Thêm một cách hiểu về Marcel Proust

Thêm một cách hiểu
về Marcel Proust

Người khổng lồ bệnh hoạn của chủ nghĩa hiện đại, người cùng với Joyce đã làm đảo lộn sự hiểu biết của chúng ta về bản thân hiện tượng được gọi là văn học; tác giả của một trong những chu kỳ tiểu thuyết “đông dân cư” nhất (hơn 2500 nhân vật) trong lịch sử, không thể ngay lập tức làm mọi người hiểu rõ về mình khi ông còn sống. Cho tới tận hôm nay cũng không có quá nhiều người có thể tự hào rằng họ đã đột nhập được vào tất cả bảy tập “Đi tìm thời gian đã mất” của tác giả này…
Trong số các nhà văn vĩ đại của Pháp, Marcel Proust có lẽ là hiện tượng độc đáo vĩ đại nhất và nghịch lý nhất. Bộ sử thi “Đi tìm thời gian đã mất”, bảy cuốn, được ông viết trong hơn 14 năm – dường như bộc lộ tất cả những chuyển động cảm xúc bản năng sâu sắc nhất của tác giả, người đã tuyên bố chỉ có một cách tiếp cận độc nhất với bạn đọc tuyệt nhiên không cần tới sự che đậy: “Chỉ có một cách viết cho tất cả mọi người – viết mà không cần nghĩ đến ai, viết vì những gì quan trọng và thân thiết nhất ẩn chứa trong chính bạn”. Ấy vậy nhưng tính cách của Proust, ngay cả khi đã đọc hết bảy tập, vẫn bị che giấu bởi một bức màn khá dày.
Proust là một nhà văn dường như nếu có thể lộn từ trong ra ngoài vẫn khó nắm bắt và luôn né tránh các định nghĩa. Không phải là vô cớ khi trong tập tiểu luận phê bình “Chống lại Sainte-Beuve” của mình, Proust nhấn mạnh vào cách tiếp cận “phản tiểu sử” đối với văn học và cho rằng những sáng tạo nghệ thuật được tạo ra bởi cái “tôi” đặc biệt của nhà văn, cái “Tôi” ấy có rất ít điểm chung với “Tôi” quen thuộc với gia đình và bạn bè của anh ta trong cuộc sống hàng ngày.
Rất ít độc giả ngày nay dám làm chủ toàn bộ “Đi tìm thời gian đã mất”- một “siêu lâu đài” sừng sững như kim tự tháp Ai Cập, giữa nền văn học châu Âu. Tuy nhiên, vẻ đẹp lấp lánh của sử thi Proust là ở chỗ với bất kỳ tập nào của sách cũng đều có thể được mở ra đọc ở bất cứ đâu và sau khi đọc một vài trang, sẽ cảm nhận tác dụng làm ấm của trà với bánh quy tự làm.
Tại sao tác phẩm đáng đọc?
“Đi tìm thời gian đã mất” về cơ bản là một chuyên mục chuyện phiếm gồm bảy tập, mà chất liệu Proust đã thu gom được trong các tiệm ăn ở Paris suốt nửa đầu của cuộc đời mình để dành phần thứ hai mô tả chi tiết về những thứ khác. Nó được đặt trên lớp ren tinh xảo những trải nghiệm nhất thời của tác giả, rất nhiều trong số những trải nghiệm đó sẽ đọng lại trong tâm hồn người đọc hiện tại. Cho dù cuộc sống có thay đổi như thế nào kể từ thời Proust, nó vẫn giúp bạn nhận ra sự giàu có chính yếu và bất khả xâm phạm thuộc thế giới bên trong một người ở mọi thời điểm – khả năng khám phá thế giới nội tâm của chính bạn, và sẽ giúp chúng ta như là sự bảo vệ và an ủi chủ yếu bất chấp mọi hoàn cảnh bên ngoài.
Sự kết nối sự tinh tế ngày càng tăng trong nội tâm của Proust với các căn bệnh của ông ta – cả bệnh thần kinh phụ thuộc vào người khác (Proust, rõ ràng, chỉ đơn giản là bóp nghẹt bạn bè của mình bằng nhu cầu được yêu thương và tham gia của mình), và bệnh hen suyễn, do đó nhà văn buộc phải tự cô lập mình khỏi thế giới bên ngoài. Nhưng trước khi trở thành một người sống ẩn dật, Proust đã tích lũy được kinh nghiệm đáng kể trong việc giao tiếp với mọi người và hiểu được những chuyển động tinh thần của họ, vì vậy trên mỗi trang, bạn có thể tìm thấy những quan sát khá phù hợp về bản chất con người.
Tuy nhiên, trong văn chương của Proust, tất cả những thứ bên ngoài, sự kiện, hành động và đối thoại của các nhân vật được nhìn thấy như thể thảng thốt vừa bắt gặp ở đâu đó, vừa trò chuyện với ai đó và nói về điều gì đó, yêu cầu ai đó hay ngược lại, thất vọng về một ai đó – tất cả đều chuyển xuống làm nền,ngay lúc đó những cảm nhận chủ quan của người kể chuyện nổi lên hàng đầu được gắn với những gì có vẻ vô nghĩa như mùi và vị của mẩu bánh quy mà anh ta nhúng vào chén trà hiện ra trước mắt.
Tại sao mọi người đều nhớ về cái bánh bích quy?
Món bánh quy “Madeleine “ nổi tiếng mà đoạn biểu cảm nhất trong những dòng đầu phần đầu tiên của bộ sử dụng thi – “Hướng tới Swann” là một loại “thương hiệu” của Marcel Proust. Không một bộ bách khoa toàn thư văn học nào có thể làm được nếu không có những chiếc bánh quy này, và đối với các nhà triết học và các nhà tâm lý học, những người nghĩ về cơ chế bộ nhớ bằng cách sử dụng ví dụ về “Hiệu ứng Proust”, những chiếc bánh quy đơn giản ấy vẫn là một trợ giúp tuyệt vời:
“Mẹ mang cho tôi một trong những chiếc bánh hình tròn và có hình cái bụng gọi là “Madeleine” mà chiếc khuôn có vẻ là cái vỏ sò. Và ngay lập tức, chán nản vì một ngày buồn tẻ và viễn cảnh một ngày mai buồn hơn nữa, tôi máy móc nâng một thìa trà lên môi, và tôi làm ướt một miếng Madeleine. Nhưng đồng thời với cái khoảnh khắc khi nhấp một ngụm trà với vụn bánh chạm đến bầu trời của tôi, tôi rùng mình, choáng ngợp trước bản chất phi thường của những gì đang xảy ra trong tôi. Cảm giác ngọt ngào tràn qua tôi trong một làn sóng rộng, dường như không vì lý do gì. Nó ngay lập tức khiến tôi dửng dưng trước những thăng trầm của cuộc sống, biến nghịch cảnh của nó trở nên vô hại, sự thoáng qua của nó là ảo ảnh; giống như tình yêu, lấp đầy tôi bằng một thứ bản chất quý giá nào đó, hay đúng hơn, bản chất này không phải ở trong tôi, mà là chính là tôi. Tôi không còn cảm thấy tầm thường, bình thường, phàm tục nữa.”
Đây chỉ là những dòng đầu tiên, tiếp đó một phân tích rất chi tiết, những sắc thái tâm lý cho phép trí nhớ con người sống lại quá khứ một cách vô tình với tác động tự nhiên của việc du hành thời gian.
Ý nghĩa của tiểu thuyết của Proust là gì?
Ngay khi ở những trang đầu tiên của sử thi, Proust đi vào mối quan hệ bản năng với những chiếc bánh nướng, tiếp theo trong suốt câu chuyện, các nhân vật bây giờ và sau đó yêu những đồ vật vô tri vô giác, cũng như với các hiện tượng tự nhiên và các chi tiết phong cảnh. Ở một trong những câu chuyện đầu tiên, trong đó chàng trai trẻ Proust khởi động trước cuộc đua marathon, được gọi là “Tìm kiếm” cho anh ta – người anh hùng trữ tình đi hẹn hò bên hồ với người anh yêu:
“… khi tôi ăn tối lần thứ hai trong một ngôi nhà gỗ trên Đảo, nơi tôi rất buồn, cái hồ chưa bao giờ khiến tôi bận tâm, bây giờ bỗng trở nên dường đẹp đến mức đối với tôi ngày hôm sau tôi không thể chối bỏ niềm vui được nhìn thấy nó. Tôi đã yêu cái hồ ấy suốt hai tuần ”
Trong một câu chuyện khác, Proust cố gắng phản ánh sự quá mẫn cảm của chính mình bằng cách xây dựng câu chuyện cổ tích cổ điển: các nàng tiên “mang quà đến nôi của một em bé, mà trong tương lai sẽ tạo nên sự ngọt ngào trong cuộc sống của chúng ta.” Cùng lúc đó, anh hùng trữ tình Proust nhận được một món quà mơ hồ từ một nàng tiên kỳ lạ: “Ta là tiên nữ không thể hiểu nổi. Tất cả mọi người sẽ làm hại bạn, làm tổn thương bạn – những người mà bạn sẽ không yêu, lại thậm chí là những người bạn sẽ yêu nhiều hơn. (…) Ta sẽ cho bạn thấy vẻ đẹp của nỗi buồn, tình yêu bị từ chối, vết thương hở của bạn, nó chứa đầy sự dịu dàng đến mức bạn sẽ không thể rời mắt khỏi nó, ướt vì nước mắt, nhưng bị cuốn hút. Sự độc ác, ngu ngốc, thờ ơ của đàn ông và phụ nữ sẽ trở thành trò vui cho bạn, vì vẻ đẹp này là sâu sắc và đa dạng”.
Vẻ đẹp là một trong những chìa khóa quan trọng trong sáng tác của Marcel Proust- người đã chỉ trích khả năng tự nghĩ ra câu chuyện của chính mình. Cốt truyện chính của nó là nội bộ và nhiệm vụ chính của ông là mô tả ấn tượng cá nhân, chuyển tải bằng lời những cảm giác thú vị của mùi, hoa, hình dạng hình học và từ đó giải phóng vẻ đẹp, bị nhốt trong lớp vỏ của những thứ bình thường nhất, nhưng từng giây từng phút đập vào mắt mỗi người.
22/8/2021
Marcel Proust
Tô Hoàng dịch
Nguồn: Nhân chứng và Sự kiện - Nga
Theo https://vanhocsaigon.com/