Hoàng Việt và dấu ấn
mùa xuân trong tình ca
Hoàng Việt, tên thật là Lê Chí Trực, còn có bút danh Lê Quỳnh,
Lê Trực. Ông sinh năm 1928, quê ở xã An Hữu, huyện Cái Bè, tỉnh Tiền Giang.
Sáng tác âm nhạc từ năm 16 tuổi. Năm 1956, ra Bắc tập kết, học sáng tác tại Trường
Âm nhạc Việt Nam. Năm 1958, ông theo học chuyên ngành sáng tác tại Nhạc viện
Sofia (Bungari). Năm 1966, về nước, Hoàng Việt lại tiếp tục sát cánh cùng nhân
dân tại chiến trường Nam Bộ. Ngày chót tháng 12-1967, trong trận oanh tác của
giặc Mỹ, ông đã hy sinh khi chưa kịp hoàn thành tác phẩm giao hưởng số 2 và những
dự định của người nhạc sĩ. Hoàng Việt được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về
Văn học nghệ thuật năm 1996 (1).
Thời kỳ kháng chiến chống Pháp, Hoàng Việt đã là nhạc sĩ nổi
tiếng với nhiều ca khúc mang âm hưởng dân gian như Lá xanh, Ai nghe
chiến dịch mùa xuân (1950), Tin tưởng, Đêm mưa dầm (1951), Lên
ngàn(1952), Lửa sáng, Nhạc rừng (1953), Mùa lúa chín (1954)...,
mỗi bài đều gắn với những bối cảnh lịch sử cụ thể, và qua từng năm, bút pháp của
nhạc sĩ càng trở nên điêu luyện hơn. Cái cách mà Hoàng Việt để lại dấu ấn cho
người nghe không phải là những khẩu hiệu xơ cứng, mà ngay trong bối cảnh vô
cùng khó khăn của cuộc kháng chiến, người ta vẫn thấy một sự vui tươi, nhẹ
nhàng đến lãng mạn được thể hiện ở từng ca khúc. Bởi, Hoàng Việt là người con của
Nam Bộ, là nhạc sĩ của người dân Nam Bộ.
Không dừng lại ở việc xây dựng hình tượng âm nhạc thông qua
ngôn ngữ âm nhạc dân gian Nam Bộ, ông còn thành công trong việc sử dụng ngôn ngữ
âm nhạc mới để thể hiện những điều muốn nói. Bài Tình ca đánh dấu một
bước ngoặt mới trong cuộc đời sáng tác của người nhạc sĩ tài ba này.
Đó là vào mùa xuân năm 1957, tiết trời vẫn còn vương vấn cái
lạnh của mùa đông xứ Bắc. Người nhạc sĩ Nam Bộ lúc đó đang là học viên của Trường
Âm nhạc Việt Nam ở 13 Cao Bá Quát - Hà Nội. Cảnh xuân, dù trong chiến tranh hay
hòa bình, thì nó vẫn là cái cớ để đẩy tiềm thức của con người nhớ về nơi mà họ
đã sinh ra và lớn lên. Ở đó với nhiều nỗi buồn, niềm vui, theo năm tháng đã trở
thành kỷ niệm gắn chặt suốt hành trình của cuộc đời con người. Hoàng Việt, tất
nhiên chẳng là người nằm ngoài quy luật đó. Bằng trái tim đa cảm của người nhạc
sĩ trẻ, nỗi niềm nhớ quê, nhớ vợ, nhớ bạn bè, người thân, có lẽ trong khung cảnh
ngày xuân đất Bắc lại bùng lên mạnh mẽ trong ông hơn bao giờ hết.
Đúng thời gian ấy, một niềm vui trong cái éo le nghịch lý đã
xuất hiện. Vui là vì Hoàng Việt nhận được thư của vợ từ Sài Gòn gửi ra chứa đựng
bao tình cảm riêng tư. Cái éo le, nghịch lý mà người nhạc sĩ không ngờ tới đó
là hành trình của bước thư vô cùng ngoằn ngèo, trắc trở, từ Sài Gòn sang Pari,
lòng vòng qua một số nước rồi tới Hà Nội. Thế rồi, cái đích phải đến đã đến.
Hoàng Việt nhận được thư trong tâm trạng vô cùng phấn chấn. "Ông nghĩ đến
nỗi khổ của người vợ phải xa cách chồng, sống trong vòng cương tỏa, o ép của kẻ
thù... Một cảm xúc mãnh liệt về tấm lòng thủy chung của những lứa đôi trước
phong ba bão táp của cuộc đời, khát vọng về ngày thống nhất đoàn tụ đã bùng lên
trong ông" (2). Và, trái tim của người nhạc sĩ đã được cộng hưởng, dồn nén
đến đỉnh điểm từ tình yêu quê hương đất nước với tình cảm riêng tư, để một đêm
thức trắng cho bản Tình ca ra đời.
Điều đáng chú ý là, ở thời điểm đó, Tình ca đã gây
nên một "chấn động" lớn trong giới âm nhạc nói riêng và giới nghệ thuật
nói chung. Nhiều người cho rằng Hoàng Việt "quá liều" trong việc đề cập
tới tình yêu đôi lứa, khi mà điều kiện lịch sử chưa cho phép. Điều đó có một phần
đúng, nhưng chưa đủ. Bởi, Tình ca của Hoàng Việt, trong nó chứa đựng
nhiều điều hợp lý, mà nói theo lời của Mác thì: cái gì hợp lý sẽ tồn tại. Nhìn
sâu hơn, tính hợp lý đó được đặt theo chiều ngang của lịch sử văn hóa âm nhạc
nước nhà. Rõ ràngTình ca là điểm nối giữa cái đã có của quá khứ với hiện tại
và cái sẽ có ở tương lai.
Tính từ thời điểm ấy, ngược dòng thời gian hơn 10 năm về trước,
hệ quả của cuộc giao lưu văn hóa giữa nước ta với các nước phương Tây (thông
qua văn hóa Pháp) làm xuất hiện nhiều hiện tượng văn hóa mới, trong đó có âm nhạc.
Âm nhạc mới (tính đến nay đã trên dưới 70 năm, nhưng vẫn chưa có một tên gọi
hay thuật ngữ nào bộc lộ đúng với nội hàm của nó, nên không ít người gọi loại
này là tân nhạc hay nhạc cải cách), những năm tháng trước cách mạng
có sự phân ra thành ba dòng ca khúc: cách mạng, yêu nước tiến bộ (hoài
vọng lịch sử) và tiền chiến (trữ tình lãng mạn). Cũng bởi do hoàn cảnh
lịch sử chi phối, nên chỉ sau mấy năm hình thành, dòng ca khúc hoài vọng lịch sử
đã hợp lưu chảy cùng dòng ca khúc cách mạng. Riêng với dòng ca khúc trữ tình
lãng mạn thì bị đứt đoạn, nhưng nó vẫn âm ỉ cháy trong tâm hồn của nhiều nhạc
sĩ. Như vậy, Tình ca của Hoàng Việt ra đời là sự tiếp nối chủ đề tình
yêu của dòng ca khúc trữ tình lãng mạn, tất nhiên là ở một tâm thế khác.
Cũng ngay ở thời điểm đó, và quãng đường tiếp theo cho đến
ngày đất nước hoàn toàn giải phóng, nhiều nhạc sĩ đã chọn các hướng đi để khai
thông cho dòng ca khúc này bằng các hướng:
Hướng thứ nhất, các nhạc sĩ đi vào khai thác đề tài tình yêu
trên cơ sở những motip cốt truyện và âm nhạc dân gian miền núi phía Bắc. Nhiều
bản tình ca: Tiếng sáo gọi người yêu (Nguyễn Đình Tấn), Sao cô
em chưa về (Lê Lan), Trước ngày hội bắn (Trịnh Quý), Chiếc
đàn môi (Nguyên Nhung), Tình ca Tây Bắc (Bùi Đức Hạnh - Cầm Giang)...
ra đời đã nhận được ngay sự cộng cảm của xã hội.
Hướng thứ hai, thuộc về Hoàng Việt, "tác giả xông thẳng
vào hai vấn đề then chốt của tình ca mới: nội dung đề tài mang tính cập nhật,
nghĩa là gắn với bối cảnh lịch sử đương đại; sử dụng ngôn ngữ âm nhạc mới"
(3). Như vậy, ở một phương diện nào đó, có thể coi Hoàng Việt là nhạc sĩ đặt nền
móng cho sự ra đời của một nhánh tình ca, mà trong đó có sự kết hợp giữa ngôn
ngữ âm nhạc mới với không khí của thời đại.
Sau đó ít lâu, hướng thứ ba cũng có nhiều điều giống hướng thứ
hai, nhưng lợi thế hơn, an toàn hơn trong cách ứng xử văn hóa với xã hội, lịch
sử. Đó là, các nhạc sĩ khai thác nội dung trong thơ đương đại. Hướng này
có Nhớ (Lê Yên - Thanh Hải), Nhớ (Hoàng Vân - Nguyễn Đình
Thi), Tình em (Huy Du - Ngọc Sơn)...
Dẫu vậy, lịch sử vẫn là lịch sử, nó có tính quy luật riêng,
thậm chí quy luật ấy có đủ khả năng chi phối những hoạt động vật chất lẫn tinh
thần của một thời đại. Tình ca, rồi Tình em, hay Nhớ cũng
phải lắng dịu một thời gian dài, khi mà lịch sử hội đủ các yếu tố xã hội, nhận
thức... thì nó mới được nhìn nhận là những tác phẩm có giá trị về mặt nghệ thuật.
Riêng với Tình ca, phải ghi nhận sự táo bạo trong cách
tư duy của nhạc sĩ Hoàng Việt. Cái tư duy nghịch lý trong cái hợp lý được thể
hiện cả trong và ngoài tác phẩm. Trong tác phẩm, đầu tiên là cái tôi, cái tình
yêu riêng của nhạc sĩ được đề cập: "Khi hát lên tiếng ca gửi về người yêu
quê ta. Ta át tiếng gió mưa thét gào cuộn trong phong ba. Em ơi nghe chăng lời
trái tim vọng ra...". Rồi ở lời 2 có: "...Chim dăng dăng bay ngoài nắng
xuân đẹp thay! Tan cơn phong ba, lòng đất yên rồi đây. Em hẫy nở nụ cười tươi
xinh. Như đóa hoa xuân chào riêng anh. Nói nhau nghìn lời qua đôi mắt
xanh".
Bây giờ chiến tranh đã đi qua, tình yêu đôi lứa đang lan tràn
trong ca khúc Việt, thậm chí là ủy mị, thiếu sức sống cũng chẳng sao. Nhưng, ở
thời điểm đó, khi mà người ta nhìn nhận tác phẩm âm nhạc dưới hệ quy chiếu của
ngôn từ - ngôn từ đó có ảnh hưởng đến sức chiến đấu của dân tộc hay không - thì
mới thấy sự táo bạo của Hoàng Việt trong cách đặt vấn đề về tình yêu đôi lứa.
Chính do cách nhìn mang tính lịch sử, mà một số người thời ấy cho rằng Tình
ca của Hoàng Việt là có vấn đề. Bởi thế, ngay khi bài hát được nghệ sĩ Quốc
Hương trình diễn trên sóng của Đài Tiếng nói Việt Nam, thì sau đó ít tháng, nó
được xếp lại trong "kho lưu trữ". Lịch sử vô cùng khắt khe nhưng cũng
thật công bằng,10 năm sau, Tình ca của Hoàng Việt đã được trả lại
đúng vị trí của nó.
Thật ra, lời trong Tình ca đâu chỉ có tình yêu đôi
lứa - cái tôi của nhạc sĩ - mà trong nó đã chưa đựng cái ta cao cả. Cũng như
bao nhạc sĩ ở thời đó, tình yêu lứa đôi được hòa vào tình yêu quê hương đất nước.
Từ trong gian khổ của chiến tranh, tình yêu của nhạc sĩ càng trở nên cứng cáp
hơn và đơm hoa kết trái. Không bi lụy, tình yêu ấy được gắn chặt với cánh đồng,
dòng sông của mảnh đất Nam Bộ - nói rộng ra là quê hương, đất nước, tổ quốc.
Hoàng Việt đã gói tình yêu của ông như thế này: "Em có nghe tiếng ca chứa
đựng hận thù sâu xa. Đã biến tình đôi ta thành những cánh sao tỏa sáng. Vượt
băng băng qua đêm tối tìm hương hoa. Bến nước Cửu Long còn đó em ơi! Biển lúa
nương dâu còn mãi muôn đời. Là còn duyên tình ta với bao tiếng ca, khong thể
xóa nhòa". Hình như sự bộc vẫn chưa đủ sức nặng, ông còn viết thêm ở lời
hai như để khẳng định tình yêu chân chính sẽ tạo nên sức mạnh, sẽ dệt thành bài
ca bất hủ: "Ta hát chung tiếng ca vang dội từ nghìn phương xa. Xua kẻ thù
đi mau, dập tắt chiến tranh đẫm máu. Đập tan ngay bao nhiêu đau khổ và chia ly.
Giữ lấy đức tin bền vững em ơi! Giữ lấy trái tim đòi sống yêu đời. Làm một bài
tình ca của đôi lứa ta, dâng cả bao đời".
Có điều trong Tình ca, Hoàng Việt đã dùng lối tư duy
"ngược". Thời đó, các nhạc sĩ thường đi từ cái bao la, rộng lớn của cảnh
quan, đất nước, sau đó mới đề cập tới tình yêu lứa đôi, tình yêu anh - em,
nhưng tình yêu đó là của mọi người chứ không phải của riêng mình. Nói cách
khác, cái ta, cái lớn lao phải đặt lên trước, đó là mô thức mang tính khuôn mẫu
cho sáng tác. Hoàng Việt không vậy, bắt đầu từ rung động thật sự từ bản thân,
ông đi từ cái riêng đến cái chung, từ cá thể đến cộng đồng, và cuối cùng vẫn thấy
cái tôi - ta hòa nhập. Chính lối tư duy này, ở thời nặng về "xét ý suy
nghĩa, nhặt chữ đếm câu", đã không ít người cho rằng bài hát có vấn đề về
ca từ, điều đó là hoàn toàn dễ hiểu và có thể lý giải được.
Sáng tác là vấn đề sáng tạo mang tính cá thể, vì thế mỗi người
có khả năng và có cách tư duy để xây dựng nên một phong cách riêng. Hoàng Việt
cũng thế, ở Tình ca, ông đã tạo được một dấu ấn rất riêng, dấu ấn ấy là sự
kết hợp của cái truyền thống và cái hiện tại.
Trên phương diện bản thể, Hoàng Việt được sinh ra và lớn lên ở
vùng đất Nam Bộ. Thế thì, cho dù là vô thức hay hữu thức, tất nhiên trong con
người ông phải mang những yếu tố văn hóa Nam Bộ. Nói cách khác, Hoàng Việt cũng
là một "mẫu người" (mượn cách nói của PGS Đỗ Lai Thúy) mang văn hóa
làng xã, vùng miền. Bởi thế, tính mênh mang, phóng khoáng, chân chất là một
trong những yếu tố được thể hiện rõ trong nhiều ca khúc của ông, mà lời ca
trong Tình ca không phải là trường hợp ngoại lệ. Hơn nữa, sau nhiều
năm sáng tác ở chiến trường Nam Bộ, khi tập kết ra Bắc, Hoàng Việt được tiếp
xúc với kiến thức sáng tác âm nhạc kiểu châu Âu và đã tạo ra một cách nhìn mới
trong nghề. Con người cá thể, con người tài tử đã có đất dụng võ. Sự kết hợp giữa
con người truyền thống và con người cá thể, tài tử được thể hiện rõ khi ông mạnh
dạn sử dụng một loại ngôn ngữ có sự pha trộn giữa âm nhạc cổ điển bác học
phương Tây với đường nét âm nhạc Nam Bộ, để tạo ra bản tình ca vừa mang hơi thở
cuộc sống hiện tại, vừa mang tính dân tộc. Cho dù sự kết hợp đó, có chỗ chưa giải
quyết triệt để mang tính đồng thuận giữa âm nhạc và ngữ điệu của lời ca, nhưng
phải thừa nhận rằng, nhạc sĩ Hoàng Việt đã tạo ra một động cơ mang tính phát
triển cho toàn bộ tuyến giai điệu của ca khúc.
Nhìn trên phương diện về đặc điểm của hình tượng âm nhạc (4),
thì Tình ca là một mảng hiện thực của cuộc sống được phản ánh. Tất
nhiên, hiện thực ấy không hiện diện trong tác phẩm như những gì đang diễn ra
trong cuộc sống, mà nó đã được Hoàng Việt nhào nặn bằng các thủ pháp âm nhạc,
thông qua sự rung động từ trái tim người nhạc sĩ, để xây dựng nên hình tượng âm
nhạc mang tính hư cấu, ước lệ, nhưng lại điển hình, toàn vẹn, không bị chia cắt.
Dưới góc độ tiếp cận ấy, khi nhìn vào Tình ca của Hoàng Việt sẽ thấy
ba mặt của nội dung được hiển hiện, đó là:
Nội dung cụ thể, ở đây là câu truyện có thật về bức thư của
người vợ gửi từ Sài Gòn ra Hà Nội cho người chồng, nhưng hành trình của bức thư
lại vô cùng trắc trở gian nan. Không theo lối mòn kể lể hành trình lá thư ra
sao, tình cảm thể hiện thế nào, mà câu chuyện về lá thư chỉ là cái cớ để Hoàng
Việt nhìn vào chiều sâu cuộc sống của những người phụ nữ ở miền Nam, trên cơ sở
đó khái quát nên âm nhạc và lời ca. Đây cũng là một trong những biểu hiện của
cái "nghịch lý" trong tư duy để biểu hiện vấn đề.
Nội dung thời đại, hay nội dung khách quan, cũng được thể hiện
rõ trong Tình ca. Đó là thời điểm lá thư tới tay nhạc sĩ ở khung mùa xuân
nơi đất Bắc trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh. Chính hoàn cảnh lịch sử
này đã gợi cho nhạc sĩ lựa chọ đề tài về tình yêu.
Khi nghe Tình ca cũng thấy được nội dung tư tưởng của
tác giả. Nội dung ấy chính là thái độ lạc quan của Hoàng Việt được thể hiện trong
tác phẩm. Chẳng hạn "Chim dăng dăng bay ngoài nắng xuân đẹp thay! Tan cơn
phong ba lòng đất yên rồi đây", hay"Giữ lấy đức tin bền vững em ơi!
Giữ lấy trái tim đòi sống yêu đời"...
Tình ca Hoàng Việt được mọi người coi là bức thông điệp
của tình yêu trong bối cảnh hai miền đất nước bị chia cắt. Thực tế của cuộc sống
lại cho ông một kinh nghiệm nữa về cách xử lý cái "nghịch lý" trong sự
hợp lý có thể để đạt được mục đích. Đó là không gửi thư, bởi gửi vào chắc lại bị
trức trở quanh co, nên ông quyết định viết ca khúc, gửi nó qua làn sóng điện
cho vợ và cho cả những người vợ đang phải mong ngóng đợi chờ.
Cái ý tưởng đó thật độc đáo, và Tình ca của Hoàng
Việt, cho dù có lúc bị đứt đoạn, nhưng kể từ đó đến nay, nó vẫn sống động, lung
linh trong bầu trời âm nhạc Việt Nam. Tình ca luôn xứng đáng là một
trong những ca khúc mẫu mực viết về đề tài tình yêu đôi lứa. Ở đó có sự kết hợp
nhuần nhuyễn giữa cái cũ và cái mới, và cao hơn là sự kết hợp giữa tấm lòng của
một con người với cái tài năng của nhạc sĩ.
Ghi chú:
1. Vụ Tổ chức cán bộ, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, Niên
giám giải thưởng Hồ Chí Minh và giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật, Hà
Nội, 2003, tr.56.
2, 3. PGS.TS Nguyễn Tú Ngọc, PGS.TS Nguyễn Thị Nhung, TS Vũ Tự
Lân, Nguyễn Ngọc Oánh, Thái Phiên, Âm nhạc mới Việt Nam tiến trình và
thành tựu, Viện Âm nhạc xb, Hà Nội, 2000, tr.407.
4. Xem thêm, Đặc điểm của hình tượng âm nhạc trong
cuốn Theo dòng âm thanh cái đẹp sải cánh của Dương Viết Á, Nhạc viện
Hà Nội - Trường Cao đẳng Sư phạm Hà Nội xb, Hà Nội, 1996, tr.71.
Nguyễn Đăng Nghị
Nguồn: Tạp chí VHNT số 308, tháng 2-2010
Theo http://vhnt.org.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét