác với các nhà nước vi phạm nhân

quyền.

 

Bài đọc

 

KHI CÓ QUÁ NHIỀU MỘT THỨ TỐT ĐẸP 1

 

Việc các thiểu số nhỏ, tận tình, có thể lũng đoạn chính trị, đã gây lo

ngại sâu sắc ngay từ thời các nhà tư tưởng sáng lập của nước Mỹ.

Madison 2

đã định danh chính xác vấn đề này, vấn đề mà ông gọi là

“cái nguy của bè phái”, và ông cho rằng nó xuất phát từ nguyên

nhân “sự bất ổn, bất công, và hỗn loạn trên thực tế đã là những căn

bệnh chết người mà vì chúng, các chính quyền ở khắp nơi đều diệt

vong”. Trong tiểu luận nổi tiếng của mình, Federalist Paper 51, ông

lập luận rằng giải pháp duy nhất hiệu quả cho vấn đề này là hạn chế

quyền tự do lập hội và biểu đạt, vì chúng giúp cho các nhóm như

thế hình thành (“Liberty is to faction what air is to fire”: Tự do đối

với phe phái thì cũng giống như không khí với lửa). Nhưng phương

thuốc này còn tệ hơn là căn bệnh, cho nên Madison nhanh chóng

gạt bỏ nó đi.

Thay vì thế, Madison đặt niềm tin vào quy mô và độ phức tạp

của nước Mỹ. Thứ nhất, ông cho rằng phe phái là các nhóm thiểu

số, và họ sẽ không thể có đường nào mà đi bởi vì các phe phái khác

– đông hơn về số lượng so với các nhóm thiểu số – sẽ lớn mạnh và

làm tê liệt nhóm thiểu số. Ngay cả khi phe phái mạnh thì ở một

nước rộng lớn và đa dạng như nước Mỹ, cạnh tranh sẽ bùng nổ

giữa các phe phái và tất cả sẽ trung hòa lẫn nhau.

1. “Too Much of A Good Thing”, trích từ sách “Future of Freedom” (Tương lai của tự do),

tác giả Fareed Zakaria.

2. James Madison, Tổng thống thứ tư của nước Mỹ, một trong bốn vị tổ khai quốc của Mỹ.

 

298 | Phạm Đoan Trang

Than ôi, ở điểm quyết định này Madison lại nói sai. Có lẽ ông đã

không tưởng tượng được rằng chính quyền lại có thể có nhiều

bổng lộc lớn đến thế, tới mức nó thu hút hàng đàn các nhóm lợi ích

cuồng tín. Nhưng vẫn còn một vấn đề về lý thuyết nữa trong lập

luận của Madison. Olson đã chỉ ra rằng các nhóm lợi ích nhỏ thì dễ

hình thành hơn, bởi vì thành viên của chúng được hưởng quá

nhiều mà phần còn lại của đất nước thì lại ít bị thiệt. Đây là một

phần của khái niệm mà ông gọi là “logic của hành động tập thể”.

Nếu một nhóm 100 nông dân kết hợp lại để gửi kiến nghị cho

chính phủ đòi 10 triệu USD, lợi ích mỗi nông dân giành được sẽ là

100.000 USD. Chi phí đổ lên đầu phần còn lại của đất nước chỉ là

khoảng 4 xu một người. Vậy ai sẽ là người có nhiều khả năng hình

thành lobby hơn, họ hay chúng ta? Hãy nhân con số này lên hàng

nghìn lần và bạn sẽ hiểu vấn đề trung tâm của nền dân chủ Mỹ

ngày nay.

Ngoài ra, các phe phái trên thực tế không trung hòa lẫn nhau.

Hầu hết các nhóm lợi ích đều rất sung sướng khi thấy các nhóm

khác cũng phát triển. Khi được hỏi là liệu ông có ủng hộ việc giảm

bớt tài trợ ngân sách cho các nhóm đối thủ không, Bog Bergland,

thuộc Hợp tác Xã Điện Nông thôn Quốc gia, nói: “Chúng tôi nghĩ

rằng, có sự ủng hộ cho tất cả các bên là một lập luận rất hay”. Thực

tế đó giúp thêm cho lý lẽ của bất kỳ nhóm nào – họ luôn có thể chỉ

ra rằng nhóm khác cũng đang được tài trợ kia mà, tại sao lại phân

biệt đối xử với họ? Càng đông càng vui. Suy cho cùng, sẽ dễ hơn

trong việc xin được một khoản miễn thuế đặc biệt cho mình nếu ta

cổ suý việc đó cho tất cả các nhóm khác nữa. Kết quả là, chính sách

công đã trở thành, không phải là tổng của các nhóm lợi ích trung

hòa lẫn nhau và đạt tới một kết quả hợp lý, như Madison tưởng là

đúng, mà là tích lũy những khoản tiền cho không của chính phủ,

hết khoản này tới khoản kia, trong một con đường xuống dốc.

 

Bài đọc

 

CÁI GÌ QUYẾT ĐỊNH SỰ PHÁT TRIỂN

CỦA PHE NHÓM LỢI ÍCH? 1

 

Vai trò và tầm quan trọng của các nhóm lợi ích trong xã hội khác

nhau tùy từng chế độ, tùy từng nhà nước, và tùy thời gian, thời đại.

Những thành tố chính quyết định ảnh hưởng của nhóm lợi ích bao

gồm:

- Văn hóa chính trị;

- Cơ cấu thể chế;

- Tính chất của hệ thống đảng;

- Tính chất của chính sách công.

Văn hóa chính trị mang tính ảnh hưởng quyết định đối với vai

trò của nhóm lợi ích, bởi hai lý do. Thứ nhất, nó quyết định liệu các

nhóm sẽ được coi là có tính chính danh hay không có tính chính

danh, sự hình thành và ảnh hưởng của các nhóm là hợp pháp và

được khuyến khích, hay ngược lại. Thứ hai, nó ảnh hưởng tới việc

người dân có sẵn sàng thành lập và/hoặc tham gia các nhóm lợi

ích, để qua đó tham gia vào chính trị không.

Một mặt, các chế độ có thể thực hành nhất nguyên luận, tức là

đàn áp tất cả các hình thức tụ tập, lập hội tự nguyện, nhằm bảo đảm

1. Dịch từ “Politics”, Andrew Heywood, 3rd edition, Palgrave Foundations, 2007, trang

301-304.

 

300 | Phạm Đoan Trang

chỉ có một trung tâm quyền lực nhà nước duy nhất và không thể bị

thách thức trong xã hội. Hiện tượng này đặc biệt hay xảy ra trong

các chế độ độc tài quân sự, các nhà nước độc đảng. Mặc dù không

có nhà nước nào - hiện nay cũng như trong lịch sử - thành công

trong việc dập tắt kỳ hết mọi hình thức hội nhóm và hoạt động hội

nhóm, nhưng các thể chế nhất nguyên ít nhất cũng đã khiến hoạt

động tụ tập, lập hội trở thành bất hợp pháp hoặc chỉ có thể được

thể hiện thông qua bộ máy đảng-nhà nước và do đó bị cản trở, kìm

hãm bởi các mục tiêu chính trị và ý thức hệ của chính quyền.

Mặt khác, các chế độ đa nguyên không chỉ cho phép các nhóm

hội được tồn tại, mà còn khuyến khích và thậm chí đòi hỏi điều đó.

Các nhóm có thể được mời tham gia vào việc xây dựng chính sách.

Một trong những lý do khiến cho hoạt động nhóm nói chung rất

mạnh ở Mỹ, là việc văn hóa chính trị Mỹ thừa nhận các nhóm tư có

quyền được lên tiếng và được lắng nghe. Điều này được thể hiện rõ

trong hiến pháp và được hiến pháp bảo vệ - đó là các quyền tự do

ngôn luận, tự do báo chí, tự do tụ tập, vân vân.

Ở Nhật Bản, không có sự phân biệt rõ ràng giữa không gian

công và không gian tư, cho nên đã tạo ra một thứ văn hóa chính trị

mà ở đó, trong cả giai đoạn dân chủ lẫn tiền dân chủ, người dân

cho rằng chính quyền và giới doanh nghiệp có quan hệ thân thiết

với nhau là lẽ đương nhiên.

Ngược lại, ở một số nước Âu châu, các nhóm lợi ích bị nhìn

bằng con mắt nghi ngờ. Hiện tượng này đặc biệt đúng ở Pháp, nơi

chịu ảnh hưởng của ý thức hệ Jacobin, do đó các nhóm bị coi là phá

hoại “ý chí chung” của nhân dân, phá hoại sức mạnh và sự đoàn kết

của nhà nước. Ở cao điểm vào năm 1975 chẳng hạn, chỉ có 24% lực

lượng lao động Pháp gia nhập công đoàn - con số đó tới năm 1989

chỉ còn 13%. Tuy vậy, văn hóa chính trị Pháp vẫn đại diện cho một

truyền thống hành động trực tiếp, như khi những người nông dân

Pháp chặn đường sá, cướp xe tải để biểu tình, hay khi sinh viên và

công đoàn nổi dậy trong các vụ bê bối chính trị tháng 5/1968.

 

Chính trị bình dân | 301

Cơ cấu thể chế của chính quyền rõ ràng rất có ảnh hưởng đối

với các nhóm lợi ích, theo nghĩa là nó thiết lập nên những cửa để

người dân tiếp xúc với tiến trình chính sách. Hệ thống chính trị tập

trung và thống nhất, như ở Anh, có xu hướng hạn chế ảnh hưởng

của nhóm lợi ích và tập trung mọi việc vào tay nhánh hành pháp.

Điều này không làm cho nhóm lợi ích trở nên khó tồn tại, nhưng

sức nặng vẫn ở trong tay người bên trong chính quyền, và chính

quyền có thể đáp ứng hoặc không đáp ứng trước áp lực của nhóm

lợi ích.

Tương tự, ở Pháp, hoạt động của nhóm lợi ích cũng tập trung

vào tham vấn trực tiếp chính quyền, đặc biệt với sự mạnh lên của

vai trò tổng thống và sự suy yếu của Quốc hội trong nền Cộng hòa

thứ năm (1958).

Ở Mỹ thì ngược lại, chính quyền phân tán và phi tập trung.

Điều đó được phản ánh trong hệ thống quốc hội lưỡng viện, tam

quyền phân lập, cơ cấu liên bang và cơ chế bảo hiến. Hệ thống

chính trị Mỹ đặc biệt nhạy cảm với áp lực của phe nhóm lợi ích.

Chẳng hạn, các nhóm đều biết rằng nếu đánh nhau thua ở Quốc

hội thì có thể lôi nhau ra đánh tiếp ở tòa án, ở cấp liên bang hay cấp

bang hay cấp địa phương, vân vân. Mặc dù hiện tượng đó chắc

chắn là một chất kích thích cho việc hình thành các nhóm phái, và

làm tăng số lượng các nhóm có ảnh hưởng, nhưng nó cũng có thể

mang tính phá hoại, theo cái nghĩa là hoạt động của các nhóm cuối

cùng lại đi đến loại trừ và hủy diệt lẫn nhau (trung hòa lẫn nhau).

Có nhiều nhóm lợi ích có khi chỉ làm mỗi việc “phủ quyết” các

nhóm khác.

Quan hệ giữa đảng phái và các nhóm lợi ích luôn luôn phức tạp.

Nhiều khi, đảng và nhóm còn là đối thủ cạnh tranh của nhau.

Trong khi đảng tìm cách tăng cường lợi ích và hoạch định nên các

chương trình, chính sách, chủ yếu căn cứ vào các mục tiêu ý thức

hệ, thì nhóm lợi ích chỉ quan tâm đến những vấn đề nhỏ hẹp hơn

nhiều, những mục tiêu rất cụ thể. Tuy nhiên, nhóm lợi ích lại

 

302 | Phạm Đoan Trang

thường tìm cách gây ảnh hưởng trong đảng và thông qua đảng, đôi

khi còn tạo ra đảng nhằm tham gia tranh giành quyền lực. Nhiều

đảng xã hội, như Công đảng Anh, là do công đoàn lập ra, và những

mối liên hệ tài chính, cơ cấu... giữa họ vẫn còn tồn tại đến ngày nay.

Phe nhóm lợi ích có ảnh hưởng tới mức nào cũng còn tùy hệ

thống đảng. Chế độ độc đảng, hoặc đa đảng mà một đảng chi phối

tất cả, cũng có xu hướng thu hẹp ảnh hưởng của phe nhóm lợi ích,

một cách tự nhiên, để mọi việc tập trung cả vào tay đảng cầm

quyền. Do đó, những nhóm lợi ích trong các ngành sản xuất, kinh

doanh, thương mại ở Ý và Nhật đều cố gây áp lực thông qua đảng

cầm quyền - như đảng Dân chủ Thiên chúa Giáo, đảng Tự do-Dân

chủ. Mặc khác, chế độ đa đảng là miếng đất màu mỡ cho hoạt động

của các phe nhóm lợi ích, bởi vì đa đảng sẽ giúp cho các phe nhóm

lợi ích có nhiều cửa để tiếp xúc với chính quyền hơn. Ảnh hưởng

của giới lập pháp lên phe nhóm có lẽ là mạnh nhất ở Mỹ, nơi các

đảng yếu cả về tổ chức lẫn kỷ luật. Điều đó thể hiện rõ vào cuối

những năm 1970, khi các nhóm lợi ích phá hoại chương trình năng

lượng của Tổng thống Jimmy Carter, bất chấp việc đảng Dân chủ

có đa số trong cả Thượng viện và Nghị viện.

Cuối cùng, mức độ phát triển của phe nhóm lợi ích còn có quan

hệ với những thay đổi trong chính sách công, đặc biệt là trong mức

độ nhà nước can thiệp vào đời sống kinh tế và xã hội. Quy luật

chung là, chủ nghĩa can thiệp (việc nhà nước ra các chính sách để

điều tiết hay quản lý đời sống kinh tế, hay nói rộng ra là chính sách

can dự, can thiệp nói chung của nhà nước) luôn đi cùng, tồn tại

cùng, tay trong tay, với chủ nghĩa tập đoàn (việc các tập đoàn lớn,

các nhóm lợi ích lớn kiểm soát, chi phối cả nhà nước), mặc dù

người ta vẫn còn tranh cãi xem cái nào là nguyên nhân, cái nào là

kết quả. Liệu các chính sách can thiệp có khiến chính quyền dấn

sâu hơn vào quan hệ thân thiết với các nhóm lợi ích có tổ chức,

nhằm thu được thông tin, sự tư vấn, lời khuyên và sự hợp tác? Hay

liệu các nhóm có tận dụng khả năng tiếp cận với chính quyền để

 

Chính trị bình dân | 303

xin bao cấp, viện trợ nhà nước, hay các khoản lợi khác, cho thành

viên của nhóm mình? Cho dù câu trả lời là gì đi nữa thì cũng rõ

ràng là, trong các nước phương Tây, sự thâm nhập của các nhóm

lợi ích có tổ chức vào đời sống công cộng đã đi quá xa.

Hệ thống chính trị Thụy Điển là một ví dụ điển hình của hiện

tượng này. Các nhóm lợi ích đã cấu thành một phần không thể

thiếu trong sân khấu chính trị Thụy Điển, ở mọi cấp. Có những

mối liên hệ, chưa nói là thân thiết, giữa công đoàn và Công đảng

Dân chủ Xã hội (SAP). Tiến trình lập pháp ở Riksdag phải gắn với

tham vấn rộng rãi các nhóm lợi ích có ảnh hưởng, quan chức nhà

nước thì xem những tổ chức/hiệp hội “đỉnh” như là Liên đoàn Lao

động Thụy Điển và Liên đoàn Các chủ lao động là “đối tác xã hội”.

Một mô hình tương tự, trong đó giới doanh thương có đại diện

rất đáng kể, đã hình thành trong hệ thống chính trị Áo, nơi các

nhóm lợi ích lớn trong thương mại, nông nghiệp và lao động đều

có tiếng nói mạnh trong vấn đề lập pháp. Ở Đức, các nhóm lợi ích

lớn như Liên đoàn Các Hiệp hội Chủ Lao động Đức, Liên đoàn

Công nghiệp Đức, Liên đoàn Công đoàn Đức, đều tham gia rất sâu

vào việc hình thành chính sách.

 

Chương VI

XÃ HỘI DÂN SỰ

 

Xã hội dân sự đã tồn tại từ rất lâu trong lịch sử loài người. Chẳng

hạn, học giả Pháp Alexis de Toqueville từng đề cập tới những “hội

nhóm chính trị” mà ông chứng kiến ở Hoa Kỳ trong chuyến thăm

đất nước này vào năm 1831; chuyến thăm đó là khởi nguồn cho tác

phẩm nổi tiếng “Nền dân trị Mỹ” của ông. Ở Việt Nam, xã hội dân

sự cũng tồn tại từ xa xưa dưới hình thức những phường hội, họ

tộc...

Tuy nhiên, cùng với sự nở rộ các NGO và INGO sau hai cuộc

Thế chiến, khái niệm xã hội dân sự bỗng nhiên nổi lên trên chính

trường quốc tế, và đặc biệt trở nên thời thượng ở Việt Nam từ

khoảng giữa những năm 2000-2010, gắn với sự phát triển của

Internet và toàn cầu hóa. Đặc biệt, từ năm 2011 – năm đánh dấu

những cuộc biểu tình chống Trung Quốc đầu tiên được tập hợp

thông qua facebook – khái niệm xã hội dân sự lại được gắn với dân

chủ, nhân quyền. Các tổ chức xã hội dân sự, dĩ nhiên kể cả các

NGO, được coi như các tổ chức đấu tranh vì sự thay đổi và dân chủ

hóa Việt Nam; đồng thời, bị an ninh và tuyên giáo coi như thế lực

thù địch, chống nhà nước.

Vậy, xã hội dân sự là gì?

ĐỊNH NGHĨA

Có rất nhiều định nghĩa về xã hội dân sự.

 

306 | Phạm Đoan Trang

Học viện Công dân (ICEVN) đưa ra diễn giải và định nghĩa

như sau: 1

“Khái niệm xã hội dân sự đã được các triết gia về chính trị thuộc

thời kỳ Khai Sáng ở Âu châu sử dụng, và khái niệm này đã theo

thời gian mà thay đổi cho đến ngày hôm nay. Các tư tưởng gia như

Hobbes, Locke, Rousseau dùng xã hội dân sự để chỉ một trạng thái

xã hội khi con người đã bắt đầu sống quần tụ với nhau, khác với

trạng thái thiên nhiên. Xã hội càng phát triển thì lại càng nẩy nở

thêm nhiều sắc thái và bộ phận khác nhau; do đó, các nhà tư tưởng

thuộc thế kỷ 19 và thế kỷ 20 như Hegel, Marx, Gramsci, Diamond,

v.v... đều có những khái niệm không giống nhau, và không thể

thống nhất về một định nghĩa cho xã hội dân sự. Tuy nhiên, các

học giả thuộc thế kỷ 20 đều đồng ý trên mẫu số chung sau đây của

xã hội dân sự. Đó là sự hiện hữu của một lãnh vực công nằm giữa

nhà nước, thị trường, và cá nhân. Chính trong lãnh vực công này

mà các công dân hoạt động “nhằm biểu tỏ các mối quan tâm, tư

tưởng, trao đổi thông tin, thực hiện các mục tiêu chung có tính

chất hỗ tương, kiến nghị với nhà nước và buộc các viên chức nhà

nước phải chịu trách nhiệm trong công vụ” (Diamond, 1994).

Theo Brian O’Connell, chủ tịch sáng lập của Independent

Sector, lãnh vực công là miền hội tụ của 5 thành tố sau: Thành tố

đầu tiên là các cá nhân, tiêu biểu cho quyền lợi riêng tư. Thành tố

thứ hai là cộng đồng bao gồm gia đình, làng xóm, chùa chiền, các

hội đoàn, v.v. Cộng đồng là nơi các cá nhân sinh hoạt và phát triển

và cũng là nơi đại diện cho các quyền lợi tập thể. Cộng đồng chưa

phải là xã hội dân sự; tuy nhiên cộng đồng và gia đình tạo nên một

hệ thống giá trị căn bản về đạo lý và văn minh chung cần thiết cho

đời sống của xã hội. Thành tố thứ ba là chính quyền. Thành tố này,

thật đáng ngạc nhiên thay, lại thường bị bỏ sót trong các định nghĩa

về xã hội dân sự. Chính quyền là một thành tố thiết yếu của xã hội

nói chung và của xã hội dân sự nói riêng, vì chính quyền có thể

1. Bài đăng trên trang mạng của Học viện Công dân: http://icevn.org/vi/XaHoiDanSu

 

Chính trị bình dân | 307

giúp phát triển hay làm cản trở sự phát triển của xã hội dân sự.

Thành tố thứ tư là sự tham gia tự nguyện; thành tố này chính là cốt

lõi cho hoạt động của xã hội dân sự và thường hay bị lẫn lộn với xã

hội dân sự. Thành tố cuối cùng là lãnh vực thương mại. Thành tố

này có vẻ trái ngược với xã hội dân sự, vì chúng ta thường nghĩ đến

các hoạt động vô vị lợi của các tổ chức thiện nguyện, trong khi nói

đến thương mại là nói đến các hoạt động sinh lợi. Tuy vậy để có thể

hoạt động được hữu hiệu mọi tổ chức thiện nguyện đều cần một

số các phương tiện để hoạt động mà không tùy thuộc vào nhà

nước, và từ đâu các tổ chức này có được phương tiện tài chính, nếu

không từ lãnh vực thương mại? O’Connell nhận xét thêm: “Có rất

nhiều công ty thương mại không có tí lương tâm xã hội gì cả,

nhưng những công ty nào đã chấp nhận và chu toàn trách nhiệm

xã hội đều có những đóng góp quý báu cho phẩm chất của cộng

đồng và xã hội dân sự””.

 

No-U giúp xây dựng và tu bổ trường học ở Háng Đề Sủa

(Lao Chải, Yên Bái), tháng 9/2015.

 

Một học giả danh tiếng về chính trị, Giáo sư Larry Diamond,

định nghĩa trong một tiểu luận xuất bản tháng 6/1997 1

 

để làm rõ

 

xã hội dân sự là gì và không là gì:

1. “Civil Society and the Development of Democracy” (“Xã hội dân sự và sự phát triển của

dân chủ”), Larry Diamond, 1997.

 

308 | Phạm Đoan Trang

“Xã hội dân sự là lĩnh vực đời sống xã hội có tổ chức, mở (hướng

ngoại), tự nguyện, tự sinh sôi, ít nhất cũng tự nuôi sống được mình

một phần nào, tự trị trước nhà nước, và bị ràng buộc bởi một trật

tự pháp lý hoặc một tập hợp các quy tắc chung. Nó khác với khái

niệm “xã hội” nói chung ở chỗ nó có sự tham gia hoạt động tập thể

trong môi trường công cộng của công dân để biểu đạt những sự

quan tâm, say mê, nguyện vọng, ý tưởng, quan điểm, để chia sẻ

thông tin, để đạt các mục tiêu tập thể, để ra yêu cầu đối với nhà

nước, để cải thiện cấu trúc và chức năng của nhà nước, và để làm

cho các quan chức nhà nước phải có trách nhiệm giải trình.

Xã hội dân sự là một hiện tượng có tính trung gian, đứng ở giữa

khối tư nhân và khối nhà nước. Do đó, nó không bao gồm đời sống

cá nhân và gia đình, không bao gồm các hoạt động nhóm hướng

nội (ví dụ, để thư giãn, giải trí, thờ cúng hoặc các hoạt động tâm

linh), và không bao gồm các cơ sở tìm kiếm lợi nhuận mà các công

ty kinh doanh mở ra. Đây là tất cả những chiều kích của một “hội

hướng nội” (hay là, trong lĩnh vực thương mại, tìm kiếm lợi nhuận,

đó là các “tổ chức kinh tế”) không liên quan đến đời sống dân sự và

lĩnh vực công cộng. Tuy thế, như chúng ta sẽ thấy, chúng có thể góp

phần tạo ra các thông lệ về văn hóa và các mô thức tham gia có ảnh

hưởng lan tỏa vào lĩnh vực dân sự. Tương tự, xã hội dân sự khác

với “tổ chức chính trị”, vốn bao gồm tất cả các tác nhân có tổ chức

(trong một nền dân chủ thì chủ yếu đó là các đảng phái và các tổ

chức vận động), mà mục tiêu chính là giành quyền kiểm soát nhà

nước hay ít nhất là một vài vị trí cho họ trong bộ máy nhà nước.

Các tổ chức và mạng lưới trong xã hội dân sự có thể hình thành

liên minh với đảng phái, nhưng nếu họ bị cầm tù bởi đảng phái,

hoặc bị chi phối bên trong đảng phái, thì họ sẽ chuyển lĩnh vực

hoạt động của họ sang thành tổ chức chính trị và mất phần lớn khả

năng thực hiện các chức năng trung gian và xây dựng dân chủ mà

chỉ họ có”.

 

Chính trị bình dân | 309

 

Cho đến nay, có nhiều định nghĩa về xã hội dân sự được các nhà khoa

học, viện nghiên cứu, trung tâm xã hội công dân đưa ra, và trên cơ sở

nghiên cứu các định nghĩa trên có thể thấy rằng xã hội dân sự bao gồm

mọi nhóm và mọi hoạt động không bị “ràng buộc” bởi chính quyền: tổ

chức chính trị, các hội kinh doanh, các tổ chức tôn giáo, hiệp hội truyền

thông, tổ chức từ thiện, công dân, tổ chức phi chính phủ...

Xã hội dân sự, vì thế, không phải điều gì đó hay ai xa lạ. Xã hội dân sự là

bạn, là tôi, là bất cứ ai mong muốn làm một điều gì để cuộc sống này tốt

đẹp hơn. Chúng ta có thể giống hoặc khác nhau về nghề nghiệp, tính

cách, hay hoàn cảnh sống, nhưng chỉ cần chúng ta chung tay vì cùng một

lý tưởng, một niềm tin, cùng nhau hướng tới sự thay đổi mà mình mong

muốn, chúng ta đã là một phần của xã hội dân sự.

iSEE tin rằng, một xã hội dân sự lành mạnh, minh bạch, hiệu quả và có

tính trách nhiệm cao sẽ đóng góp tốt hơn cho sự phát triển chung của đất

nước. Một xã hội dân sự phát triển sẽ tạo nhiều không gian tự do cho

người dân thể hiện ý chí và nguyện vọng của mình, trao đổi ý tưởng và

kiến thức để sáng tạo, hợp tác và thúc đẩy cho mục đích chung. Một xã

hội dân sự phát triển tốt cũng sẽ giúp cho việc thúc đẩy và bảo vệ quyền

của những đối tượng yếu thế và thiệt thòi hơn như người dân tộc thiểu số,

người đồng tính, song tính và chuyển giới.

Vậy bạn đã là một phần của xã hội dân sự chưa?

 

(Viện Nghiên cứu Xã hội, Kinh tế và Môi trường – iSEE)*

 

* https://www.facebook.com/iseevn/videos/364849933671237/

Sau khi chịu khó đọc hết các diễn giải và định nghĩa trên thì các

bạn có thể thấy rằng xã hội dân sự được đặc trưng bởi những liên

kết xã hội (giữa người với người) tự nguyện và phi lợi nhuận, nhằm

chia sẻ và thúc đẩy những lợi ích chung. Có rất nhiều việc xã hội

dân sự làm để chia sẻ và thúc đẩy lợi ích chung: phản biện chính

sách; kiềm chế quyền lực nhà nước; bảo vệ nhân quyền và dân chủ;

đào tạo, nâng cao năng lực; bảo vệ môi trường.

NGƯỜI HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI DÂN SỰ LÀ NHỮNG AI?

Sổ tay hướng dẫn hoạt động xã hội dân sự do Văn phòng Cao ủy

Nhân quyền Liên Hợp Quốc (OHCHR) ấn hành định nghĩa chủ

thể hoạt động dân sự là “những cá nhân và nhóm tự nguyện tham

gia các hình thức tham gia và hành động vì việc chung, xoay quanh

 

310 | Phạm Đoan Trang

các lợi ích, mục đích và giá trị được chia sẻ chung, phù hợp với các

mục tiêu của Liên Hợp Quốc: bảo vệ hòa bình và an ninh, phát

triển, và thúc đẩy cũng như tôn trọng nhân quyền”. 1

OHCHR cung cấp một số ví dụ như sau về người hoạt động xã

hội dân sự:

- Những người bảo vệ nhân quyền, bao gồm cả các nhà hoạt

động trên mạng;

- Các tổ chức nhân quyền (NGO, hội, hiệp hội, nhóm, các nhóm

bảo vệ hoặc hỗ trợ nạn nhân);

- Các liên minh, liên hiệp, các mạng lưới (ví dụ để bảo vệ quyền

phụ nữ, quyền trẻ em, môi trường, quyền đất đai, quyền của LGBT,

v.v);

- Người khuyết tật và các tổ chức đại diện cho họ;

- Các tổ chức cộng đồng – tức là các nhóm được thành lập ở

một cộng đồng dân cư (ví dụ nhóm thổ dân, người dân tộc thiểu

số, người nông thôn, v.v.);

- Các nhóm tôn giáo, tín ngưỡng (ví dụ nhà thờ);

- Các nghiệp đoàn (các hội nghề cũng như hội chuyên môn,

như hội nhà báo, hội thẩm phán, hội luật gia, đoàn luật sư, hội sinh

viên, v.v.);

- Các phong trào xã hội (phong trào vì hòa bình, phong trào

sinh viên, phong trào dân chủ, v.v.);

- Các chuyên gia có đóng góp trực tiếp cho việc thụ hưởng

quyền con người (nhân viên cứu trợ nhân đạo, luật sư, y bác sĩ, v.v.);

- Thân nhân của những nạn nhân trong các vụ vi phạm nhân

quyền;

- Hội các nạn nhân trong các vụ vi phạm nhân quyền;

- Các thiết chế công cộng có chức năng thực hiện những hoạt

1. “A Practical Guide for Civil Society: Civil Society Space and the United Nations Human

Rights System”, Office of the UN High Commissioner for Human Rights, 2014.

 

Chính trị bình dân | 311

động nhằm thúc đẩy nhân quyền (trường học, đại học, các viện

nghiên cứu, v.v.);

- v.v.

HOẠT ĐỘNG XÃ HỘI DÂN SỰ LÀ LÀM GÌ?

Chức năng chính của các chủ thể hoạt động xã hội dân sự, theo

OHCHR, là nâng cao nhận thức về nhân quyền, hỗ trợ các cộng

đồng trong việc giải quyết các vấn đề chung của cộng đồng, xây

dựng chiến lược, tác động đến chính sách và pháp luật (vận động),

và thúc đẩy trách nhiệm giải trình của nhà nước.

Có thể phân chia hoạt động của xã hội dân sự ra làm ba mảng

chính: phát triển, dân chủ và nhân quyền.

Các chủ thể hoạt động xã hội dân sự có thể hoạt động ở mọi

phạm vi, mọi cấp: địa phương, quốc gia, khu vực, quốc tế.

Cụ thể hơn, các hoạt động đó bao gồm, chẳng hạn:

- Chống nghèo đói (Việt Nam gọi là “xóa đói giảm nghèo”);

- Chống tham nhũng;

- Thu hẹp bất bình đẳng kinh tế;

- Ứng phó với các thảm họa, các khủng hoảng nhân đạo, gồm

cả xung đột vũ trang;

- Thúc đẩy nhà nước pháp trị và trách nhiệm giải trình của nhà

nước;

- Thúc đẩy các quyền tự do công cộng – tức là các quyền tự do

của tất cả các cá nhân trong một cộng đồng, như một toàn thể, ví

dụ các quyền tự do ngôn luận, tự do lập hội, tự do tụ tập...;

- Cổ súy minh bạch ngân sách nhà nước;

- Bảo vệ môi trường;

- Thực hiện quyền phát triển;

- Nâng cao năng lực cho người thiểu số hoặc các nhóm người bị

rủi ro khác;

 

312 | Phạm Đoan Trang

- Nâng cao năng lực cho phụ nữ;

- Nâng cao năng lực cho thanh niên;

- Chống mọi hình thức phân biệt đối xử;

- Hỗ trợ hoạt động phòng chống tội phạm;

- Thúc đẩy trách nhiệm xã hội và trách nhiệm giải trình của

doanh nghiệp;

- Chống buôn người;

- Chống ngôn luận thù hận, bôi nhọ, xúc phạm nhân phẩm;

- Thúc đẩy công lý;

- Bảo vệ người tiêu dùng;

- Cung cấp các dịch vụ xã hội;

- v.v.

“Nếu các lãnh đạo không lắng nghe dân, thì họ sẽ phải nghe dân – trên

đường phố, trên quảng trường, hay là, như chúng ta vẫn thường thấy rất

nhiều lần, trên chiến trường. Có một cách tốt hơn thế. Tham gia nhiều

hơn. Dân chủ hơn. Tham gia sâu hơn và cởi mở hơn. Điều đó có nghĩa là

mở rộng tối đa không gian cho xã hội dân sự”.

(Tổng Thư ký Liên Hợp Quốc Ban Ki-moon phát biểu, ngày 23/9/2013).

XÃ HỘI DÂN SỰ Ở VIỆT NAM

Như đã nói trong phần đầu Chương V này, ở Việt Nam, xã hội dân

sự cũng tồn tại từ xa xưa dưới hình thức những phường hội, dòng

tộc thời phong kiến. Sau đó, dưới thời Pháp thuộc, những tổ chức

xã hội dân sự theo nghĩa hiện đại lần đầu tiên đã xuất hiện tại Việt

Nam, như Hội Khai Trí Tiến Đức, Phong trào Duy Tân, Phong trào

Đông Kinh Nghĩa Thục, Hướng Đạo Sinh, Hội Ánh Sáng (của Tự

Lực Văn Đoàn). Tuy nhiên, sự thống trị của đảng Cộng sản ở miền

Bắc, đi liền với các cuộc cải cách ruộng đất ở nông thôn, sau đó là

ép dân vào hợp tác xã và khuyến khích theo dõi, chấm công điểm,

tố giác lẫn nhau, đã khiến xã hội dân sự kiểu truyền thống vỡ ra

từng mảng. Việc theo đuổi mô hình xã hội kiểu xô viết của đảng

 

Chính trị bình dân | 313

Cộng sản Việt Nam cũng đưa đến sự chấm dứt đối với các tổ chức

dân sự hiện đại mới nhen nhóm hoạt động thời Pháp thuộc.

Ở miền Nam, sau ngày 30/4/1975, đảng Cộng sản chính thức

cầm quyền. Trong những năm sau đó, đảng thực hiện đường lối

toàn trị trên cả nước: xóa bỏ xã hội dân sự, kiểm soát toàn bộ đời

sống kinh tế... (xem phần “hội chứng 6 điểm của chế độ toàn trị”

ở Phần III, “Dân chủ”).

“Trong những năm sau khi thống nhất đất nước (năm 1975),

Việt Nam không công nhận xã hội dân sự là một thành phần độc

lập với nhà nước.Nhà nước thực hiện công tác huy động nhân dân

thông qua các “tổ chức quần chúng” lớn kết nối với nhà nước từ

trung ương đến cấp làng xã”. 1

1. Xã hội dân sự “chính thống”

“Sự kiện đổi mới vào năm 1986 là một bước ngoặt ở Việt Nam và

đánh dấu một giai đoạn mới của sự cởi mở tương đối, bao gồm cả

xã hội dân sự. Trong những năm 1990 cùng với đầu tư nước ngoài

gia tăng, một số lượng đáng kể các tổ chức phi chính phủ (NGO)

quốc tế bắt đầu hoạt động trong nước. Các tổ chức phi chính phủ

Việt Nam trong nước cũng đã hiện diện từ những năm 1990, mặc

dù các tổ chức được công nhận là phi chính phủ chỉ là một phần

nhỏ của xã hội dân sự ở Việt Nam”. 2

CIVICUS (Liên minh Thế giới về Sự Tham gia của Công dân)

cho rằng ở Việt Nam có bốn loại tổ chức xã hội dân sự chính: 3

y Các tổ chức cộng đồng;

y Các tổ chức quần chúng;

y Các hội nghề nghiệp;

y Các tổ chức phi chính phủ Việt Nam.

1. “Báo cáo tóm tắt về xã hội dân sự Việt Nam”, Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), tháng

10/2011.

2. Như trên.

3. Như trên.

 

314 | Phạm Đoan Trang

Các tổ chức cộng đồng

Theo Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), “các tổ chức cộng

đồng (CBO) có thể là phi chính thức hoặc liên kết với các tổ chức

chính thức, nhưng, cũng tương tự như các phong trào cơ sở, nói

chung là được các cấp chính quyền địa phương chấp nhận. CBO

thường được khởi đầu bằng một mục tiêu phát triển địa phương

– chẳng hạn như sử dụng nước, tín dụng, hoặc hỗ trợ cho một

nhóm bên lề xã hội như người khuyết tật – và có thể kết hợp các

thành viên của chính quyền địa phương và/hoặc các tổ chức đoàn

thể. Các hoạt động cốt lõi của các CBO này là các lĩnh vực xóa đói

giảm nghèo, cứu trợ nhân đạo, tự tổ chức, và phát triển chuyên

môn. Tuy nhiên, chỉ từ những năm 2000, các CBO ở Việt Nam mới

bắt đầu nhận được tiền từ các nguồn quốc tế”.

Các tổ chức quần chúng

Cũng theo ADB, “các tổ chức quần chúng được tài trợ một phần

và do đó, không phù hợp trong một số định nghĩa của xã hội dân

sự, nhất là khi tư cách thành viên không nhất thiết phải do sự hoạt

động hoặc tham gia. Tư cách thành viên của một tổ chức quần

chúng có thể đến thông qua việc làm ở khu vực công chẳng hạn.

Tuy nhiên, các tổ chức quần chúng có liên kết ở cấp cơ sở rất mạnh

và đông hội viên, đồng thời đang trở nên ngày càng độc lập kể từ

giai đoạn đổi mới. Đây chính là trường hợp của Hội Nông dân, Hội

Phụ nữ, và Đoàn Thanh niên”.

Ta có thể thấy sự khéo léo diễn đạt “cho nhẹ vấn đề” của ADB ở

đây. Thực tế là ở Việt Nam, có 5 tổ chức quần chúng lớn: Hội Cựu

chiến binh, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, Hội Nông dân,

Hội Phụ nữ, và Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh.

5 tổ chức này được đảng Cộng sản Việt Nam thu xếp để “đại

diện” cho 5 lực lượng nòng cốt trong xã hội là cựu chiến binh, công

nhân, nông dân, phụ nữ, và thanh niên. 5 tổ chức này cũng là

những cánh tay nối dài của đảng Cộng sản, khi mà lãnh đạo của

chúng luôn là ủy viên Trung ương Đảng, nhận lương từ ngân sách

 

Chính trị bình dân | 315

Nhà nước, kinh phí hoạt động cũng nhận từ ngân sách Nhà nước,

và chức năng của chúng là tuyên truyền, giải thích đường lối chính

sách của “Đảng và Nhà nước” đến người dân thay vì bảo vệ quyền

lợi của các thành viên hay thúc đẩy lợi ích chung.

Bao trùm lên tất cả là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, tổ chức quần

chúng lớn nhất, “liên minh chính trị và liên hiệp tự nguyện của các

tổ chức chính trị, tổ chức xã hội và các cá nhân đại diện cho các giai

cấp, tầng lớp xã hội, các dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam định

cư ở nước ngoài”.

Không phải là chúng “được tài trợ một phần và do đó, không

phù hợp trong một số định nghĩa của xã hội dân sự”, mà chúng

đích thực là các tổ chức do chính quyền lập nên để phục vụ lợi ích

của “Đảng và Nhà nước”, tức đảng và nhà nước cộng sản. Ta có thể

gọi chúng là các GONGO – tổ chức phi chính phủ do chính phủ

điều hành, tức là xã hội dân sự giả, do chính quyền lập nên để phục

vụ lợi ích của mình và diễn trò dân chủ với cộng đồng quốc tế.

Các hội nghề nghiệp, các tổ chức phi chính phủ

Bên cạnh CBO và các tổ chức quần chúng, hai loại tổ chức xã

hội dân sự còn lại, theo CIVICUS, là các hội nghề nghiệp và các tổ

chức phi chính phủ Việt Nam.

Các hội nghề nghiệp chịu sự kiểm soát chặt chẽ của đảng Cộng

sản, nhất là hội của các nghề được xã hội chú ý, như hội nhà báo,

hội nhà văn, hội luật gia, đoàn luật sư.

Đại đa số các tổ chức phi chính phủ tập trung vào những hoạt

động như đào tạo nâng cao năng lực, cung cấp dịch vụ, và phát

triển. Nguồn kinh phí của họ chủ yếu đến từ các dự án hợp tác với

nước ngoài. Tất cả cũng đều chịu sự kiểm soát chặt chẽ của đảng

Cộng sản, đặc biệt thông qua lực lượng an ninh với những bộ phận

chuyên về “quản lý” các tổ chức có yếu tố nước ngoài.

Hầu như không có tổ chức nào trong khối xã hội dân sự “chính

thống” ở Việt Nam thật sự độc lập và hoạt động để thúc đẩy dân

 

316 | Phạm Đoan Trang

chủ-nhân quyền, nhà nước pháp trị, hoặc để bảo vệ các nhân quyền

bị coi là “nhạy cảm” như các quyền dân sự và chính trị (tự do ngôn

luận, tự do tụ tập, tự do biểu tình, tự do lập hội...).

 

* * *

 

2. Xã hội dân sự “ngoài luồng”

Trong những năm sau khi đảng Cộng sản bắt đầu công cuộc

Đổi Mới (1986), lác đác đã có vài tổ chức chính trị tuyên bố thành

lập với mục tiêu thúc đẩy dân chủ và nhân quyền cho Việt Nam.

Sớm nhất có lẽ là Câu lạc bộ Những người Kháng chiến cũ, một tổ

chức dân sự mà thành viên nòng cốt là những người cộng sản có

tinh thần phản tỉnh, như Nguyễn Hộ, Tạ Bá Tòng... Câu lạc bộ

chính thức ra đời (được cấp giấy phép) vào tháng 5/1986. Về sau,

trong cơn lốc dân chủ hóa ở Đông Âu, nó đã bị chính quyền cộng

sản thẳng tay đàn áp. Các thành viên tích cực đều bị bắt giam hoặc

quản thúc tại gia. Tới năm 1990, nó bị đảng Cộng sản kiểm soát

hoàn toàn.

Dĩ nhiên, các tổ chức cổ súy cho dân chủ, nhân quyền sau đó

đều bị đặt ra ngoài vòng pháp luật; thành viên bị truy bức, đàn áp.

Không rõ có tổ chức nào có giấy phép (đăng ký thành lập) không.

Ngày 08/4/2006, Khối 8406 ra đời với bản Tuyên ngôn Tự do

Dân chủ 2006. Một lần nữa, những người đi tiên phong trong công

cuộc đấu tranh cho dân chủ lại bị đàn áp. Một loạt người bị bắt vào

năm 2007: Linh mục Nguyễn Văn Lý, luật sư Nguyễn Văn Đài, luật

sư Lê Thị Công Nhân...

Ngày 09/9/2007, blogger Ba Sàm (tên thật Nguyễn Hữu Vinh)

mở trang blog “Thông Tấn Xã Vỉa Hè”. Ngày 19/9/2007, blogger

Điếu Cày (Nguyễn Văn Hải) thành lập Câu lạc bộ Nhà báo Tự do.

Có thể xem đây là những nhóm đấu tranh cho dân chủ-nhân

quyền đầu tiên trên nền tảng Internet. Hai người sáng lập này về

sau đều phải trả giá bằng những án tù nhiều năm.

 

Chính trị bình dân | 317

Sáng chủ nhật 05/6/2011, cuộc biểu tình chống Trung Quốc

đầu tiên được tập hợp thông qua facebook nổ ra tại cả Hà Nội và

Sài Gòn. Trước đó, vào tháng 12/2007, blogger ở hai thành phố này

cũng từng biểu tình, nhưng lời kêu gọi khi ấy xuất phát trên mạng

Yahoo! 360°, và khác biệt quan trọng nhất giữa hai kỳ biểu tình là:

Năm 2011 đánh dấu sự ra đời những tổ chức xã hội dân sự “không

giấy phép”, bắt đầu tham gia vào cuộc chiến chống độc tài và bảo vệ

nhân quyền, thúc đẩy dân chủ. Không giấy phép, bởi họ không có

trụ sở, không có vốn điều lệ, không đăng ký thành lập, và chắc chắn

là có “xin” đăng ký thì cũng chẳng được cấp giấy phép.

Ngày 10/8/2011, nhóm facebook đầu tiên tập hợp “100 bạn trẻ

yêu nước xuống đường ngày chủ nhật” được thành lập, sử dụng

tính năng tạo nhóm kín của facebook. Vài tháng sau, một số thành

viên của nó đã có sáng kiến lập đội bóng No-U (có nghĩa là “nói

không với đường chữ U”, hay là đường lưỡi bò của Trung Quốc,

vốn ôm lấy 85% diện tích Biển Đông). Sinh nhật No-U được xác

định là ngày 30/10/2011.

“Cùng chung tinh thần yêu nước, phẫn nộ trước hành vi xâm

lấn của Trung Quốc, cùng cảnh ngộ bị đe dọa, bị đàn áp khi xuống

đường, những người biểu tình đã gắn kết lại với nhau. Bóng đá

cũng là môn thể thao làm cho con người dễ gần nhau, dễ gắn kết

lại với nhau hơn cả. Đội bóng NO-U ra đời trong hoàn cảnh ấy”.

“Với tinh thần xóa đường lưỡi bò phi lý của Trung Quốc; Hoàng

Sa, Trường Sa là của Việt Nam, đội bóng còn làm nhiều việc có ý

nghĩa khác, trong đó có tổ chức một số chuyến thiện nguyện vì

đồng bào nghèo, vì trẻ em ở nơi vùng sâu vùng xa” (blogger Nguyễn

Tường Thụy).

No-U cũng ra mắt tại Sài Gòn vào ngày 27/11/2011.

Kể từ đó, khái niệm xã hội dân sự được gắn với dân chủ, nhân

quyền và càng trở nên nhạy cảm trong mắt chính quyền. Các tổ

chức xã hội dân sự không giấy phép bị an ninh và tuyên giáo coi

như thế lực thù địch, chống nhà nước. Mục “Bình luận - Phê phán”

 

318 | Phạm Đoan Trang

trên báo Nhân Dân, ngày 31/8/2012, còn đăng một bài xã luận

nhan đề “Xã hội dân sự - một thủ đoạn của diễn biến hòa bình” của

tác giả Dương Văn Cừ.

“Ðáng chú ý là một số đối tượng cơ hội chính trị có quan điểm

chống đối cực đoan đã lợi dụng một số tổ chức quần chúng hợp

pháp để tổ chức các hội thảo, tọa đàm, diễn đàn có nội dung đòi hỏi

đưa Hiến pháp 1992 trở về Hiến pháp năm 1946, trưng cầu ý dân

về Ðiều 4 cũng như toàn bộ Hiến pháp, lập Tòa án Hiến pháp, thúc

đẩy XHDS và thực hiện các quyền tự do dân chủ, tự do ngôn luận,

báo chí, lập hội theo tiêu chí phương Tây, tư hữu hóa đất đai... Nếu

thực hiện các nội dung này theo ý đồ của họ thì chế độ XHCN thực

tế sẽ không còn tồn tại ở Việt Nam. Ðây là phương thức đấu tranh

công khai rất nguy hiểm, nếu không cảnh giác có thể sẽ giúp các

thế lực thù địch lợi dụng các tổ chức XHDS để đưa ra những kiến

nghị nhằm thay đổi thể chế, thay đổi hệ thống luật pháp XHCN

bằng luật pháp dân chủ, tư sản”. 1

Ngoài việc đàn áp công khai, lực lượng an ninh cũng phối hợp

với dư luận viên theo dõi sát sao và đăng tải nhiều bài viết, video

clip... đánh phá các tổ chức xã hội dân sự “ngoài luồng”, ghép cho

họ các tội lỗi xấu xa như “ăn bám”, “ăn tiền ngoại bang”, “gây rối

trật tự”, “gây bất ổn xã hội”, thậm chí “bán nước”, “phản bội Tổ

quốc”. Tất cả các sản phẩm truyền thông này đều đánh đồng đảng

Cộng sản với Tổ quốc, và đánh đồng sự tồn vong của chế độ với

an ninh quốc gia, từ đó kết tội các tổ chức dân chủ-nhân quyền là

chống phá đất nước.

Từ vị thể kẻ bị đàn áp, đánh phá và bôi nhọ như vậy, con đường

để các tổ chức xã hội dân sự “ngoài luồng” đi tới chỗ được thừa

nhận và hoạt động tự do ở Việt Nam còn rất dài.

 

1. ““Xã hội dân sự” - một thủ đoạn của diễn biến hòa bình”, Dương Văn Cừ/ Nhân Dân,

31/8/2012. Có trên mạng tại địa chỉ: http://www.nhandan.com.vn/chinhtri/item

/1252402-.html

 

Chính trị bình dân | 319

 

* * *

 

XÃ HỘI DÂN SỰ CÓ THỂ THAM GIA CHÍNH TRỊ KHÔNG?

Nhiều nhà hoạt động xã hội dân sự ở Việt Nam thường khẳng định

rằng họ chỉ hoạt động xã hội dân sự để làm cho đất nước tốt đẹp

lên, họ không mưu đồ lật đổ đảng Cộng sản cầm quyền và không

định làm chính trị.

Nói như vậy có nghĩa họ hiểu chính trị là “việc giành, giữ và

thực thi quyền lực nhà nước, do các đảng phái, tổ chức chính trị, và

các cá nhân là chính trị gia thực hiện”, như cách định nghĩa thứ hai

về chính trị mà chúng ta đã biết trong Chương I, Phần I.

Nói như vậy không sai. Tuy nhiên, nếu ta hiểu chính trị là “việc

gây ảnh hưởng lên những người khác, chẳng hạn và rõ rệt nhất là

tác động lên chính sách” như cách định nghĩa thứ tư ở Chương I,

Phần I, thì xã hội dân sự tất nhiên là những thực thể có khả năng

gây ảnh hưởng trong xã hội và tác động đến chính sách công.

Và, như đã nói ở phần đầu Phần V này, trong mục “Những kịch

bản thay đổi ở Việt Nam theo hướng dân chủ hóa”, có một khả

năng là xã hội dân sự phát triển mạnh, kéo theo các phong trào xã

hội rộng lớn, đủ sức mạnh gây sức ép buộc đảng cầm quyền phải

nhượng bộ. Ngoài ra, những nhà hoạt động xã hội dân sự nổi tiếng

và được nhiều người yêu mến rất có thể trở thành những ứng viên

tiềm năng để tranh cử vào các cương vị quản lý nhà nước trong

một chế độ dân chủ, hậu cộng sản.

Vậy thì, với câu hỏi “xã hội dân sự có thể tham gia chính trị

không?”, câu trả lời là có. Nỗi lo lắng và sự căm ghét của đảng Cộng

sản Việt Nam đối với xã hội dân sự là không thừa.

 

Bài đọc

 

XÂY DỰNG KHÔNG GIAN CHO XÃ HỘI DÂN SỰ 1

 

5 thành tố căn bản để tạo ra và duy trì một môi trường an toàn,

tạo điều kiện cho xã hội dân sự là:

- Một khuôn khổ pháp lý vững chắc phù hợp với các tiêu chuẩn

quốc tế bảo vệ các quyền tự do chung và bảo vệ việc thực thi công

lý một cách hữu hiệu;

- Một môi trường chính trị có lợi cho công việc của xã hội dân

sự;

- Khả năng tiếp cận thông tin;

- Không gian cho khối xã hội dân sự tham gia vào tiến trình ra

quyết định;

- Sự hỗ trợ cũng như nguồn lực dài hạn cho xã hội dân sự.

Bằng việc tạo ra những điều kiện đó, chính phủ, cộng đồng

quốc tế và những bên có liên quan khác sẽ ở cương vị tốt hơn để

nuôi dưỡng một bầu không khí tin cậy và hợp tác vì lợi ích của tất

cả mọi người, ở cấp độ địa phương, quốc gia và toàn cầu.

KHUYẾN NGHỊ

Để có một khuôn khổ pháp lý mang tính hỗ trợ và tiếp cận công lý,

các nước thành viên cần phải:

1. “Practical recommendations for the creation and maintenance of a safe and enabling

environment for civil society, based on good practices and lessons learned”, báo cáo của

Văn phòng Cao ủy Nhân quyền Liên Hợp Quốc, ra ngày 11/4/2016.

 

322 | Phạm Đoan Trang

(a) Bảo vệ, trong luật pháp và trên thực tế, những quyền cần

thiết cho những người làm xã hội dân sự hoạt động, kể cả quyền tự

do quan điểm và biểu đạt và tụ tập ôn hòa và hiệp hội, lẫn quyền

tham gia vào các vấn đề công cộng, kể cả trên mạng;

(b) Xem xét lại và hủy bỏ hoặc sửa đổi tất cả những quy định

của pháp luật mà ngăn chặn hoạt động tự do và độc lập của những

người làm xã hội dân sự; đảm bảo rằng tất cả các đạo luật có ảnh

hưởng đến khả năng hoạt động của họ đều tuân thủ luật pháp và

chuẩn mực quốc tế về nhân quyền và Tuyên bố về Những người

bảo vệ nhân quyền; và sử dụng các công cụ, trong đó có những chỉ

dấu về việc thực thi các quyền tự do nơi công cộng do OHCHR xây

dựng;

(c) Để cho các tổ chức không đăng ký được vận hành, và đưa ra

những quy định pháp lý và hành chính tối giản nhằm hỗ trợ việc

thông báo đơn giản đến một cơ quan hành chính độc lập và khả

năng tiếp cận với chi phí thấp hoặc miễn phí;

(d) Đảm bảo việc tiếp cận công lý thông qua một hệ thống tư

pháp độc lập và hiệu quả, cũng như việc tiếp cận đến các định chế

nhân quyền quốc gia phù hợp với Công ước Paris và các cơ chế

nhân quyền khu vực và quốc tế;

(e) Đưa ra các cơ chế để phối hợp điều tiết hoặc tự điều tiết ở

những lĩnh vực nơi các vấn đề về không gian dân sự có thể được xử

lý bởi các tổ chức xã hội dân sự;

(f) Đảm bảo rằng tất cả các biện pháp chống khủng bố có ảnh

hưởng tới xã hội dân sự đều tuân thủ tất cả luật pháp và chuẩn mực

quốc tế về nhân quyền có liên quan.

Để có một môi trường chính trị và công cộng thuận lợi, các

nước thành viên cần phải:

(a) Thể hiện sự ủng hộ chính trị ở cấp cao đối với sự độc lập và

đa dạng của các hoạt động dân sự thông qua những tuyên bố công

khai và những chiến dịch thông tin công khai;

 

Chính trị bình dân | 323

(b) Xây dựng và thực hiện các chương trình hành động quốc gia

để thực hiện Các Nguyên tắc Hướng dẫn Kinh doanh và Nhân

quyền của Liên Hợp Quốc: Thực hiện khuôn khổ “Bảo vệ, Tôn

trọng và Giải quyết” của Liên Hợp Quốc, gồm cả những cam kết

nhằm thúc đẩy và khuyến khích sự tôn trọng và ủng hộ của khối

kinh doanh dành cho những người hoạt động xã hội dân sự, trong

nước và nước ngoài;

(c) Đảm bảo trách nhiệm giải trình về bất kỳ một hành vi đe dọa

hay trả thù nào nhằm vào những người hoạt động xã hội dân sự,

bằng cách bảo đảm điều tra nhanh chóng, toàn diện, không thiên

vị, và đưa thủ phạm ra trước công lý;

(d) Phát triển hoặc cập nhật một khuôn khổ chính sách quốc

gia và chương trình hành động quốc gia để hướng dẫn việc thực thi

các khuyến nghị được trình bày trong báo cáo này và thực thi tất cả

các luật và tiêu chuẩn quốc tế về nhân quyền liên quan đến không

gian xã hội dân sự.

Để đảm bảo tiếp cận thông tin, các nước thành viên cần phải:

(a) Thông qua những đạo luật, quy định và chính sách rõ ràng,

bảo đảm việc công bố thông tin chủ động từ các cơ quan nhà nước,

kể cả những cơ quan thực hiện các chức năng công vụ, và trao

quyền phổ quát được đề nghị và tiếp nhận những thông tin đó, chỉ

chịu sự hạn chế của những ngoại lệ được quy định rõ ràng và rất

hẹp, theo luật pháp và các chuẩn mực nhân quyền quốc tế; đảm

bảo quyền tiếp cận thông tin của các cơ quan tư nhân, khi mà

thông tin đó là thiết yếu đối với việc thực thi hoặc việc bảo vệ nhân

quyền; và trao quyền khiếu nại đến một cơ quan độc lập, trong bất

kỳ trường hợp nào bị từ chối cung cấp thông tin;

(b) Đào tạo cho các quan chức nhà nước về việc thực hiện quyền

tiếp cận thông tin và truyền bá thông tin tới cộng đồng về quyền

tiếp cận cũng như các tiến trình để đạt được nó.

Để thực hiện sự tham gia của người dân vào triển khai chính

sách, lên kế hoạch và ra quyết định, các nước thành viên cần phải:

 

324 | Phạm Đoan Trang

(a) Công nhận quyền tham gia vào các tiến trình ra quyết định

công cộng trong luật pháp. Điều này phải bao gồm thông tin kịp

thời, rõ ràng, chính xác và phù hợp, với thông điệp và vấn đề dễ

hiểu; tuyên truyền rộng rãi về đầu ra, cùng với sự mô tả tiến trình;

lý do để chấp nhận hoặc bác bỏ các đề xuất hoặc thông tin đầu vào

của khối xã hội dân sự; các cơ hội để phản hồi và sửa chữa; và cung

cấp ngân sách thích đáng để có sự tham gia đó;

(b) Triển khai các chương trình hành động quốc gia về thu hút

sự tham gia của những người làm xã hội dân sự, theo đó, tất cả các

cơ quan nhà nước phải tham vấn xã hội dân sự trong việc xây dựng

và triển khai thực hiện chính sách;

(c) Tích hợp các hình thức tham gia mới thông qua việc sử dụng

ICT (công nghệ thông tin-truyền thông) và truyền thông xã hội

như là phương tiện để tạo sự tiếp cận bình đẳng với thông tin và

tham vấn rộng khắp;

(d) Đánh giá một cách có hệ thống xem liệu các cải cách về luật

pháp và chính sách được đề xuất có ảnh hưởng tiêu cực đến phụ nữ

hay không, hoặc có chứa đựng các yếu tố giới cụ thể hay không,

hoặc có ảnh hưởng đến những bộ phận cụ thể trong dân số hay

không;

(e) Đào tạo và hướng dẫn cho quan chức nhà nước hỗ trợ các

tiến trình tham vấn kịp thời và hiệu quả.

Để tạo sự hỗ trợ và nguồn lực dài hạn cho các tổ chức xã hội dân

sự, các nước thành viên cần phải:

(a) Thừa nhận rằng hạn chế một cách vô lý việc tài trợ là một sự

vi phạm quyền tự do hiệp hội, đảm bảo rằng những người làm xã

hội dân sự có thể tìm kiếm, tiếp nhận và sử dụng tiền tài trợ và các

nguồn lực khác, dù là trong nước hay nước ngoài, mà không cần

được sự cho phép trước và không có các cản trở vô lý khác; nếu

không có những hạn chế đối với việc tiếp nhận tài trợ nước ngoài

ở các cơ quan nhà nước hay cơ sở kinh doanh, thì cũng không

được có hạn chế ở các tổ chức xã hội dân sự;

 

Chính trị bình dân | 325

(b) Tài trợ một cách linh hoạt cho các tổ chức xã hội dân sự, với

thủ tục đơn giản, và luân chuyển mọi nguồn quỹ cho các hoạt động

xã hội dân sự thông qua những tiến trình công khai, minh bạch;

(c) Trong khuôn khổ các hoạt động tài chính thích hợp, áp dụng

miễn thuế cho các tổ chức xã hội dân sự và khuyến khích bằng thuế

cho những nhà tài trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động ngân

hàng cho phép chuyển tiền xuyên biên giới;

(d) Tích hợp giáo dục nhân quyền và dân sự vào tài liệu giảng

dạy và các chương trình đào tạo ở mọi cấp.

Khuyến nghị đến các thực thể khu vực và quốc tế

Các thực thể khu vực và quốc tế cần phải:

(a) Đảm bảo các cơ sở tiền đề an toàn cho xã hội dân sự và tư

vấn trong trường hợp có hiểm nguy, đe dọa hay hành động trả thù;

(b) Thông qua các hoạt động và tiến trình của mình, tạo sự

tham gia hiệu quả của xã hội dân sự, phù hợp với các tiêu chuẩn

quốc tế về không phân biệt đối xử, tự do biểu đạt, tự do lập hội, tụ

tập ôn hòa và quyền tham gia vào các vấn đề cộng đồng;

(c) Tăng cường minh bạch, thông qua các hình thức như

webcasting, tổ chức các cuộc họp công khai, chẳng hạn, các cuộc

họp của Ủy ban Các Tổ chức Phi Chính phủ của Hội đồng Kinh tế

và Xã hội;

(d) Duy trì giám sát thường xuyên, xem xét lại và báo cáo về các

vấn đề về không gian dân sự và những khó khăn thách thức ở tất

cả các thực thể.

29/8/2018

Phạm Đoan Trang

Theo https://luatkhoa.com/