"Thổ nạp Âu Á" - Con đường
văn hóa của Phạm Quỳnh
Phạm Quỳnh là một nhân vật lịch sử đặc biệt bởi những đóng
góp to lớn về văn hóa, giáo dục và những đánh giá suốt gần một thế kỷ qua.
Nhưng gần đây, công luận xã hội đã nhìn nhận về ông một cách công bằng hơn, đặc
biệt là vai trò của một nhà văn hóa.
Dung hòa văn hóa Đông, Tây
Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, Việt Nam bị thực dân Pháp đô hộ
đã dẫn đến một tình thế khó khăn về lựa chọn, tiếp nhận văn hóa. Người Pháp cố
tình áp đặt văn hóa Pháp, văn hóa phương Tây vào văn hóa Việt Nam lúc này đã lạc
hậu, cằn cỗi và bệ rạc vì văn hóa Trung Hoa. Lựa chọn con đường nào cho văn hóa
nước nhà trong bối cảnh đó? Cố khư khư giữ nền văn hóa cũ như nhà Thanh (Trung
Quốc) hay chấp nhận từ bỏ truyền thống văn hóa dân tộc để chuyển hẳn sang văn
hóa phương Tây? Hay tiếp nhận các yếu tố tiến bộ của văn hóa phương Tây để dung
hòa với các truyền thống tốt đẹp của văn hóa dân tộc. Đây là một cuộc lựa chọn
khó khăn của các thế hệ trí thức cựu/Nho học và tân/Tây học.
Phạm Quỳnh đã nhận thấy tình thế đó khi ông cho rằng: “Ta
đang ở chỗ giáp giới hai nền văn minh. Văn minh phương Đông cũ kỹ nhưng là cái
vốn có của ta, bỏ đi không nỡ; văn minh phương Tây mới mẻ nhưng tự ngoài đem lại,
thâu lấy cũng khó… Xét bề ngoài, tựa hồ như có bên thắng bên bại, tình thế đã
rõ ràng, nhưng người mình đối với bên nào cũng còn lúng túng chưa quyết hẳn
theo một phương châm nhất định, không biết nương tựa vào đâu. Các nhà cựu học
chán đời không làm gì. Phái tân học chủ trương chỉ theo Tây học… Vấn đề văn hóa
ở nước ta khó khăn phiền phức vô cùng”…
Là trí thức tân học có nền tảng tri thức Nho học phong phú,
Phạm Quỳnh là một trong những người tiên phong lựa chọn con đường duy tân văn
hóa. Ông chủ trương “Thổ nạp Âu Á”, có nghĩa là dung hòa văn hóa Đông, Tây, bỏ
cái dở, giữ cái hay của văn hóa cổ truyền, tiếp thu những cái hay, cái tốt, cái
khoa học của văn hóa phương Tây để xây dựng nền văn hóa dân tộc trong bối cảnh
mới của đất nước và thời đại.
Sự lựa chọn đó xuất phát từ nhận thức khoa học của ông về văn
hóa. Theo ông: “Phàm sự văn hóa là phải vun trồng tự nơi căn bản, nếu bỏ căn bản
của mình mà chuyên sao chép của người khác, tự mình không có gốc sẵn mà đi mượn
của người ta thời như người vay lãi mà ăn, sớm muộn tất có ngày vỡ nợ”; và: “Nếu
ví con người như cái cây thì văn hóa là cách vun trồng, chăm bón sao cho con
người nảy nở được hết cái tốt đẹp của mình”.
Phạm Quỳnh nhận thức văn hóa là cội nguồn, là sức sống của một
dân tộc, có độc lập về văn hóa mới có độc lập về chính trị, mới có cơ hội cứu
nước. Ông từng viết: “Từ khi biết nghĩ đến giờ, lúc nào tôi cũng băn khoăn khắc
khoải về vấn đề văn hóa của nước mình, tưởng như hạnh phúc cả một đời, vận mệnh
cả một nước là ở đó”. Ông quan niệm: “Tiếng ta còn, nước ta còn”, phải giữ cho
bằng được “Tiếng ta” mà theo ông là hồn cốt dân tộc – tức nền văn hóa dân tộc,
thì mới tiến tới giành được độc lập dân tộc.
Ngày 31.5.1922, diễn thuyết ở Trường Thuộc địa (Pháp), Phạm
Quỳnh xác quyết: “Chúng tôi là một dân tộc cổ kính có một nền văn hóa lâu đời,
ngày nay muốn hội nhập vào thế giới hiện đại, nhưng dứt khoát không muốn từ bỏ
nền văn minh, cái quá khứ mà tổ tiên đã để lại qua nhiều thế kỷ. Chúng tôi muốn
là chính mình. Muốn giữ lấy bản sắc của mình, giữ lấy cái quốc hồn quốc túy của
dân tộc mình”.
Ngày 22.7.1922, diễn thuyết tại Hội Hàn lâm Luân lý Chính trị
học (Pháp), Phạm Quỳnh khẳng định: “Nhưng dân Việt Nam chúng tôi, không thể ví
như tờ giấy trắng được. Dân tộc chúng tôi là một quyển sách cổ đầy những chữ viết
bằng một thứ mực không phai, đã mấy mươi thế kỷ nay; không có thuốc gì xóa hẳn
được thứ chữ ấy đi. Không ai có quyền tự do muốn viết gì vào đấy thì viết được.
Quyển sách cổ ấy, có thể đóng theo kiểu mới cho hợp thời trang, nhưng không thể
đem in một thứ chữ ngoài lên trên các dòng chữ cũ được”.
Vì vậy, ngay từ rất sớm, ông đã ra sức phấn đấu cho một nền
văn hóa dân tộc bằng phương pháp riêng của mình, đó là báo chí và học thuật.
Nam Phong tạp chí – cỗ xe văn hóa
Từ năm 1907, Phạm Quỳnh đã tham gia Đông Kinh nghĩa thục, dạy
tiếng Pháp, tiếng Việt và diễn thuyết ở đây. Ông cũng bắt đầu viết báo khoảng thời
gian này, nhiều nhất cho Đông Dương tạp chí do Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ
bút. Nam Phong tạp chí là nơi làm nên sự nghiệp báo chí, văn hóa, học
thuật và chính trị của ông; nhưng những rắc rối về nhận thức, đánh giá đối với
ông cũng chủ yếu từ Nam Phong tạp chí mà ra.
Xuất bản Nam Phong Phong tạp chí là chủ trương của
chính quyền thực dân nhằm thúc đẩy đường lối Pháp – Việt đề huề, thân Pháp. Phạm
Quỳnh biết điều đó nhưng ông nhận lời làm chủ nhiệm kiêm chủ bút tạp chí vì ông
muốn sử dụng nó, biến nó thành Ngọn gió nước Nam để truyền bá tư tưởng, học thuật
đông tây, kim cổ; truyền bá chữ Quốc ngữ, xây dựng nền Quốc văn, Quốc học, phát
triển văn hóa, khích lệ tinh thần dân tộc. Ông tâm sự: “Sở dĩ tôi nhận mở báo
Nam Phong vì chính phủ tự lòng cho phép chớ không phải tôi yêu cầu. Và tôi muốn
lợi dụng làm một cơ quan bồi bổ quốc văn, cho thêm nhiều tiếng, cho đủ tài liệu
để phiên dịch và truyền bá các tư tưởng Âu Tây…”.
Với 210 số, mỗi số hơn 400 trang, Nam Phong tạp chí là
một kho tư liệu đồ sộ gồm những sáng tác đương đại; các dịch phẩm triết học,
văn học thế giới và các tác phẩm văn chương, lịch sử Việt Nam bằng chữ Hán và
chữ Nôm.
Không bình luận về tư cách chính khách, về phương diện văn
hóa, đúng như nhận định của Vũ Ngọc Phan, Phạm Quỳnh là “nhà văn hóa tiên
phong” có nhiều đóng góp để bảo tồn bản sắc và đưa nền văn hóa nước nhà chuyển
mình lên hiện đại.
Ông Phạm Quỳnh trong biệt thự Hoa Đường
bên sông An Cựu, Huế năm 1945.
Theo Phạm Thế Ngũ, Phạm Quỳnh cho phiên dịch và in nhiều tác
phẩm triết học phương Tây là để hướng tới xây dựng cho nước nhà một nền học thuật
mới thay thế cho Hán học suy tàn. Sâu xa hơn, ông muốn dần dà gây lấy trong quốc
dân một chủ nghĩa quốc gia ôn hòa dựa trên cơ sở văn hóa.
Vào đầu thế kỷ XX, dân trí của ta đương thời còn lạc hậu, nền
Hán học đã bộc lộ sự bất lực của mình trước nền văn minh kỹ trị phương Tây ngày
càng tiến bộ. Nhưng để tiếp thu được các tư tưởng tiến bộ phương Tây và đồng thời
giữ được cái hay, cái tốt của văn hóa dân tộc thì phải xây dựng một vốn liếng
ngôn ngữ Việt Nam nhằm diễn đạt các tư tưởng mới mẻ đó. Ông cổ súy sử dụng và
phát triển chữ Quốc ngữ, hoàn thiện dần tiếng Việt để có thể diễn đạt được mọi
khái niệm cao xa, mới lạ của nền học thuật mới. Ông là người đi đầu trong việc
sử dụng chữ Quốc ngữ. Ông viết 458 bài/1391 bài tiếng Việt đăng trên Nam Phong.
Theo Vũ Ngọc Phan: “Ông là người đã chủ trương cái thuyết: Đọc
sách Tây là để thâu thái lấy tư tưởng, lấy tinh thần văn hóa Âu Tây, để bồi bổ
cho nền quốc văn còn khiếm khuyết, để chọn lọc lấy cái hay của người mà dung
hòa với cái hay của mình, ngõ hầu gìn giữ cho cái học của mình không mất bản sắc,
mà vẫn có cơ tiến hóa được”.
Có thể nói, Phạm Quỳnh và Nam Phong tạp chí đã tiếp
nối sự nghiệp của Đông Kinh Nghĩa Thục mà ông đã từng tham gia. Con đường mà
ông lựa chọn cùng chí hướng với Phan Chu Trinh là nâng cao dân trí, khai hóa
cho đồng bào và đấu tranh bất bạo động.
Về Nam Phong tạp chí, theo Thiếu Sơn, “nhiều người không
biết văn Tây, văn Tàu có thể chỉ nhờ đọc Nam Phong mà có được cái tri thức phổ
thông về văn chương và học thuật Đông Tây”. Vũ Ngọc Phan cho đó là một “bách
khoa toàn thư”. Còn Thanh Lãng thì nhận định: “Muốn hiểu văn học Việt Nam vào hồi
này (1913 – 1932) không gì tốt hơn cho bằng nhìn vào Nam Phong. Nam Phong là
linh hồn, Nam Phong là tất cả văn hóa thế hệ 1913 – 1932”.
Quả thực, Phạm Quỳnh đã tập hợp được khá đông đảo trí thức
tân học và cựu học để tạo được một phong trào nâng cao dân trí sôi nổi, một
không khí văn hóa, văn học mới, một nền tảng học thuật mới, một nền Quốc học,
Quốc văn tiến bộ.
Bên cạnh các hoạt động báo chí học thuật, ông còn là sáng lập
viên, Tổng thư ký Hội Khai trí tiến đức, Hội trưởng Hội Trí tri Bắc Kỳ; Phó Hội
trưởng Hội Địa dư Hà Nội; Tổng Thư ký Ủy ban Cứu trợ xã hội Bắc Kỳ; tham gia Hội
đồng Tư vấn Bắc Kỳ, Hội đồng Kinh tế và Tài chính Đông Dương. Năm 1932, ông là
Đổng lý văn phòng sau đó Thượng thư Bộ Học rồi Bộ Lại của triều đình nhà Nguyễn.
10/3/2023
Vĩnh Khánh
Nguồn: Kinh Tế Đô Thị
Theo https://vanhocsaigon.com/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét