Jacques Sohier - Các chức năng
của tính siêu văn bản
Các chức năng của tính siêu văn bản rất đa dạng bao gồm chức
năng châm biếm, chức năng đùa bỡn, chức năng mỹ học, ý thức hệ, chính trị hoặc
triết học.
Sách "Métatextualité et Métafiction: Théorie et
analyses" - Ảnh: internetĐể xác định tính bội phân của các chức năng được khỏa lấp vào
nhau này người ta có thể hình dung về hình ảnh nếp gấp được cuộn lại xét trong
chừng mực tính siêu văn bản cố gắng thực hiện chức năng của nó qua việc kết nối
các trường tri thức khác nhau nhằm truy vấn chúng trong mối tương quan lẫn
nhau. Dĩ nhiên, ở bài viết này, tôi không cố gắng phân bậc chúng, một việc vốn
dĩ đi ngược lại với tinh thần của siêu văn bản, mà thay vào đó, tôi cố gắng xác
nhận ba nếp gấp hay ba chức năng chủ đạo đảm bảo được sự cố kết nền tảng của
tính siêu văn bản như sau.
Bộ khung quy chiếu được giải cấu
Siêu truyện/ siêu hư cấu là một truyện/ hư cấu quy chiếu một
cách rõ ràng đến đối tượng của nó như là một truyện/ hư cấu. Chủ nghĩa hiện đại
chưa đạt được tính tự phản tư (auto-réflexivité) này của hư cấu, và như Robert
Alter đã đề ra công thức cho siêu hư cấu đó là nó “hệ thống hóa” sự tự quy chiếu
của văn bản (l’auto-référence textuelle). Siêu hư cấu cần đến một nhận thức phê
phán về văn bản thông qua người đọc và để thực hiện điều này, nó “phô bày một
cách có hệ thống điều kiện giả lập của nó.”1 Văn bản siêu hư cấu tạo ra một
tác phẩm hư cấu nói chung, dẫu nó có là hư cấu điển phạm hay các hình thức đại
chúng, chúng đều được dung nhập với cùng một sự đan dệt trần thuật.
Do đó, hư cấu được thiết đặt ở trong một trạng thái phản tư với
cái nhìn về chính nó, một cái nhìn vốn dĩ tạo ra hiện tượng đối hợp
(involution) có thể gợi lại sự khái quát hóa về hố thẳm và, hơn nữa, xác nhận
những biến thể cùng các hình thù kỳ dị không thể đếm hết của nó. Trong “Life
Story” thuộc quyển sách khá gợi tả có tên Thất lạc trong hý trường (Lost
in The Funhouse, 1968) của John Barth, người kể ngạc nhiên vì anh ta không phải
là mình, mà là nhân vật hư cấu ở trong một câu chuyện/truyện khác, “D. dần nghi
ngờ rằng thế giới là một tiểu thuyết, và bản thân anh ta là một nhân vật hư cấu.”2 Trong
trường hợp này, cũng như trong toàn bộ các trường hợp thường thấy khác, ở đó cấp
độ trần thuật (niveau narratif) và cấp độ truyền dẫn của mạch truyện (niveau
diégétique) được dung nhập vào nhau và trở nên rối rắm, từ đó cấu thành nên một
tính chất tượng trưng của siêu hư cấu. Các cấu trúc xác thực và những sự phân
biệt cho phép văn học thực hiện chức năng của nó, thế nhưng người đọc kiến tạo
nên thế giới của quy chiếu hư cấu theo cách mà Linda Hutcheon, một chuyên gia
thuộc dòng văn học này, gọi là khuynh hướng kiến tạo có tính cách ái kỷ
(narcissisme).3
Để làm rõ hơn nữa về sự giao cắt này của các giới hạn, chúng
ta có thể so sánh tác phẩm Roland Barthes par Roland Barthes của
Roland Barthes với ví dụ kể trên. Đây là một tác phẩm được xem như là một tự
truyện hậu hiện đại thể hiện yếu tố hư cấu trong vai trò điều khiển sự tái kiến
tạo của chủ thể tính của riêng nó, vì như R. Barthes đã mở đầu văn bản này với
phát biểu: “Tất cả điều này phải được xem như được nói ra bởi một nhân vật tiểu
thuyết.”4 Bộ khung làm ổn định thể loại tác phẩm này tiến hành đánh cắp thời
điểm và vị trí của người đọc trong một trạng thái lập lờ đầy nghi vấn. Chính
tính bất định thuộc về bản chất logic học cũng như bản chất hữu thể học này đã
gây ra các vấn đề nan giải liên quan đến những gì tạo ra giới hạn của một thể
loại, một căn cước, một tỉ thức, tức quá trình của chính sự lĩnh hội. Bộ khung
thường hay thay đổi và thăng giáng bắt nguồn từ tính bất định nói trên dường
như là chức năng trọng tâm của siêu văn bản. Trong Siêu hư cấu? Tính phản
tư ở trong các văn bản đương đại (metafiction? Reflexivity in Contemporary
Texts, 1993), Wenche Ommundsen nhấn mạnh đến sự nhập nhằng gây ra cho người đọc
khi các loại hình cấu trúc nên sự mô phỏng tạo ra hiệu ứng chập chờn: “Sự rung
động nhận thức được siêu hư cấu tạo ra có lẽ nói một cách chính xác nhờ vào thực
tế rằng nó cần chúng ta, nghe có vẻ nghịch lý, nhìn nhận bản thân chúng ta đang
có một ảo giác, để biết rằng chúng ta là chủ thể của một niềm tin bị bóp méo,
nhưng ta vẫn tiếp tục gia nhập vào cùng với nó.”5
Văn bản siêu hư cấu, giống như những người gièm pha hoặc thậm
chí ca ngợi dòng văn học này nhận định, trong các chiến thuật văn bản, nó tiến
hành xóa bỏ ảo giác mô phỏng được gây ra bởi hư cấu. Nếu chủ nghĩa hiện đại đã
nhắm đến, tuy đây chỉ là vấn đề về mức độ và cường độ, cổ xúy cho một sự trong
suốt của ký hiệu, thì siêu hư cấu lại muốn làm bão hòa những gì có thể được coi
là một sự soạn kịch bản của ký hiệu. Siêu hư cấu chẩn bệnh và khắc tạc ký hiệu,
bằng việc đẩy nó tới một cung điện của những sự phản ánh. Nó công khai tập
trung sự chú ý của người đọc vào đặc tính kết cấu của ảo giác mô phỏng.
Chức năng cơ bản của tính siêu văn bản, do đó, là đập vỡ, phá
bỏ, và cải đổi bộ khung quy chiếu mà vũ trụ hư cấu kiến tạo nên bằng cách dùng
đến các thủ pháp mô phỏng (procédés mimétiques). Sự cải đổi bộ khung quy chiếu
này được thực hiện dựa trên một kiểu mẫu vừa có tính đùa bỡn vừa có tính giễu
nhại, và đạt đến đỉnh điểm ở trong sự soi sáng của một thể giả lập. Bên cạnh
chiều kích chính trị vốn có ưu thế hơn, như sẽ được bàn đến ở mục 3, tính siêu
văn bản còn có một chức năng đùa bỡn rất quan trọng.
Chức năng đùa bỡn
Có lẽ, tính siêu văn bản sẽ được định nghĩa tốt hơn nếu chúng
ta nói rằng nó được sinh ra bởi bởi sự ma quái trong việc giải thích về những
giới hạn đưa người đọc đến với một sự chóng mặt giữa việc bảo lưu và việc xáo
trộn hiện trạng của văn bản. Sự chóng mặt liên quan đến việc xáo trộn diễn ra
theo cách mà ở đó “bản thân nó” không chỉ là một văn bản “khác”, mà văn bản
khác này còn có thể “chỉ đơn thuần” là cái vắng mặt và là cái rời đi mà không để
lại địa chỉ. Sự chóng mặt còn mang tính bảo lưu hiện trạng văn bản vì chúng ta
có thể kinh nghiệm sự tự phủ nhận ở trong và thông qua sự đọc. “Sự viết của giới
nữ”, ví dụ như sự viết của Angela Carter, sẽ được phân tích sâu hơn, điển hình ở
việc thông qua phong cách của cô tạo ra một thách thức lại các huyền thoại và
các câu chuyện bằng cách mở ra các cấu trúc sơ cấp của chúng nhằm che giấu đi
khoảng trống nơi trung tâm của hệ thống dị biệt của ngôn ngữ.
Qua việc quy chiếu đến các phân tích của các nhà triết học
như Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean Baudrillard, hoặc theo phương diện
mang tính văn học hơn với Fredric Jameson, Terry Eagleton, Linda Hutcheon, ta
có thể nhấn mạnh đến “tính logic” của siêu văn bản khi nó khiến văn bản nói về
chính văn bản, từ đó để lộ ra các dấu vết, các mặt nạ và các thiếu sót của tính
lịch sử văn bản của nó cũng như tính liên văn bản của nó. Ví dụ, trong Dược
phẩm của Platon (La Pharmacie de Platon), J. Derrida đề ra hình thể triết
học của ông bằng cách thực hành các kỹ thuật khắc tạc được khâu nối lại với
nhau ở trong các văn bản triết học quá khứ, để vén mở miếng lót bìa sách của nó
như là phương diện nghịch đảo của văn bản.6 Tương tự, tính siêu văn bản vận
hành ở bản lề của các tri thức đã được thiết lập nên. Tất cả các giới hạn giữa
các trường tri thức khác nhau hoặc các nghệ thuật khác nhau được tạo ra trở nên
bất định mà không có sự nhập nhằng nói chung bởi vì siêu hư cấu có một đối tượng
chính trị. Những sự phân chia Lịch sử/ hư cấu, hiện thực/ nghệ thuật, văn bản/ hình
ảnh đều được chuyển dịch thành cái gì đó rỗ và bất định.
Trong Chính trị học của chủ nghĩa hậu hiện đại (The
Politics of Postmodernism), Linda Hutcheon nhấn mạnh rằng trào lưu này không phải
nhất thiết được xem như đang thiết lập nên một cuộc đổ vỡ rõ ràng với quá khứ,
cũng chẳng phải như việc xem chủ nghĩa hậu hiện đại đưa đến chủ nghĩa hư vô: “Hậu
hiện đại, như tôi đã và đang định nghĩa nó, không phải là sự quy thoái về thành
“hiện thực thậm phồn” mà là một sự truy vấn về việc thực tại có thể có nghĩa gì
và làm thế nào chúng ta có thể biết được nó. Sự trình hiện, đến đây, không thống
trị hoặc xóa bỏ chiếu vật, mà thay vào đó, công nhận một cách tự ý thức sự hiện
hữu của nó ngang với sự trình hiện - tức là như việc diễn giải (và quả thật như
việc sáng tạo ra) chiếu vật của nó, chứ không phải như việc đề ra một lối truy
cập trực tiếp và vắn tắt về nó.”7
Nếu mọi thứ ở trong thế giới được đem lại bởi tính trung giới
của các hệ thống ý nghĩa nhằm diễn giải chiếu vật hay thậm chí tạo ra nó ở
trong chính hoạt động định nghĩa nó thì dường như các nhà siêu hư cấu nghĩ rằng,
không gian văn học luôn vấp phải mọi thách thức, mọi sự xúc phạm được gây ra từ
tinh thần của sự chơi. Trong truyện ngắn có tiêu đề “Cái chết của tiểu thuyết”
(1969), Ronald Sukenick đem lại tính ưu việt cho chức năng chơi của văn bản,
“Điều chúng ta cần không phải là các tác phẩm vĩ đại mà là các tác phẩm bông
đùa… Một truyện là một trò chơi mà ai đó tham gia vào vì bạn cũng có thể chơi
nó.”8 Mạng lưới ngôn ngữ bao phủ mọi thực tại, siêu hư cấu soi sáng cho
chiều kích hư cấu của thực tại này: “Chơi được tạo điều kiện bởi các quy tắc và
các vai diễn, và siêu hư cấu vận hành bằng cách khám phá ra các quy tắc hư cấu
để khám phá ra vai trò của hư cấu ở trong đời sống. Nó nhắm đến khám phá ra việc
làm thế nào mỗi người chúng ta “chơi” trong các thực tại của riêng mình.”9 Một
khi đứng ở vị trí của nhà tiểu thuyết, người đọc “theo kinh nghiệm” sẽ có được
vai trò xã hội của anh ta một cách đặc biệt, điều này chỉ có thể có được từ việc
tra hỏi nếu đời sống của anh ta không được viết ra bởi một số tác giả cố ý né
tránh, những người giữ vai trò giật dây từ phía đằng sau sàn diễn.
Mục đích ý thức hệ/ thơ ca
Một cách khái quát, đến đây, sự trình hiện, vì thế, sẽ bị
truy vấn, cụ thể, đó là tính đầy đủ quy chiếu của ký hiệu. Tính siêu văn bản cố
gắng thể hiện rằng ý nghĩa không còn mờ tối nữa nhằm để đạt được sự hấp dẫn của
tính thống nhất văn bản. Tính đa bội, tính mờ đục, sự giễu nhại, theo đó sẽ cho
phép lột được mặt nạ cấu trúc của cái khả độc/cái có thể đọc được (lisible). Chắc
hẳn không có cách đọc nào tốt hơn cách đọc trong S/Z của Roland Barthes để “thấy”,
như Henry James nhận định, cái mới của Balzac mà R. Barthes chỉ ra nhập vào
trong tính đa bội của các mã ngôn ngữ, văn học và thực hành, chúng được liên kết
với nhau bằng cách tăng cường việc thiết lập nên các cấu trúc của sự tạo nghĩa
(signification) đem lại ý nghĩa của chúng.
Sự nhịp nhàng và sự liên tục đến đây rõ ràng đã trở thành những
điều đáng ngờ vì nó đang thể hiện ra rằng thế giới và nghệ thuật được thiết định
bởi các bộ mã mà qua đó giúp hình thành nên một điều tự nhiên khiến các nhà thực
hành siêu văn bản nhắm đến chỉ ra bản chất của nó, tức một đồ hình thói quen
(construit habité) được tạo lập bởi ý thức hệ và các hệ thống giá trị. Tính
siêu văn bản luôn có một phạm vi ý thức hệ/ nghệ thuật, việc dính liền ở đây muốn
nói đến việc khước từ đem lại ưu thế cho cái này hơn cái kia vốn dĩ trở thành một
trong những vấn đề của sự viết.
Các bộ mã, dẫu chúng có là riêng biệt về mặt văn hóa hoặc là
các thành phần cấu nên mặt văn học (thể loại, phong cách, giọng điệu), hoặc những
thứ riêng biệt về mặt nghệ thuật nói chung cũng như liên quan đến truyền thống,
đều phụ thuộc vào các mã và các hệ thống giá trị đồng thời cấu thành nên tính
tương đồng mà từ đó người đọc gia biệt khoảng cách với chính mình. Trong bộ
khung ý thức hệ, người đọc tiến đến việc nhận ra rằng văn bản được kết cấu và mọi
thứ ở trong thế giới được đem lại thông qua các hệ thống trình hiện. Người đọc
dần nhận ra rằng ý nghĩa tự nó là kết quả của sự sản sinh ý thức hệ, qua đó từ
ngữ có trước sự vật. Việc phản tư về các vấn đề thuộc về các cấu trúc được mã
hóa cũng như sự lập chủ đề của chúng ở trong các văn bản siêu hư cấu, do đó,
khiến người đọc có thể chống lại sự hấp dẫn của các hệ thống đồng thời nắm bắt
được bản chất của chúng, như “sự khai thác tình dục”, sự rập khuôn, tư kiến nói
chung.
Sự truy vấn này về các cấu trúc tạo nghĩa là mơ hồ về mặt ý
thức hệ, bởi vì làm thế nào chúng ta có thể khước từ đi các hình tượng sai lạc
dựa vào tất cả các kiểu mẫu trong khi vẫn nghĩ đến cách thoát khỏi sự xác định
ý thức hệ diễn ngôn của riêng nó, ngay cả nó là văn học? Theo Linda Hutcheon,
hướng tiếp cận mỹ học chính trị bắt nguồn từ mâu thuẫn này được xem là khả dĩ.
Đồng thời với phê bình phụ trợ và sự truyền dẫn được ủy quyền, siêu hư cấu khuyến
khích sự phản tư bằng cách lập ra chủ đề mâu thuẫn: “Giễu nhại cũng đặt vấn đề
về giả định nhân văn của chúng ta liên quan đến tính độc đáo và sự đơn nhất nghệ
thuật cũng như các quan niệm tư bản của chúng ta về quyền sở hữu và tài sản.”10
Phạm Tấn Xuân Cao dịch (từ bài “Les fonctions de la
métatextualité”, trong Tính siêu văn bản và siêu hư cấu: Lý thuyết và phân
tích (Métatextualité et Métafiction: Théorie et analyses), Laurent
Lepaludier (chủ biên), Presses universitaires de Rennes, 2003, trang 39-43).
9/6/2019
Jacques Sohier
Phạm Tấn Xuân Cao dịch
Nguồn: Tạp chí Sông Hương, 362/4-2019
Theo http://khoavanhoc-ngonngu.edu.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét