Lịch sử không chỉ là cái đinh treo bức họa

Lịch sử không chỉ
là cái đinh treo bức họa

Với Nguyễn Huy Tưởng, lịch sử không chỉ là cái đinh để treo bức họa, theo cách nói của A.Dumas, tức là có thể bịa đặt hoàn toàn, mà là cả một bức họa hoặc cả một cái áo với các hoa văn lịch sử. Bởi phía sau, hoặc bên cạnh cốt cách nhà tiểu thuyết chính hiệu Nguyễn Huy Tưởng, vẫn thấp thoáng một người viết sử hoặc văn hóa sử.

Nguyễn Huy Tưởng xuất hiện ở chặng cuối con đường của tiểu thuyết lịch sử giai đoạn 1930-1945 ấn tượng, khi đất nước đang nung nấu chuẩn bị cho một cuộc Tổng khởi nghĩa. Đêm hội Long Trì và An Tư là hai tiểu thuyết lịch sử lớn của Nguyễn Huy Tưởng viết vào thời gian trên, cho thấy sức sáng tạo của nhà văn ở thể loại này.

Tiểu thuyết An Tư (viết xong cuối 1943, in trên Tri tân 6.1944- 7.1945) chọn đề tài là cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông của quân dân nhà Trần. Trong ba lần quân Nguyên kéo sang, Nguyễn Huy Tưởng đã tập trung miêu tả cuộc kháng chiến lần thứ hai, thể hiện trọn vẹn nhất cả hai mặt khó khăn và thuận lợi của quân dân nhà Trần dưới triều Trần Nhân Tông với vai trò Tổng chỉ huy của Trần Hưng Đạo; Là thời diễn ra Hội nghị Diên Hồng và hội tụ gần như là tất cả những gương mặt tiêu biểu của Thăng Long, như: Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, Trần Bình Trọng, Trần Quốc Toản, Phạm Ngũ Lão, Yết Kiêu, Dã Tượng…; về phía địch cũng đủ các tên tuổi: Thoát Hoan, Toa Đô, Phàn Tiếp, Ô Mã Nhi…; Là thời Trần Hưng Đạo công bố Hịch tướng sỹ xuất quân, và Trần Quang Khải có thơ ca khúc khải hoàn. Là người thuộc lịch sử, Nguyễn Huy Tưởng đã khai thác tối ưu công suất của chất liệu mà lịch sử cho phép để tạo một thế giới nhân vật ở cả hai phía địch-ta; để cho cuộc chiến đi qua cả hai âm hưởng bi- hùng khi Thăng Long bị Thoát Hoan chiếm đóng đến khi Thăng Long hết sạch bóng giặc. Cuốn tiểu thuyết không bỏ sót một tên tuổi quan trọng nào của lịch sử, nhưng cũng không quên số phận nhân dân trong nhiều vai phụ. Và, điểm nhấn cuối cùng (hoặc đầu tiên) là sự trực tả với nhiều trường đoạn hấp dẫn mối tình đằm thắm và bi tráng giữa An Tư công chúa với Chiêu Thành Vương Trần Thông. Một mối tình riêng trong một thời cả triều đình vào trận, cùng với quân dân cả nước chung một quyết tâm Sát Thát!

Lịch sử có ghi một câu về An Tư, em gái út Thái thượng hoàng Trần Thánh Tông, cô ruột của vua Thiệu Bảo Trần Nhân Tông, trong Đại Việt sử ký toàn thư: “Khiển nhân tống An Tư công chúa, vu Thoát Hoan, dục thư quốc nan dã” (cho người đưa công chúa An Tư đến chỗ Thoát Hoan để làm thuyên giảm nạn nước). Còn Trần Thông là sáng tạo của Nguyễn Huy Tưởng. Cốt cách của cả hai nhân vật đều rất ít ỏi và mỏng manh trong lịch sử. Cả hai, do vậy, cần đến sức sáng tạo của người viết trên cái chủ đề hy sinh tình riêng vì nghĩa lớn.

Trước Nguyễn Huy Tưởng, và cho đến bây giờ, đã có nhiều tiểu thuyết viết về đời Trần. Trên dòng chảy đó, An Tư là một đánh dấu, một điểm nhấn quan trọng trên hành trình sáng tạo của Nguyễn Huy Tưởng, với chủ đề lớn là sự gắn bó số phận cộng đồng và cá nhân, với sự hòa quyện âm hưởng sử thi và trữ tình. Và trong đối cực giữa cái thiện – cái ác, cái được – cái mất, cái thắng – cái thua là những tấn kịch, là chất kịch trong từng cảnh ngộ, từng số phận con người. Chất kịch, tạo nên những xung đột nội tâm, trong hầu khắp các nhân vật được lịch sử tôn vinh như vua Thiệu Bảo, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, Chiêu Văn Vương Trần Nhật Duật… Còn bi kịch là dành cho cái chết của hai nhân vật chính – cả hai: An Tư và Trần Thông đều là những hình bóng khuất mờ trong lịch sử, nhưng lại được văn học làm cho sống động, qua sáng tạo của Nguyễn Huy Tưởng.

Cùng với An Tư, xuất hiện sau Đêm hội Long Trì ngót một năm, lịch sử trong mối quan tâm của Nguyễn Huy Tưởng được soi chiếu trên hai phương diện: Cuộc chiến đấu giữ nước là cơ sở cho sự nhất trí tinh thần và ý chí của toàn dân; và sự suy thoái của chính quyền và các thế lực phong kiến đưa tới sự phân rã trong xã hội và số phận điêu linh của dân chúng. Đêm hội Long Trì (đăng trên Tri tân cuối 1942-8.1943) chọn một thời đoạn lịch sử điển hình cho sự suy thoái và phân rã của xã hội, nên có nhiều đất đai cho việc khai thác các mâu thuẫn và xung đột; cho sự mở rộng và đào sâu vào thế giới nhân vật; cho sự triển khai các mạch truyện và chủ đề; và cho sự gửi gắm nhiều ý tưởng rút từ lịch sử, trong gắn nối và soi sáng các vấn đề của thời hiện tại. Thoát khỏi sự nô lệ hoặc mô phỏng, minh họa lịch sử, trong Đêm hội Long Trì, Nguyễn Huy Tưởng đã thu gọn sự miêu tả từ điểm xuất phát là một đêm hội, để từ đêm hội mà mở rộng mạch truyện trên hai tuyến nhân vật đối lập, cùng với số phận bị kẹt giữa hai phía của một số nhân vật khác. Từ trung tâm là một chuyện tình của cặp nhân vật Bảo Kim và Quỳnh Hoa mà mở rộng sang các mối quan hệ khác như quan hệ thầy trò, bè bạn, bố mẹ – con cái, anh em, vua tôi… trong một cuộc sống rối ren, hỗn loạn, hết cả kỷ cương và đạo lý. Và khi cái ác được đẩy tới tận cùng thú tính của nó qua nhân vật Cậu Trời Đặng Mậu Lân, và phía sau là mưu đồ và thủ đoạn của người đàn bà đẹp Tuyên Phi Đặng Thị Huệ, thì cái thiện cũng phải biết cách tập hợp lực lượng và huy động tổng lực sức mạnh của nó để chống đỡ, và cuối cùng là chiến thắng, trong một kết thúc “có hậu” theo cảm quan văn học dân gian…

Với Đêm hội Long Trì, Nguyễn Huy Tưởng đã thoát ra khỏi lịch sử với những nhân vật được “hư cấu” toàn phần như Bảo Kim, Nguyễn Mại, hoặc hư cấu từng phần như Quỳnh Hoa… Vẫn dựa vào lịch sử nhưng tạo được một sự sống phức tạp, phong phú bên trong ở cả ba tư cách làm Chúa, làm con và làm cha của Trịnh Sâm; và tạo một cái chết đích đáng cho Cậu Trời, không phải do kiêu binh mà dưới lưỡi gươm Nguyễn Mại… Đó là sáng tạo của Nguyễn Huy Tưởng, và chẳng nên nghĩ đó là cách làm sai lạc lịch sử, bởi tiểu thuyết gia không phải là người hầu của sử gia, như cách nói của Milan Kundera. Là nhà tiểu thuyết, trong thế giới nhân vật bị dồn vào hai phía của Đêm hội Long Trì, Nguyễn Huy Tưởng vẫn dành một phần đất rộng rãi cho các nhân vật trung gian hoặc bị kẹt giữa hai phía; và mối quan tâm lớn của ông vẫn là về sứ mệnh của kẻ Sỹ đối với số phận của nhân dân; về cái Đẹp dẫu có mỏng manh và bị vùi dập vẫn có sức quyến rũ, để lại dư âm trong lòng người. Và với đặc trưng đó, tiểu thuyết Đêm hội Long Trì có cùng một nguồn mạch, một cảm hứng với kịch Vũ Như Tô sẽ sống dài lâu trong văn học Việt Nam hiện đại

Cuối những năm 1950, trong khi dồn sức cho bộ tiểu thuyết sử thi Sống mãi với thủ đô, viết về 3 ngày Toàn quốc kháng chiến diễn ra trên địa bàn Hà Nội, Nguyễn Huy Tưởng lại có dịp trở lại với đề tài lịch sử mà ông từng gắn bó, nhưng là cho đối tượng thiếu nhi, trong tư cách là người sáng lập và là Giám đốc đầu tiên của Nhà xuất bản Kim Đồng. Đó là An Dương Vương xây thành ốc, Kể chuyện Quang Trung, Lá cờ thêu sáu chữ vàng…

17/7/2024
Phong Lê
Theo https://vanvn.vn/