Lắng nghe tiếng thì thầm

Lắng nghe tiếng thì thầm

Tiến sĩ văn học Lê Thị Tuyết Hạnh sinh trưởng ở Hà Nội, hiện sống và giảng dạy, nghiên cứu ở Canada, đã có bài viết về tập thơ Chất vấn thói quen của nhà thơ Phan Hoàng đăng trên Tạp chí Văn Nghệ Quân Đội số tháng 12.2025, trong đó nhận định: “12 năm trước, Phan Hoàng đã dự báo về một Cơn bão kí tự mới. Tái bản vào năm 2025, khi công nghệ AI đã thay thế nhiều vị trí trong đời sống, để càng thấy rằng đã đến lúc chúng ta thực sự phải bỏ đi cái cánh đồng thâm canh cảm xúc con trâu cái cày/ khói lam mây xám ăn quẩn chái bếp thiếu gạo của mẹ/dàn đồng ca hát nhép tân cổ giao duyên mùi mẫn cởi áo trao nhau, và cả những chân trời tư tưởng tật nguyền mà học con sông biết thích nghi đổi dòng băng băng về phía trước.”
Chất vấn thói quen của Phan Hoàng vừa tiếp tục được NXB Hội Nhà văn tái bản quý IV/2025 cùng với 40 bài “Tiếng nói tri âm” về tập thơ này. Tập thơ vốn được dịch sang tiếng Anh và Hungary, nhận Giải thưởng Nghệ thuật Danube của Hội Nhà văn Danube – Hungary năm 2023. Ngay trong lần xuất bản đầu tiên năm 2012, Chất vấn thói quen cũng đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn TPHCM và Tặng thưởng Hội Nhà văn Việt Nam, đã gây được sự chú ý của dư luận với hàng chục bài giới thiệu và bình luận trên các phương tiện truyền thông đại chúng.
Nhưng xin bạn hãy tự mình bước vào khu vườn thơ anh và lắng nghe tiếng thì thầm ấy. Phải nói trước là thơ Phan Hoàng không dễ đọc, dễ thuộc như đa phần các văn bản trữ tình được gọi là thơ, nhất là với tập thơ đậm chất thế sự này. Nó không êm đềm với những vần điệu du dương, cũng không làm đắm say ta bằng tâm sự của những nhân vật trữ tình quen thuộc anh – em; chàng – nàng. Không hy vọng đã hiểu được anh ngay từ lần gặp đầu tiên, cũng như đọc thơ một lần, hoặc dùng Chất vấn thói quen để tìm sự an vui, giải trí hay ru ngủ. Thú thực là tôi đã gặp khó khăn trước những Văn bản dở dang, Chữ nghĩa thị trường khiến anh:
nhiều đêm gối đầu lên hàng đống sách
nghe lòng trống
rỗng
hoang mang
cùng Tình yêu tiếng mẹ dở dang cũng như sự Chất vấn thói quen với đa dạng các hình thức thơ tự do từ 4, 5 chữ cho đến các câu thơ dài ngắn khác nhau, cùng cú pháp câu lên dòng, xuống dòng thước thợ hoặc đọc đến hụt hơi bởi sự tiếp nối triền miên của Cơn bão kí tự mới. Phải đứng rất lâu không dám gõ cửa trước ngôi nhà chứa đầy tiếng sóng, đong đầy tiếng gió của anh, ngắm mặt trời vẫn không ngừng mọc lên bao ngày trong ngôi nhà tư duy thân thuộc ấy bao lần, để thấy mặt trời mỗi ngày một sáng hơn, từ tiếng vọng oai hùng chiến thuyền nài gạo canh giữ đảo xa/ nỗi đau sinh tồn ngôi nhà mang gien Giao Chỉ. Và bất chợt nhận ra:
bí mật chuyển lưu nguồn sáng chân lý kỳ lạ
quang hợp sức mạnh rồng tiên
di truyền bản lĩnh núi non
hội tụ tấm lòng biển cả
hào phóng năng lượng tái sinh giống nòi
cho tôi
con tôi
và
cho n… tôi.
Một hơi thở nồng nàn với bước đi mạnh mẽ cùng những hình tượng pha trộn giữa huyền thoại và hiện thực; sử thi với đời thường; khẩu ngữ và ngôn ngữ biểu trưng…Không biết chân dung thực ngoài đời tác giả thế nào, mà mường tượng qua thơ phải là “vai năm tấc rộng, thân mười thước cao”[1]. Giọng thơ hào sảng cùng những hình tượng phóng khoáng, mang kích thước vũ trụ, khiến cho hình tượng thơ được đẩy lên bình diện đa nghĩa, ở ranh giới giữa hơi nước và mây lạnh, sấm chớp và mưa giăng, áp thấp và bão tố; để nghe được thì thầm tiếng giữa hoan lạc và thụ tinh; chuyển dạ và sinh nở; hấp hối và cái chết, như bản giao hưởng bất tận/ tuần hoàn qua những đại dương phận người lênh đênh. Rõ ràng không thể hiểu ngôn ngữ thơ anh theo cách thông thường với ý nghĩa cơ sở của từ. Có thể thấy kết hợp[2] là cơ chế tạo nghĩa đặc thù của ngôn ngữ thơ Phan Hoàng, trong khi lựa chọn[3] là cách thức tiêu biểu của cấu tứ thơ anh. Những hơi nước- mây; sấm chớp- mưa; áp thấp- bão tố ở trên, nếu tách riêng chỉ là những danh từ chỉ hiện tượng tự nhiên thuần túy, nhưng khi đặt thành cặp cạnh nhau ngoài trường nghĩa hiện tượng tự nhiên còn là quan hệ nhân quả, và khi kết hợp với hoan lạc và thụ tinh; chuyển dạ và sinh nở; hấp hối và cái chết của bản giao hưởng bất tận thì đã hòa vào phạm trù xã hội để biểu đạt một ý nghĩa biểu trưng lớn hơn, bao gồm cả hai phạm trù ấy. Cũng cơ chế tạo nghĩa này làm nên chất sử thi cho các hình tượng thơ Phan Hoàng. Đó là khi Mẹ gánh ước mơ:
Bước mẹ đè gió nam cồ
lướt mềm sỏi đá nhấp nhô triền núi
giải độc vạt rừng giãy giụa da cam
Và khi:
tiếng khóc con thơ
mạnh hơn
tiếng gầm đại bác
Cũng là khi:
nụ cười con thơ
mạnh hơn
tiếng gầm đại bác
Bước chân đè gió nam cồ ấy vừa là bước chân người mẹ nông dân gánh con chạy giặc, vừa là bước chân huyền thoại của mẹ Nữ Oa vá trời. Và nụ cười tiếng khóc con thơ trong thúng gióng tản cư của mẹ vừa là nụ cười, tiếng khóc thơ ngây con trẻ, vừa mang sức mạnh của thiên thần khi có thể mạnh hơn tiếng gầm đại bác quân thù. Những kết hợp như thế có tần số khá cao:
Khí hậu biến đổi từng ngày
da thịt em nóng dần lên từng ngày
hành tinh ta tốc hành khám phá thế giới mới từng ngày
Em
cởi bỏ mọi trang phục pha lê nứt vỡ
cởi bỏ mọi tư duy hình thức đa khô đình nát bến cạn
hoà nhập vào cơ thể ta đang tốc hành về phía ánh sáng
hay đóng cửa
tự huyễn hoặc mình
chờ chết?
Người đọc như cũng phải thở nhanh, bước gấp , và vươn vai như cậu bé Gióng để chóng ngang tầm với con tàu cơ thể ta đang tốc hành về phía ánh sáng kì diệu ấy cùng nhịp điệu thơ gấp gáp và hơi thơ như bước chân tráng sĩ Nhanh Như Gió. [4] Cũng biến ảo như thế khi làm nhòe ngữ nghĩa trong kết hợp để tạo nên một khái quát cao hơn về nỗi thương nhớ đồng quê trong những câu như:
Chiều ăn phố sực mùi khoai lang nướng
Gió hú nhớ đồng thơm dậy giấc cố hương
Hay:
Hồn làng trong màu men mắt trâu
buồn và đẹp
gió sông Hồng có giữ được hơi thở vĩnh cửu đất thiêng?
Ngay cả sự mất mát, buồn đau cũng là mất mát, buồn đau làm rung chuyển vũ trụ , như hình ảnh:
Người nông dân
lầm lũi
để lại cánh đồng
bước chân nặng nề chậm chạp
như người lính bị tước vũ khí cúi mặt rời khỏi chiến trường
sau lưng rền vang sấm chớp
Những kí tự đã học cách chuyển mình, đứng cạnh nhau để làm nên cơn bão kí tự mới với những ý nghĩa mới mẻ. Những tìm tòi , đổi mới ngôn ngữ thơ đã góp phần không nhỏ vào việc thể hiện tư tưởng cảm xúc độc đáo của nhà thơ cùng những thi tứ lạ như là kết quả tất yếu của quá trình vận động cảm xúc đầy bất ngờ, chắc và đanh như hai tiêu chí đòi hỏi của thơ hay theo tác giả Ngôn ngữ thơ. [5] Đây là chỗ hệ lựa chọn phát huy tác dụng sở trường một cách đắc địa. Đó là khi con trâu thiêng từ biệt ruộng nương mãi mãi bay vào cổ tích trong thảng thốt và niềm  tuyệt vọng sau bao lần Ở phía ấy chiều chiều, ông tôi ngồi trầm tư nhìn/ bà tôi ngồi mòn mỏi nhìn/ mẹ tôi ngồi thất thần nhìn/ và lũ trẻ làng tôi dung dăng ngắm nhìn… Đó cũng là khi   Những vân gỗ quí/ trong ngôi nhà sang trọng/ như những con mắt lửa giấu kín hờn căm/ chờ ngày phát hoả sau khi Những vân gỗ như những con mắt ngây thơ và Chủ nhà thuyết minh về bộ sưu tập gỗ của mình/ hùng hồn như trên diễn đàn chỉ đạo bảo vệ rừng, rồi:
Ở đâu đó có cánh rừng già đang hấp hối
ở đâu đó có người kiểm lâm mới bị trả thù
ở đâu đó có ngọn núi trọc xói mòn vừa ngã sập
ở đâu đó có cơn lũ quét thất thanh tiếng thú tiếng người…
Những lựa chọn như thế là những viên gạch không tên được khéo léo kết hợp với nhau để tôn lên tư tưởng cảm xúc chủ đạo được trân trọng đặt trên gác Khuê Văn, chỉ được người đọc nhận ra một cách bất ngờ khi đi đến cùng sự dẫn dắt biến ảo của chủ thể trữ tình tài hoa như “người lái đò Sông Đà”[6]. Cũng như thế là điều anh gửi gắm trong bộ ba Cần giờ bất lực-  ngơ ngác và lặng im, với Các ngôi sao cao giọng chỗ ngủ thiếu tiện nghi, những con khỉ nhảy nhót bên nhau /những con sấu quấn lấy nhau /những con muỗi vo ve với nhau – không cần giờ, mà không biết rằng:  trong mỗi mắt lá tràm/trong rễ bần rễ đước /đâu đâu cũng ngây ngây mùi máu lẫn mùi bùn. Đó cũng là cách nhân vật trữ tình bỏ đi, bỏ đi sau khi có sáng chiếc ghế đã có người đến ngồi;  mùi cà phê không chồn; quán không tờ báo; và cô chủ quán kiêu kỳ miệng im như thóc, để rồi tự chất vấn mình:
tại sao con người cứ tự đánh lừa mình bằng những thói quen
không học nổi con sông biết thích nghi đổi dòng băng băng về phía trước?
Hệ lựa chọn đã giúp chủ thể trữ tình gói ghém cảm xúc qua những câu chuyện cô gái Nga nhắc lại cho anh, những khát khao đổi mới bầu trời, tư duy từng ngọn núi, dòng sông, để rồi khẳng định lại một điều xưa cũ và bất biến:
lịch sử và thời gian có làm thay đổi
ký ức tình yêu trong mỗi hoa hồng?
Bóc đi lớp vỏ ngôn từ dù đã được cấu trúc lại cùng những ý nghĩa mới mẻ do cộng hưởng cùng kết hợp, những hình tượng mang tầm vóc siêu nhiên, chợt nhận ra một điều thật gần gũi với tâm hồn ta, khiến mỗi con dân Việt thấy mình là đồng bào từ trong quả trứng từ hơn 3000 năm trước công nguyên khi biết:
đau những chân trời tư tưởng tật nguyền
câu thơ neo bờ nước mắt.
Chính tiếng thì thầm này mang sức công phá và tiếng vang mạnh mẽ của quả bom tấn tư tưởng cảm xúc, xác lập chỗ đứng của nhà thơ trong lòng dân tộc.
Khi nhận ra:
những thân phận hẩm hiu né về phía hoàng hôn tím tái
Nước mắt bao giờ cũng độc hành lặng lẽ…
…Và còn những nỗi đau mà ta không bao giờ chạm được
nỗi đau đau đến lặng im
Lịch sử tầng tầng mỏ quặng số phận
văn học lọc cọc đóng nọc thủ công
cũng là lúc nhà thơ ý thức và phản tỉnh sâu sắc về sứ mệnh của người cầm bút với không ít dằn vặt, suy tư:
Tôi đang ở đâu cây bút mang đầy danh hiệu sứ mệnh?
Cây bút vô cảm trước thân phận dân nghèo, im lặng trước lãnh thổ đe doạ ngoại xâm, bất lực trước cái ác trá hình nhũng nhiễu!
Tôi đang ở đâu cây bút mang đầy danh hiệu sứ mệnh?
Tôi đang ở đâu?
Ở đâu?
Nhà thơ không thể đứng ngoài số phận nhân dân mình. Những văn nghệ sĩ lớn luôn tự vấn về trách nhiệm trước những điều trông thấy ở ngoài xã hội cũng như ngay trong bản thân mình, trăn trở trong hành trình tìm kiếm giải pháp cho những câu hỏi không phải lúc nào cũng có lời đáp ấy. Henry Miller[7] cho rằng viết văn là quá trình thải bỏ các độc tố trong con người. Hiểu theo cách ấy, Chất vấn thói quen là cách chủ thể trữ tình không chỉ góp phần thải bỏ độc tố ngoài xã hội, mà còn thanh tẩy bản thân mình. Việc làm ấy cũng đáng trân quý như một hành động dũng cảm. 12 năm trước, Phan Hoàng đã dự báo về một Cơn bão kí tự mới. Tái bản vào năm 2025, khi công nghệ AI đã thay thế nhiều vị trí trong đời sống, để càng thấy rằng đã đến lúc chúng ta thực sự phải bỏ đi cái cánh đồng thâm canh cảm xúc con trâu cái cày/ khói lam mây xám ăn quẩn chái bếp thiếu gạo của mẹ/dàn đồng ca hát nhép tân cổ giao duyên mùi mẫn cởi áo trao nhau, và cả những chân trời tư tưởng tật nguyền mà học con sông biết thích nghi đổi dòng băng băng về phía trước.
Chú thich:
[1] Nguyễn Du. Truyện Kiều. VH. H. 2014
[2] Nguyễn Phan Cảnh. Ngôn ngữ thơ. ĐH và THCN. H. 1987
[3] Nguyễn Phan Cảnh. Ngôn ngữ thơ. ĐH và THCN. H. 1987
[4] Nguyễn Đổng Chi. Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam. Tập III. Tr. 194
[5] Nguyễn Phan Cảnh(Sđd). Ông giải thích: – Chắc: từ có nghĩa đắc địa, không thể thay thế được: – Đanh: không thể bắt kịp ý nghĩa tư tưởng, vận động cảm xúc; có nghĩa là không đoán trước được.
[6] Nguyễn Tuân. Sông Đà. Nxb Văn học. H. 1960
[7] Nhà văn Mỹ (1891- 1980)
11/12/2025
Lê Thị Tuyết Hạnh
Theo https://vanhocsaigon.com/