Văn học miền Nam: Tổng quan 1
Lời nói đầu
Trong lãnh vực nghiên cứu văn học ở hải ngoại từ sau năm
1975, bộ Văn Học Miền Nam gồm 7 tập của Võ Phiến, dù gây nên nhiều tranh cãi
sôi nổi và dù mắc một số hạn chế nhất định, vẫn là một trong những thành tựu lớn
nhất. Nó không những giúp người đọc nhận diện một khía cạnh khác trong tài năng
của Võ Phiến mà còn cung cấp cho người đọc một khối tài liệu đồ sộ và đáng tin
cậy về một nền văn học ngỡ đã bị quên lãng: văn học Miền Nam từ năm 1954 đến
1975. Với ý nghĩa như thế, bộ Văn Học Miền Nam của Võ Phiến, đặc biệt tập đầu,
“Tổng quan”, đã được đón nhận nồng nhiệt. Cuốn sách đã được tái bản nhiều lần.
Theo yêu cầu của nhiều bạn đọc, nhất là những bạn đọc ở xa
các trung tâm thương mại của người Việt ở hải ngoại, và được sự đồng ý của nhà
văn Võ Phiến, Tiền Vệ đăng lại cuốn Văn Học Miền Nam: Tổng Quan thành nhiều kỳ.
Ngoài Lời nói đầu và Kết luận, cuốn Văn Học Miền Nam: Tổng
Quan gồm có ba phần chính:
I. Khái quát: Trong phần này, Võ Phiến khảo sát một số yếu tố
chính trong sinh hoạt văn học miền Nam như: nhà văn, độc giả, và xuất bản; sau
đó, ông lần lượt trình bày các giai đoạn chính và phân tích những đặc điểm nổi
bật nhất; cuối cùng, đối chiếu sơ lược văn học miền Nam với văn học miền Bắc và
văn học “tiền chiến”.
II. Các giai đoạn: Võ Phiến đi sâu vào các đặc điểm nổi bật
trong từng giai đoạn: 1954-63 và 1964-75.
III. Các bộ môn: Võ Phiến phân tích năm bộ môn chính: tiểu
thuyết, tuỳ bút, thi ca, kịch và ký. Ở mỗi bộ môn, ông cố gắng nhận điện những
đặc điểm và những thành tựu chính.
Ðể bạn đọc dễ theo dõi, mỗi kỳ chúng tôi sẽ đăng một chương.
Nếu có chương quá dài, chúng tôi tách ra làm hai hay làm ba kỳ.
Tiền Vệ
Sách, hễ thích thì viết; từ hồi nào tới giờ tôi vẫn yên trí
thế nên thấy không việc gì phải phân trần tại sao viết cuốn này tại sao viết
bài nọ. Người đọc sách trên đời chẳng ai cần biết những cái tại sao ấy, chỉ cần
sách đừng quá dở, quá nhảm. Vả lại đến như đệ nhất danh phẩm của dân tộc là
Truyện Kiều mà về lý do sáng tác tác giả cũng chỉ cho biết là để bà con “mua
vui” trong “một vài trống canh”, thế thôi; mình chưa chi đã bi bô lắm lời chẳng
hóa ra muốn chọc cười thiên hạ sao?
Ấy thế mà hôm nay trước khi bắt đầu tôi lại thấy cần bàn qua
về lý do biên soạn cuốn sách đầy những lôi thôi thiếu sót này. Sở dĩ thế là vì
thoạt tiên thấy sờ sờ trước mắt những lý do không nên biên soạn.
Trước hết mình không phải là một nhà phê bình nhà biên khảo
gì ráo mà tự dưng xông ra làm công việc biên khảo phê bình là chuyện không nên.
Đây không phải việc dễ dàng; ngay trong giới chuyên môn bình và khảo mỗi một thời
đã có được mấy người thành công để lại những công trình đáng tin cậy, huống hồ
kẻ tay ngang sao dám xía vào bôi bác?
Hơn nữa hoàn cảnh thật là khó: xung quanh không có tài liệu
mà mình thì không có điều kiện để đi tìm tài liệu, lấy gì tham khảo? Bảo rằng
tác phẩm của một thời gần gũi như thời 1954-1975 vừa qua mà không còn tìm được ở
các thư viện Âu Mỹ thì khó tin, nhưng trong thực tế làm sao có thể đi tìm ở khắp
các thư viện Âu Mỹ. Cho đến nay người cầm bút thoát nước ra đi kể ra đã khá nhiều,
mấy ai trong số ấy đem theo được tác phẩm của chính mình. Hiện còn được lấy một
vài tác phẩm của mình trong nhà đã là trường hợp may mắn đáng mừng rồi; rất nhiều
kẻ không có lấy một cuốn nào. Tự mình cố công tìm kiếm, mua hay mượn sao lại
sách của mình đã thiên nan vạn nan, nói gì đến việc sưu tầm khắp các văn thi
gia? Xin được lấy chuyện riêng làm thí dụ: hồi còn ở trong nước trước sau viết
và in được vài chục cuốn sách, sang đây tôi thử tìm thì thấy tại thư viện trường
Cornell có 11 cuốn, thư viện Quốc hội Hoa Kỳ có 5 cuốn, thư viện trường Yale có
9 cuốn, thư viện trường Nam Illinois có 6 cuốn; phần lớn các danh sách lặp
nhau, những cuốn thiếu thì các nơi đều thiếu; ấy là chưa kể đối với những bài
đã đăng tản mác trên các báo mà chưa in thành sách thì sự săn tìm còn vất vả
hơn nhiều (mà đây là phần quan trọng nhất trong toàn bộ trước tác của một số
văn gia). Tôi vừa nói đến chuyện “tìm kiếm”, đó chẳng qua là tìm ra cái tên
sách mà thôi, chứ không phải là tìm mang được sách về nhà, nhẩn nha thưởng thức,
suy ngẫm, khảo bình: thư viện đại học Mỹ bây giờ không hay gửi sách Việt ngữ đến
các độc giả xa xôi. Vậy thì nên bỏ công ăn việc làm để từ tây nam sang đông bắc
Hoa Kỳ đến với sách chăng? nên nhờ bạn bè những miền gần thư viện bỏ công ăn việc
làm của họ mà đi sao chép hộ chăng? sao hết tác phẩm của hai mươi năm văn học?!
Hoặc có kẻ bĩu môi: “Chao ôi! chỉ tìm đọc lại những cuốn sách
ra đời cách đây mới hơn mười năm mà nói như chuyện dời non lấp biển!” Vâng, có
lẽ chuyện ấy sẽ rất dễ dàng, sau này, đối với những nhà văn chuyên nghiệp thành
công tại nước này, sẽ dễ dàng khi cộng đồng Việt kiều đã bắt rễ, lớn mạnh, có
khả năng đài thọ cho các hoạt động văn hóa. Còn hiện nay, chúng ta sống trong một
hoàn cảnh khác.
Hiện nay chúng ta không có kẻ cầm bút chuyên nghề chuyên nghiệp
nào cả trên đất Mỹ, chỉ có những người vừa làm ăn theo cái đà hối hả của xã hội
này vừa viết lách qua quýt vào những ngày nghỉ, những dịp hở tay hiếm hoi. Tiến
hành công việc trong điều kiện như thế chắc chắn sẽ bị chê là thiếu tinh thần
trách nhiệm. Thi phú làm ra để vịnh hoa xuân lá thu, vịnh cây quạt cây đa, hay
thậm chí để ca ngợi lãnh đạo xưng tụng cách mạng v.v..., thơ phú ấy có thể làm
thật kỹ cũng có thể làm qua quýt: hay thì được truyền tụng dở sẽ bị vất đi là rồi.
Làm dở có hại chăng bất quá chỉ hại cái “danh” của tác giả. Còn như viết cái gì
có liên quan đến kẻ khác, có chê khen người nọ người kia mà viết qua quýt thì bị
mắng mỏ xỉa xói tưng bừng là cái chắc.
Đã thế, lại còn cái này mới thật rắc rối: Số là trong thời kỳ
1954-75 riêng phần tôi trót múa may vung vít khá nhiều, bây giờ viết về thời kỳ
văn học đó mình lại “nhận định” về những hoạt động của mình thì sự lố lăng biết
để đâu cho hết? Hoặc giả đừng nhắc nhở gì tới, cứ vờ vĩnh làm như không hề biết
có mình, lờ tịt đi, được chăng? Như thế, có vẻ gian quá. Hay là hãy giả vờ chê
bai nhặng xị cả lên? Khốn nỗi quân tử khắp hải nội hải ngoại có phải là trẻ con
cả đâu, người ta sẽ che miệng cười rinh rích. Còn như rủi ro mà hở ra cái giọng
âu yếm thì chết với thiên hạ ngay. Cho nên xưa nay chẳng ai làm cái việc dại dột
này. Nếu gặp lúc đứng ngồi không yên, trong người cảm thấy muốn viết quá lắm,
thì trên đời thiếu gì chuyện để viết mà cứ phải nhất định lao vào cái công việc
vừa nhọc nhằn vừa lố bịch như thế?
Ấy vậy mà nghĩ đi nghĩ lại chán chê rồi tôi lại quyết định cứ
viết cuốn sách này.
Trước hết là vì chỗ nặng tình với một thời kỳ văn học kém may
mắn. Thật vậy, thời kỳ 1954-75 gặp cái rủi ro hiếm thấy, là trong suốt hai mươi
năm trời không có được lấy một nhà phê bình chuyên nghiệp. Trên báo chí vẫn có
những bài điểm sách, giới thiệu, phê bình; nhưng hầu hết là bài của giới sáng
tác nhận xét lẫn nhau. Như thế không phải là không có giá trị, dĩ nhiên. Tuy vậy
những cái đó không thể thay thế công việc của nhà phê bình chuyên nghiệp. Người
sáng tác nhân khoái một tác phẩm hay bực mình về một tác phẩm nào đó mà cất lời,
lời nói lắm lúc chủ quan. Họ nói theo cái quan niệm nghệ thuật của họ, thường
khi thiếu công bình. Mà thực ra họ cũng chẳng bận tâm mấy đến chỗ công bình
trong sự khen chê; bận tâm chính yếu của họ là thành công trong sáng tác. Trong
khi ấy nhà phê bình lấy việc phát huy được cái hay cái đẹp của người khác làm sự
thành công của mình, xem những bất công, lầm lẫn, thiếu sót trong sự nhận xét
người khác như sự thất bại của chính mình; do đó mà phải thận trọng. Ngoài ra,
đã chọn lấy nghiệp, người phê bình trước khi đi vào các tác phẩm thuộc những
lãnh vực, bộ môn khác nhau, đến với những tác giả thuộc nhiều khuynh hướng khác
nhau, trước khi khảo sát sự kiện văn nghệ trong những liên hệ với bối cảnh xã hội,
kinh tế, chính trị khác nhau v.v..., họ lại phải tự trang bị lấy một cái vốn kiến
thức rộng rãi, điều không nhất thiết cần nơi những người sáng tác. Trong sự tìm
hiểu về các thời kỳ văn nghệ, quần chúng trông cậy ở họ.
Bảo rằng ở Miền Nam[1] Việt Nam trong vòng hai mươi năm không người
có tài phê bình văn học thì không đúng. Đặng Tiến chẳng hạn, vào đầu những năm
60, khi ông hãy còn rất trẻ, đã viết trên Tin Sách những bài phê bình thật sắc
sảo thâm trầm, và sau này khi Miền Nam gần sụp đổ nhà Giao Điểm có in một tác
phẩm xuất sắc của ông, nhận định về một số thi sĩ cả xưa lẫn nay, cuốn Vũ trụ
thơ. Thế nhưng Đặng Tiến không hề nhận cái công việc theo dõi suy tìm về thời kỳ
văn học 1954-75; ông chợt đến chợt đi, khi sống trong nước khi ở nước ngoài,
khi xuất hiện khi vắng mặt thật lâu trên văn đàn. Lại như Lê Huy Oanh, như cô
Phương Thảo, như Cao Huy Khanh, từng viết những bài về các thi sĩ và tiểu thuyết
gia; tuy nhiên mới chỉ có những bài lẻ tẻ đăng báo. Rốt cuộc văn học Miền Nam
Việt Nam vẫn chưa hề được ai theo dõi nhận xét trên toàn bộ, cho chúng ta một
cái nhìn tổng quát, dù là đại khái.
Trong quần chúng khi nhắc lại thời kỳ 54-75 ở Miền Nam, có kẻ
nhớ đến bà Tùng Long được yêu thích rộng rãi, có người nêu tên nữ sĩ Lệ Hằng viết
hay ác, có kẻ bảo Thanh Tâm Tuyền mới thật cao siêu, có người lại nhớ đến ông
Chu Tử tài ba quấy động thiên hạ một thời v.v... Chín người mười ý, loạn xị cả
lên. Thậm chí, hồi trước 75, ở ngay trong nước, trong giới giáo chức giảng dạy
về văn chương ở bậc trung học chẳng hạn, mấy ai đưa ra cho học sinh được một ý
niệm chung chung về tình hình văn học thời kỳ mình đang sống, về những diễn biến
tâm trạng của thời đại phản ảnh trong từng giai đoạn nghệ thuật, về các khuynh
hướng của thi ca, của tiểu thuyết v.v... Chẳng qua trên các sách giáo khoa chỉ
có những đoạn trích giảng và chút ít tiểu sử của một số tác giả may mắn. (Ông
Cao Huy Khanh có nghiên cứu về bộ môn tiểu thuyết cùng các tiểu thuyết gia
trong thời kỳ này, nhưng sách chưa kịp phát hành thì Miền Nam sụp đổ.)
Đối với cái sinh hoạt tinh thần và tình cảm của một thời kỳ
xa hơn, thời kỳ trước 1945, chúng ta không hề có sự bối rối như thế; được vậy
là nhờ ở công trình tổng kết của Vũ Ngọc Phan và Hoài Thanh. Cũng như đối với
tình hình văn học hiện tại ở Pháp, ở Anh, ở Mỹ v.v..., dù là người ngoại cuộc,
chúng ta nhìn vào cũng không đến nỗi lúng túng: bao nhiêu sách nhận định phê
bình sẵn sàng hướng dẫn những kẻ bỡ ngỡ qua các ngóc ngách diễn biến, các chủ
trương trường phái phức tạp nhất. Bối rối hơn cả vẫn là cái nhìn của chúng ta về
ngay những hoạt động tinh thần của chính chúng ta.
Cả một thế hệ văn học không có phê bình, toàn bộ thành tích
văn nghệ phản ảnh những cảm nghĩ băn khoăn, những buồn vui khóc cười của hai
mươi triệu đồng bào trong suốt thời gian hai mươi năm, rồi lây lất phôi pha với
năm tháng, chẳng ai màng xét đến, tìm hiểu đến. Buồn biết mấy!
Hoặc có người bảo: “Hãy thong thả! làm gì mà cuống lên thế.
Bây giờ chưa có phê bình thì rồi sau sẽ có. Muốn phán đoán công bình sáng suốt
cần có một khoảng cách thời gian.” — Có lẽ thế. Nhưng trước khi có sự công
bình, sự sáng suốt, hãy chỉ mong được chút lưu tâm. Vả lại kẻ đồng thời nếu thiếu
sáng suốt thì lại có sự cảm thông của người trong cuộc. Giả sử trong khi suy
nghĩ về mấy bài thơ của Lý Thường Kiệt, Đặng Dung, Hồ Xuân Hương v.v... mà ta bắt
gặp đâu đó một tài liệu viết về văn học của một người đương thời, chắc chắn
không khỏi lấy làm mừng rỡ. Có được một ý kiến phát biểu ngay lúc bấy giờ dù thế
nào vẫn quí hóa hơn là phải chờ hoặc tám chín trăm hoặc đôi ba trăm năm sau để
nghe lời “sáng suốt” của những kẻ lạ hoắc, xa lạ với tâm sự của người xưa, với
phong tục xưa, xã hội xưa, và trong tay chỉ nắm dăm ba tư liệu còm cõi, lạc
loài.
Sau hiệp định Genève, tôi về gia nhập vào cái sinh hoạt văn
nghệ Miền Nam tuổi đã ba mươi; từ đó trong hai mươi năm viết văn làm báo, cùng
với hàng trăm bạn bè, kẻ tả người hữu, kẻ già người trẻ, kẻ Nam người Bắc
v.v... mải miết say mê. Có lúc ai nấy chứa chan hy vọng, ăm ắp hoài bão ước mơ;
có lúc hầu hết não nề chán ngán. Chuyện mừng vui đắc ý có nhiều mà điều vất vả
khổ nhục cũng lắm. Thế rồi khi đời đã về chiều, bỏ cuộc ra đi, ở nơi đất lạ
không khỏi có lúc ngơ ngác: “Những bạn bè vui buồn có nhau trong hai mươi năm
cũ bây giờ ở đâu?” Tại một thị trấn tây bắc Hoa Kỳ, Thanh Nam có lần kiểm điểm:
“Bằng hữu qua đây dăm bảy kẻ
Đứa nuôi cừu hận, đứa phong ba
Đứa nằm yên phận vui êm ấm
Đứa nhục nhằn lê kiếp sống thừa.”
(‘Thơ xuân đất khách’, Đất khách)
Đó là những “đứa” may mắn nhất. Trải qua một thời chiến tranh
dài rồi trong cơn tan rã sụp đổ mà lại thoát đi được chẳng qua là một số ít.
Trong số còn lại, có kẻ gục ngã trên chiến trường (Y Uyên, Doãn Dân v.v...), có
người phải dùng cách nọ cách kia mà kết liễu cuộc đời (Nhất Linh, Tam Ích,
Dzoãn Bình v.v...), có kẻ bỏ mình trên đường thoát thân tìm tự do (Chu Tử, Trần
Đại...), có người gục ngã vì tù đày (Vũ Hoàng Chương, Hồ Hữu Tường, Nguyễn Mạnh
Côn...), và rất đông là cái số quằn quại trong lao tù, có kẻ đến tận ngày nay
chưa thoát khỏi (Như Phong, Duy Lam, Phan Nhật Nam, Trần Dạ Từ, Doãn Quốc Sỹ...).
Thân thế của họ thế ấy, văn nghiệp như thế kia..., làm sao
mình chẳng nặng lòng.
Vừa rồi ta nói đến những thiệt thòi của một thời kỳ văn học
không phê bình. Thời kỳ 1954-75 không phải chỉ chịu một điều bất hạnh ấy thôi:
câu chuyện hủy diệt văn hóa phẩm Miền Nam từ 1975 đến nay không ai là không biết.
Còn nhớ hôm thứ hai 26 tháng 5 năm 1975, lúc bấy giờ chúng
tôi còn ở một trại tị nạn trên đảo Guam, buổi sáng thức giấc nghe phát thanh
cái tin tại Sài Gòn có lệnh cấm bán sách xuất bản dưới chế độ cũ và từ thứ năm
tuần trước các tiệm sách đều đóng cửa. Mấy anh em cầm bút có mặt trong trại
nhìn nhau lắc đầu: Chúng tôi mới ra đi được nửa đường thì sách ở quê nhà đã đi
đời.
Sách cũ bị cấm bán, rồi bị tịch thu. Tịch thu đi tịch thu lại
năm lần bảy lượt cho kỳ sạch vết tích. Mãi sáu năm sau ngày chiếm Sài Gòn, đầu
năm 1981 cộng sản lại mở một đợt càn quét sách báo đối lập. Sau ba tháng hoạt động,
tức là đến tháng 6-81, họ đã đạt được những thành tích đăng tải trên Tạp chí Cộng
Sản số tháng 10-81: trên toàn quốc tịch thu 3 triệu ấn bản, riêng tại Sài Gòn
60 tấn ấn phẩm.
Những câu chuyện về tịch thu, đốt phá, cấm đoán, hủy hoại
sách báo tại xứ ta từ xưa đến nay xảy ra quá nhiều, đã thành chuyện quá phổ biến.
Sự mất mát trong văn học lớn lao đến nỗi một nữ sĩ nổi tiếng như Hồ Xuân Hương
mà chỉ không đầy hai thế kỷ sau đã mất gần hết dấu vết, khiến văn giới có lúc
đâm ra nghi ngờ về bà, nghĩ rằng người nữ sĩ tinh nghịch nọ chỉ là một huyền
thoại, một chuyện bịa đặt lưu truyền trong quần chúng. Ông Lữ Hồ đã nêu ra câu
hỏi: “Có chăng một bà Hồ Xuân Hương?”[2]
Cái sự rủi ro xảy đến cho Hồ Xuân Hương chẳng qua chỉ là sự mất
mát tự nhiên, vì thiếu bảo quản; đàng này lớp văn gia đối thủ của cộng sản là nạn
nhân của một chính sách hủy diệt nghiệt ngã mọi vết tích. Thành thử, nếu xứ xứ
vẫn còn cách biệt nhau như hồi thế kỷ XVIII, nếu sách Việt ngữ không thoát ra
ngoài và được lưu giữ ở ngoại quốc, thì sau này người ta tha hồ ngơ ngác hỏi
nhau: “Có chăng một ông Khái Hưng? Có chăng một bà Nhã Ca? Có chăng một ông
Phan Khôi? Có chăng một bà Thụy Vũ? v.v... Có chăng những nhân vật huyền hoặc,
tuyệt vô tung tích ấy?” Mà dù cho có sự tàng trữ ở nước ngoài, có sự trốn chạy
của sách Việt, thì cái phần được cứu thoát cũng không mấy lớn lao. Thật vậy,
trước 1975 học giả Nguyễn Hiến Lê đã cho xuất bản hơn một trăm tác phẩm, bây giờ
mở tập thư mục thư viện Quốc hội Hoa Kỳ ấn bản 1982 đếm thử được bảy nhan đề!
Ta đã không thể ngăn chận được việc phá hủy, không thể bảo tồn được cái thành
tích văn học nọ, thì ngay lúc này cũng nên có một tổng kết, một kiểm điểm sơ lược,
để về sau những ai lưu tâm còn có chút căn cứ sưu khảo. Không thế, sao đành?
Văn học Miền Nam 54-75 không có phê bình, văn học Miền Nam
đang bị tiêu hủy. Chưa hết. Chung quanh nó còn diễn ra lắm trò lố bịch: tôi muốn
nói đến câu chuyện “văn học giải phóng Miền Nam”. Nhà nước cộng sản dựng lên một
nền văn học, cho cán bộ nghí ngố om sòm về nền văn học ấy, cố gây ra cái cảm tưởng
đây mới là nền văn học chân chính của Miền Nam, là tiếng nói tự do của nhân dân
Miền Nam; còn bao nhiêu sách báo xuất hiện trên khắp lãnh thổ Việt Nam từ vĩ
tuyến 17 trở vào trong vòng 20 năm qua không phải là văn hóa phẩm đâu, đó là những
món sản xuất theo lệnh của CIA cả đấy. CIA sai khiến ngụy quyền, ngụy quyền sai
khiến bồi bút viết cái nọ cái kia, cái thì gieo rắc chủ nghĩa hiện sinh, cái
thì mô tả cảnh dâm ô đồi bại, cái thì xúi giục chống cộng v.v..., tất cả cùng
nhằm một mục đích đầu độc quần chúng làm hại nhân dân cả.
“Văn học giải phóng” mới là văn học chân chính của Miền Nam,
ông Phạm Văn Sĩ viết một cuốn sách về nền văn học ấy,[3] trong sách ông cẩn thận dành ra một phần
phụ lục để thóa mạ “văn nghệ vùng tạm chiếm”. Đáng tiếc là không có phần nào
dành nói về việc tạo thành văn nghệ giải phóng. Bởi vì việc đánh tráo một nền
văn học tất nhiên ngộ nghĩnh, mà sự chế tạo nên một nền văn học cũng ly kỳ,
đáng nói lắm chứ, không sao?
Xem nào, văn học giải phóng là do những ai? Ông Phạm Văn Sĩ kể
ra những tên như: Nguyễn Đức Thuận, Thanh Hải, Giang Nam, Lê Anh Xuân, Nguyễn
Thi, Huỳnh Minh Siêng, Trần Bạch Đằng, Anh Đức, Trần Hiếu Minh, Nguyễn Trung
Thành, Phan Tứ, Nguyễn Vũ v.v... Ông không chịu nói ra cái điều lý thú này: là
tất cả những kẻ vừa kể trên đều được phái từ ngoài Bắc vào. Những kẻ mới lớn
lên thì được đảng dạy dỗ cẩn thận, cũng có người được cho đi rèn luyện tận bên
Tàu bên Nga, có người là con ông cháu cha, xuất thân từ gia đình đảng viên cao
cấp, bố là yếu nhân trong chính phủ. Hạng cao niên hơn thì lại là những văn nghệ
sĩ đã có tên tuổi ngoài Bắc, đổi tên đổi họ, hóa thân làm người mới: Lưu Hữu
Phước hóa làm Huỳnh Minh Siêng, Nguyễn Văn Bỗng hóa thành Trần Hiếu Minh,
Nguyên Ngọc hóa ra Nguyễn Trung Thành, Bùi Đức Ái thành ra Anh Đức, Trần Bạch Đằng
làm Hưởng Triều, làm Hiểu Trường, Lê Khâm hóa thành Phan Tứ, Nguyễn Ngọc Tấn
thành Nguyễn Thi v.v...
Bảo rằng những văn nghệ sĩ ấy gốc từ Miền Nam nên những gì họ
viết ra có thể cho vào văn học Miền Nam? - Nếu thế thì tác phẩm của Doãn Quốc Sỹ,
Nguyễn Mạnh Côn, Vũ Hoàng Chương v.v... phải trả về văn học Miền Bắc cả?
Lại bảo rằng những người gốc Nam kia đã trở về sáng tác ngay
tại Miền Nam cho nên rất có thể cho vào văn học Miền Nam? - Những cán bộ kia chợt
ra chợt vào chưa hẳn đã viết ở trong Nam. Mà giả sử họ có ở lại hẳn trong Nam một
thời gian[4] thì lại vẫn là chuyện kỳ cục. Hãy tưởng tượng
trường hợp chúng ta đưa nhạc sĩ Phạm Duy ra thả dù ở một vùng biên giới Hoa Việt
nào đó, đổi tên làm ông Trần Doai, thi sĩ Tú Kếu đổi làm Tú Cối, các nhà văn Trần
Dạ Từ, Doãn Quốc Sỹ v.v... thành những ông Phạm Nhật Nghiêm, Hồ Hải Dương
v.v..., rồi trốn nấp trong khoảng núi rừng Bắc Việt, cứ cất lên đều đều tiếng
nói của nhân dân cách mạng, nhân dân giải phóng Miền Bắc, được chăng? Lại thử
tưởng tượng ngày trước chúa Nguyễn bỗng có ý kiến đưa Đào Duy Từ ra Đàng Ngoài?
Vâng, bình thường thì Đào Duy Từ cứ ở Đàng Trong; lấy vợ sinh con đều đặn, ăn lộc
chúa Nguyễn, lãnh quan tước Đàng Trong, đến một lúc nào đó chúa Nguyễn thấy
“nhân dân” Đàng Ngoài cần lên tiếng bèn hạ lệnh cho Đào Duy Từ mang tay nải lẻn
lút trở ra Bắc, đào cái hầm thật sâu nấp thật kín, rồi ngồi dưới đó cất lên tiếng
nói giải phóng của toàn thể nhân dân Đàng Ngoài. Người của Đàng Ngoài sáng tác
ngay trên lãnh thổ Đàng Ngoài đấy mà. Được chăng?
Nghe chuyện như thế chúng ta ở Miền Nam bò lê bò càng ra mà
cười, rồi xúm nhau đàn ngang cung, xúm nhau làm thơ chua thơ đen thơ xám v.v...
Thế là hỏng.
Người cộng sản không cười. Họ trịnh trọng trình bày vấn đề.
Xong, họ trịnh trọng đưa hai tay lên ngang ngực vỗ lép bép; tất cả cùng vỗ tay
theo. Mọi người nhất trí, họ tiến hành kế hoạch. Chuyện kỳ cục đến đâu họ cũng
làm được. Họ làm ra mặt trận giải phóng Miền Nam bằng người của họ, họ làm ra
chính phủ giải phóng Miền Nam bằng người của họ, họ làm ra quân đội giải phóng
Miền Nam bằng người của họ, tại sao họ không làm ra được một đội ngũ văn nghệ
sĩ, một nền văn học giải phóng Miền Nam bằng người của họ mang vào, sau khi đã
dạy dỗ kỹ càng và tiếp tục “lãnh đạo”, kiểm soát chặt chẽ. Vả lại trong một xã
hội mà người quốc trưởng có thể lần lượt đội hết tên này đến tên kia, ký hết
“bút hiệu” này đến “bút hiệu” nọ, viết sách tự ca tụng mình inh ỏi, tự tâng bốc
mình lên tới mây xanh, cho in đi in lại phổ biến tưng bừng khắp nước, như thế
mà vẫn đẹp mặt như thường,[5] thì văn nghệ sĩ thay đổi vùng để kể xấu đối
phương có gì là kỳ cục đâu? Làm được tất.
Họ làm một cách trịnh trọng, không cười, và thế giới Tây
phương trịnh trọng ghi nhận những gì họ nói họ làm. Do chính sách tiêu diệt tàn
tích văn hóa Mỹ ngụy, một ngày kia dần dần không ai tìm thấy sách của Chu Tử,
Nguyễn Mạnh Côn, Vũ Hoàng Chương để đọc nữa, không ai nghe nói đến Nhã Ca,
Dương Nghiễm Mậu, Nguyễn Đình Toàn... nữa, những tên tuổi ấy mỗi lúc một phai mờ,
trở nên mơ hồ, rồi tác phẩm của Phạm Văn Sĩ tái bản sẽ lặng lẽ bỏ đi phần phụ lục.
Lúc bấy giờ khi cần biên khảo về văn học Việt Nam thời kỳ 1954-75, với tài liệu
sách báo do nhà nước Việt Nam phổ biến rộng rãi, cung ứng đầy đủ, các học giả
Tây phương tha hồ hăng hái nghiên cứu về cái văn học giải phóng như là nền văn
học chân chính, nền văn học duy nhất của Miền Nam Việt Nam, với những tác phẩm
sáng chói kể chuyện anh hùng Nguyễn Văn Trỗi, chuyện “tục ăn thịt người” ở Miền
Nam[6] v.v... với những văn nghệ sĩ cách mạng
Nguyễn Trung Thành, Trần Hiếu Minh, Huỳnh Minh Siêng v.v... thường thường nhất
trí quan điểm với những nghệ sĩ cách mạng Miền Bắc Nguyên Ngọc, Nguyễn Văn Bỗng,
Lưu Hữu Phước. Và đối với Tây phương sẽ chỉ còn có nền văn học ấy ở Miền Nam.
Chúng ta thấy hài hước? Thật hài hước chết người.
Vì những chuyện như thế, rốt cuộc đành miễn cưỡng viết cuốn
sách này trong những điều kiện rất không nên viết. Viết như là một sơ thảo, một
bản nháp, một gợi ý, nhắc nhở, một cách nêu vấn đề, để sau này những người có đầy
đủ tư cách và điều kiện sẽ viết lại một cuốn xứng đáng.
Sách gồm nhiều tập, tập này trình bày một cái nhìn tổng quát;
các tập kế tiếp sẽ được dành cho từng bộ môn sáng tác: thi ca, tiểu thuyết, tùy
bút, kịch, phóng sự, ký sự.
Trong sách chúng ta sẽ gặp một số tác giả tiền chiến, tức những
vị đã nổi danh từ trước 1954, không những thế lại có những vị mà phần quan trọng
nhất của sự nghiệp thuộc về thời kỳ trước 1945. Thiết tưởng dù vậy, nếu sau
Genève họ còn hoạt động thì các hoạt động ấy vẫn phải được nói đến.
Còn lớp nhà văn 54-75, sau khi Miền Nam sụp đổ vẫn có kẻ
không ngừng viết văn làm báo: nên thêm một phần phụ lục dành cho các hoạt động ấy
chăng? Tôi nghĩ là việc ấy không thích hợp. Sau 1975, trong chúng ta có kẻ tiếp
tục viết ở hải ngoại, có kẻ tiếp tục viết âm thầm trong nước, có người lén lút
viết trong tù; ngoài ra lại cũng có một số cộng tác với chế độ mới. Đây là một
thời kỳ văn học khác hẳn, với tất cả sự phức tạp của nó, xứng đáng một công
trình nghiên cứu riêng; nó không thể coi là một phần “phụ” vào thời kỳ 1954-75,
cũng như thời kỳ sau 54 không hề “phụ” vào thời văn học tiền chiến: không có một
thời kỳ nào nên “phụ” vào thời kỳ khác.
Vả lại nếu chỉ nói riêng về văn học lưu vong sau 1975, cái
văn học tự do ngoài chế độ cộng sản, tôi thấy về tinh thần nó cũng không mấy gần
gũi với thời kỳ 1954-75. Trước 1975 trong nước và sau 1975 ngoài nước chỉ có
chung một số tên tác giả, ngoài ra hoàn cảnh trước tác khác nhau, bối cảnh xã hội
khác nhau, tâm tư con người khác nhau, động cơ viết lách khác nhau...
Vậy ở đây xin chỉ có thời kỳ văn học 1954-75 với những người
đã đóng góp vào thời kỳ văn học này. Những người ấy về sau làm gì, thay đổi ra
sao, cái đó thuộc về vấn đề khác mà chúng ta không đề cập đến.
Tôi đã phân trần về những lý do không nên viết, rồi lại phân
trần về những lý do phải viết. Rõ thật nhiều lời. Nhưng khi xong việc, không khỏi
ngẩn ngơ tự hỏi: Cái đã viết ra đó là cái gì vậy? Là lịch sử hai mươi năm văn học
Miền Nam chăng? Là kiểm điểm phê bình nền văn học Miền Nam chăng? ¾ Rõ ràng nó
không xứng đáng là lịch sử, là phê bình gì cả. Nó không có cái tầm tổng hợp rộng
rãi, nó thiếu công phu suy tìm và phân tích đến nơi đến chốn về bất cứ môn loại
nào khuynh hướng nào. Chẳng qua chỉ có những nhận xét rất khái lược, liên quan
đến nền văn học và các văn gia một thời mà thôi. Thôi thì của ít lòng nhiều vậy.
Mặt khác, nhân đọc lại bản thảo chợt thấy sao mà lắm trích dẫn
ghi chú, sao mà rườm ra đến thế? Nghĩ đi nghĩ lại, đâm bật cười: thì ra đó là một
điểm yếu về tâm lý. Xưa nay kẻ xấu hay làm tốt, người thiếu chữ thường hay nói
chữ. Vậy vì thiếu tài liệu mà ham khoe tài liệu cũng là thường tình. Số là
trong hoàn cảnh ít sách báo Việt ngữ, mỗi khi bắt gặp được trang chữ nào in từ
Sài Gòn trước 1975 tôi không cầm lòng được, cứ nhấp nhổm muốn xòe ra cho ai nấy
cùng xem. Có lúc đã toan gạch toẹt bỏ tuốt các trích dẫn không cần thiết, nhưng
rồi lại thôi: Chỗ yếu đó chẳng qua là một biểu lộ tâm lý của người xa xứ, mạnh
tay trấn áp nó làm chi!
Tập sách được hoàn tất là do sự giúp đỡ về tài chánh của Ủy
ban Nghiên cứu Khoa học Xã hội (Hoa Kỳ) và sự giúp đỡ chí tình về tài liệu của
nhiều bạn hữu sống ở Âu châu và Mỹ châu, mà tôi xin chân thành cảm tạ. Lẽ ra
tôi nên công khai tạ ơn từng vị, tuy nhiên nhiều người không muốn nêu tên, vậy
nên đành để lòng biết lòng mà thôi.
Võ Phiến
Tháng 1-1986
_________________________
[1]Nước Việt Nam, trong thời Pháp thuộc,
chia ra làm 3 phần, gọi là Nam kỳ, Trung kỳ, Bắc kỳ. Cũng 3 phần đất ấy, về sau
có khi được gọi là Nam phần, Trung phần, Bắc phần, lại có lúc còn được gọi là
Nam Việt, Trung Việt, Bắc Việt, hay Nam bộ, Trung bộ, Bắc bộ, hay miền Nam, miền
Trung, miền Bắc. Trong trường hợp sau cùng vừa kể, ở sách này chúng tôi không
viết hoa chữ miền.
Trong khoảng thời gian 21 năm sau hiệp định Genève, nước Việt
Nam bị phân chia làm 2 miền, lấy sông Bến Hải làm ranh giới. Trong trường hợp ấy,
chúng tôi viết hoa chữ Miền (Miền Nam, Miền Bắc).
[2]Tạp chí Sáng Tạo, số 34, tháng
9-1958.
[3]Văn học giải phóng Miền Nam, nhà xuất
bản Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, Hà Nội, 1975.
[4]Nguyễn Văn Bỗng chẳng hạn, suốt một
thời gian dài, cứ chân trong chân ngoài. Thoắt cái ông vào Nam làm nhà văn Miền
Nam Trần Hiếu Minh, rồi vụt cái ông lại ra Bắc làm việc ở trụ sở hội Văn nghệ
“trung ương” với Xuân Diệu, Huy Cận, trong tư cách Nguyễn Văn Bỗng (Xem Bên lề
các cuốn sách).
[5]Hồ Chí Minh viết Những mẩu chuyện về
cuộc đời hoạt động của Hồ Chủ tịch ký Trần Dân Tiên, viết Vừa đi vừa kể chuyện
ký T. Lan.
[6]Văn học giải phóng Miền Nam, nhà xuất
bản Đại Học Và Trung Học Chuyên Nghiệp, Hà Nội, 1975.
Khái quát
1954-1975, chúng ta có những thời điểm ngộ nghĩnh: 1954 chấm
dứt một cuộc chiến tranh, 1975 chấm dứt một cuộc chiến tranh khác; 1954 một cuộc
di cư, 1975 lại một cuộc di cư nữa; 1954 đất nước đang là một bị chia hai, 1975
đất nước đang chia hai lại hoàn làm một... Chiến tranh phát sinh rồi chiến
tranh kết thúc trên nước ta xưa nay đã nhiều lần, nước qua phân rồi nước trở lại
thống nhất xảy ra ở ta cũng nhiều lần, duy có chuyện hàng triệu người kéo nhau
ra đi là chưa từng thấy. Đó là đặc điểm một thời. Vậy có thể nói thời kỳ chúng
ta đang nói đây là thời kỳ văn học giữa hai cuộc di cư.
Mặc dù 1954 và 1975 là những thời điểm ngộ nghĩnh, chúng ta
không chọn thời kỳ văn học này vì cái ngộ nghĩnh, dĩ nhiên. Cũng như chiến
tranh, qua phân, thống nhất, di cư đều là những biến cố quân sự, chính trị, xã
hội trọng đại, nhưng chúng ta không chọn vì những cái trọng đại ấy: Quân sự,
chính trị, kinh tế, xã hội ảnh hưởng đến văn học, nhưng không phải là văn học.
Sở dĩ chúng ta tách cái khoảng thời gian nọ làm một thời kỳ
văn học riêng biệt tại Miền Nam Việt Nam là vì nhận thấy quả thực trong vòng
hai mươi năm ấy văn học nghệ thuật ở đây đã có những sắc thái riêng, đặc biệt,
khác hẳn trước đó và sau đó. Trong vòng hai mươi năm ấy ở Miền Nam quần chúng
đã có những cảm nghĩ khác, văn nghệ sĩ đã có một quan niệm sáng tác khác thời
trước và thời sau. Cái khác, cái thay đổi trong tâm tình con người vào thời kỳ
này thật sâu xa và thật đột ngột: chỉ trong vòng năm trước năm sau, vụt cái
lòng người biến đổi, văn nghệ chuyển hướng hoàn toàn. Ở ngoài Trung trong những
năm đầu thập niên 50, cho đến 1954, những tên tuổi nổi bật là Kiêm Minh, là Vân
Sơn PMT; trong Nam tiếng tăm vang dội nhất là Vũ Anh Khanh, Thẩm Thệ Hà, Trúc
Khanh, Lý Văn Sâm... với những nhà khảo luận như Tam Ích, Thiên Giang, Thê Húc
v.v... Sau 1954, loay hoay chừng mấy tháng, tự dưng những vị ấy lui vào bóng tối,
lặng lẽ, từ đó cho đến suốt hai chục năm kế tiếp không còn có cơ hội xuất hiện
thắng lợi trên văn đàn nữa. Và một lớp người mới xông ra, ồ ạt: Doãn Quốc Sỹ,
Thanh Tâm Tuyền, Võ Phiến, Sơn Nam, Nguyễn Văn Trung, Nguyễn Mạnh Côn, rồi
Dương Nghiễm Mậu, rồi Nhã Ca v.v... Thật nhanh chóng: Thoắt cái những người mới
được quần chúng độc giả đón tiếp niềm nở, chừng một vài năm sau họ nghiễm nhiên
thay thế các lớp nhà văn trước.
Đây không phải là sự thay thế của những cái tên suông, mà là
sự thay thế cả một chiều hướng tinh thần. Không có gì khác nhau xa bằng cái
tinh thần Nửa bồ xương khô của Vũ Anh Khanh với tinh thần Dòng sông định mệnh của
Doãn Quốc Sỹ, Mưa đêm cuối năm của Võ Phiến, bằng tư tưởng của Thiên Giang với
tư tưởng của Nguyễn Mạnh Côn chẳng hạn.
Giữa lớp trước 54 và sau 54 ở Miền Nam chỗ khác nhau không phải
chỉ có ở thái độ chính trị. Thế hệ độc giả này không phải chỉ đột nhiên lạnh nhạt
với những Vũ Anh Khanh, Trúc Khanh, Vân Sơn PMT v.v..., mà cũng hững hờ luôn cả
đối với những nhà văn chống cộng như Nhất Linh, Tam Lang v.v... Họ chối bỏ hết
quá khứ. Một giai đoạn mới tự xác nhận một cách mạnh mẽ, ồn ào, có khi quá lố.
Thật vậy, một trong những danh từ thời thượng lúc bấy giờ là “hôm nay”: lớp trẻ
hôm nay, văn nghệ hôm nay, tiếng nói hôm nay v.v... Hôm nay không hẳn là giỏi
hơn hôm qua, hôm nay không hẳn là hay hơn hôm qua. Miễn nó là hôm nay. Nếu
không thế nó không được chấp nhận.
“Chấp nhận” là chữ của Thế Uyên. Ông bảo: “Riêng hai đứa
chúng tôi[1] thán
phục Nhất Linh tiền chiến và chấp nhận Nhất Linh hậu chiến.”[2] Thế
Uyên cho thấy không phải ai cũng “rộng rãi” được như thế: chỉ riêng hai đứa
thôi. Còn về phía Nhất Linh, ông có lần tâm sự với Nguyễn Vỹ: “Tôi thì hết tin
tưởng vào đời sống và thế hệ ngày nay (...) Thế hệ trẻ ngày nay, họ không hiểu
được tụi mình. Họ bảo tôi là kiêu ngạo, là tự cao, tự đại, anh xem có vô lý
không? Tôi không chịu được họ, không có nghĩa là tôi tự cao, tự đại.”[3]
Cả đôi bên cùng xác nhận sự cách biệt; cả đôi bên cùng từ chối
lẫn nhau. Sự thay đổi hồi 1954 đã hiển nhiên.
Và rồi đến đầu năm 1975 cuộc đổi đời còn đột ngột, còn sâu xa
hơn nữa. Đến đây kết thúc một thời kỳ ở Miền Nam, về mọi phương diện: chính trị,
kinh tế, xã hội, văn hóa. Cả cái xã hội ở Miền Nam từ sau 1975, cả nếp sống vật
chất lẫn tinh thần ở đây sau 1975 không còn giữ được mấy tí của ngày trước. Rụp
một cái: báo chí, sách vở, ca xướng, kịch tuồng, tranh vẽ... nhất nhất đều đổi
chiều.
Cho nên có thể nói thời kỳ văn học 1954-1975 khởi đầu và chấm
dứt không có chuyển tiếp. Hiếm có thời kỳ văn học nào trong lịch sử được qui định
giữa những thời điểm dứt khoát như thế. Giữa hai thời điểm dứt khoát, tại Miền
Nam một nền văn học thành hình thật nhanh, phát triển tưng bừng và vội vã, rồi
bị vùi dập một cách tức tưởi. Nền văn học ấy có nhiều nét đặc sắc về phẩm cũng
như về lượng, rất quí báu đối với bất cứ ai muốn tìm hiểu về đời sống của dân tộc
Việt Nam trong thời hiện đại.
_______________________
[1]Tức
Duy Lam và Thế Uyên, hai anh em văn sĩ, hai người cháu gọi Nhất Linh bằng bác.
[2]Nhật
Thịnh, Chân dung Nhất Linh, trang 160. Những tác phẩm tái bản tại Hoa Kỳ hầu hết
không ghi tên nhà xuất bản cùng ngày tháng ấn loát, vì vậy trong sách này đành
không nêu được các điểm cần thiết ấy.
[3]Nguyễn
Vỹ, Văn thi sĩ tiền chiến, Khai Trí, 1970, trang 162.
Phần 1
nhà văn
Trước khi đi vào từng giai đoạn phát triển của nền văn học
này, tưởng nên có một kiểm điểm qua về đôi ba yếu tố quan trọng trong sinh hoạt
văn học: về người văn nghệ sĩ, về cuốn sách, về người độc giả của thời 54-75.
Những cái này vẫn luôn thay đổi, tùy nơi, tùy thời. Nếu không được nhắc lại những
nét đặc điểm trong hoàn cảnh hoạt động mỗi nơi mỗi thời, lắm lúc chúng ta khó
thông cảm được với tâm lý, tư tưởng của người văn nghệ, lấy làm khó hiểu về những
thái độ, phản ứng của họ trước việc nọ việc kia. Hồi 1978 có mấy người cầm bút
Việt Nam vượt biển sang Mỹ, đến Los Angeles, tìm gõ cửa Henry Miller kêu gọi
nhà văn hào này làm một cái gì cho Việt Nam. Ông cụ bấy giờ tuy đã gần đất xa
trời nhưng không thiếu nhiệt thành: ông bảo rất sẵn sàng. Ông cụ sẵn sàng, mà
thái độ tỏ ra không mấy tin tưởng ở ảnh hưởng của mình, không tin bằng mấy người
cầm bút trẻ từ phương xa đến. Quả nhiên, rồi sự lên tiếng của một uy tín văn
nghệ quốc tế cũng chẳng đi đến đâu. Henry Miller không tin tưởng vì ông biết
cái vị trí của người văn nghệ, của nhà tư tưởng, của người trí thức trong xã hội
Mỹ. Ở đây có khi ông không sánh nổi một cô đào hát, một cầu thủ bóng bầu dục...
Ở đây lời nói của ông không có tiếng vang rộng rãi như lời nói của những đồng
nghiệp ở Âu châu, Á châu. Đối với những chuyện chiến tranh, chuyện hòa bình,
chuyện chính trị quốc tế, những vấn đề liên quan đến vận mệnh dân tộc, lương
tâm nhân loại, quần chúng chờ đợi tiếng nói của những Joan Baez, Jane Fonda, họ
reo hò hưởng ứng ầm ĩ những nhân vật ấy, chứ có chờ đâu những Henry Miller,
Maurice Durand? Ở một vị trí như thế trong xã hội, các nhà văn Mỹ không thể có
thái độ suy tưởng, có phản ứng giống như những Sartre, Malraux ở Pháp; rồi cái
cách họ nhìn đời, cái quan niệm về trách nhiệm của họ đối với xã hội, rồi mối
quan tâm của họ, những đề tài chọn lựa của họ cũng phải khác đi chứ.
Sau câu chuyện về Henry Miller, xin nhắc lại câu chuyện của
Hà Thúc Sinh, chắc chắn cũng là của đa số anh chị em văn nghệ sĩ Miền Nam sau
1975. Hà quân là sĩ quan lại là thi sĩ, sau 30-4-75 bị cộng sản bắt. Một lần
trong cuộc thẩm cung ông bị họ dùng khúc cây vẫn căng đầu giường bố của quân đội
Mỹ ngày trước mà quật tới tấp vào người vì ông không chịu nhận là CIA. Tên công
an cộng sản tức giận điên người: “Tuổi anh mới 30, đã có hàng chục cuốn sách xuất
bản. Nhất định phải nằm trong guồng máy CIA (...) Miền Bắc xã hội chủ nghĩa,
ngay những nhà văn hàng đầu mà mỗi ba năm mới được in một quyển sách; mà là
sách phải đạt yêu cầu của hội nhà văn đấy nhé. Anh làm gì mà mới 30 tuổi ngụy
quyền nó cho anh in nhiều sách thế? (...) Bây giờ hỏi tiếp: Thủ trưởng CIA của
mày bây giờ ở đâu? (...) Tao bảo thật. Bọn vừa là sĩ quan vừa viết văn như
chúng mày không CIA cũng là CIB.” Hà Thúc Sinh bảo: “Vĩnh buồn trong bụng quá.
Giải thích chưa xong vụ in sách, bây giờ lại được đội thêm cái mũ CIA nữa!”[1]
Thôi, Phạm quân,[2] đã
đến nước này còn buồn trong bụng mà chi. Muộn mất rồi. Hàng triệu người đã chết
cho cái ý muốn được vừa là sĩ quan vừa viết văn mà không bắt buộc phải làm CIA,
làm công an gì ráo, mà có thể “dạo núi mình ta”[3] tự
do, muốn dạo kiểu nào thì dạo; nhưng rốt cuộc rồi thất bại. Người công an Miền
Bắc đeo cứng lấy cái quan niệm viết văn phải theo đường lối của thủ trưởng CIA,
nhất định không chịu hiểu cái chuyện phi lý, dị thường ở Miền Nam. Bỏ qua cho hắn.
Lớn lên trong một xã hội như thế, hắn đã là một kẻ bạc phước rồi.
Như vậy người văn nghệ sĩ trong xã hội mỗi nơi mỗi khác, mỗi
thời mỗi khác. Ngay đồng bào cùng một nước với nhau mà kẻ Bắc người Nam, kẻ già
người trẻ đã có cái nhìn khác nhau đối với người văn nghệ. Vậy trước khi nói về
các hoạt động văn nghệ, trước khi nói về chuyện các văn nghệ sĩ họ đã làm gì,
xin hãy thử tìm hiểu xem họ là cái gì trong xã hội bấy giờ.
Thế giá
Ở Đông phương ngày xưa văn nghệ sĩ từng được quý trọng. Tài
như Lý Bạch thì ngất ngưởng vào triều sai bảo người này mài mực người kia cởi
giày đã đành, mà trong dân gian cũng không thiếu những câu chuyện về các chàng
thanh niên hoặc nhờ đối được một câu hóc búa mà được hưởng ân huệ của gái đẹp,
hoặc trót phạm tội mà làm được thơ hay nên quan trên tha tội. Cho tới hồi tiền
chiến, gần đây thôi, văn nhân hãy còn hưởng được rất nhiều cảm tình của quần
chúng và nhiều kính nể của nhà cầm quyền. Trong đời ông Bảo Đại có vài lần ông
nghĩ mình thực sự tiến hành một khởi đầu quan trọng, tức là ngày ông từ Pháp hồi
loan lên ngôi hoàng đế và ngày Nhật lật đổ Pháp trao quyền lại cho ông. Tìm người
có tài kinh bang tế thế để dìu dắt quốc dân, lần trước ông chọn Phạm Quỳnh, lần
sau ông chọn Trần Trọng Kim, cả hai không có quan tước, bằng cấp gì lớn, mà là
những học giả nổi tiếng trong văn giới. Ngay xung quanh Hồ Chí Minh và trong
chính phủ ông này vào những năm đầu của chế độ cũng không ít văn nghệ sĩ: Huy Cận,
Tố Hữu, Đặng Thai Mai, Nhất Linh, Hoàng Đạo... Thi sĩ tài danh như Tản Đà thì
tha hồ ngang tàng: làm khách dài hạn ở nhà người ta mà buồn buồn cạy gạch bông ở
phòng khách lên, xới đất nền nhà để... trồng rau mùi. Tây Sơn là kẻ thù của nhà
Nguyễn, thế mà dưới thời Nguyễn triều Tản Đà đi ngang qua Bình Định, cứ tìm đến
tận đền thờ các vua Tây Sơn, mở cửa ra, hương đèn cúng tế khóc lóc; hương chức
sở tại hoảng hồn bắt giải lên tỉnh; viên tổng đốc nghe đến tính danh bèn... cho
qua: ai khác làm việc ấy thì phải tội, thi sĩ làm thì được mời nhậu rượu đàm đạo
chuyện đời cho vui. Lừng lẫy thì thế, còn khiêm tốn như một anh phóng viên đi
nhặt những mẩu tin vặt ở tỉnh lẻ gửi về cho báo hàng ngày cũng cứ được trọng vọng:
ngày trước ở cái tỉnh lỵ Thanh Hóa của Nguyễn Tuân làm phóng viên như thế được
gọi là “quan tham nhật trình” (Chiếc lư đồng mắt cua). “Quan tham nhật trình”
đi hát ả đào, đi nhà thổ đều đều, thường được chị em hoan nghênh. Đến như các
danh sĩ Nhất Linh, Khái Hưng v.v... mà một hôm bỗng nhiên cao hứng kéo đến Khâm
Thiên thì, ôi thôi, náo động cả xóm.
Nghệ sĩ là vậy: từ triều đình cho đến khắp bá tánh đều kính
yêu, thậm chí các chị em ta trong giới ăn chơi nghe danh nghệ sĩ cũng cuống
lên. Không trách nghệ sĩ thời trước vênh váo nghênh ngang, khinh thế ngạo vật;
không trách Huyền Kiêu treo bảng trước gác trọ:
“Nơi đây cao ngọa Huyền Kiêu
Một trong nhóm Tây Hồ danh sĩ”
Là danh sĩ thì phải “cao ngọa” chứ, Huyền Kiêu có làm gì quá
đáng đâu; ông chỉ tiếp tục một truyền thống.
Vào cuối năm 1983, để ngăn chận Hoa Kỳ mang hỏa tiễn sang Âu
châu đối đầu với những hỏa tiễn Nga xô đã dàn ra từ lâu, cả một phong trào “hòa
bình” nổi dậy ào ào, vẽ ra một viễn tượng khủng khiếp để dọa dẫm thiên hạ, phản
đối vũ khí nguyên tử, phản đối ý định đối đầu với Nga xô. Xã hội Tây phương nhốn
nháo, quần chúng hoang mang, hoảng hốt. Đài truyền hình Pháp hỏi ý kiến các
nhân vật tai mắt: Triết gia André Glucksmann cả tiếng nhận định về sự sống còn
của nền văn minh trong thời đại nguyên tử; tổng thống Francois Mitterand trầm
ngâm đọc thơ Valéry; rồi khi đến lượt cựu thủ tướng Raymond Barre, ông này lại
cũng không thua, viện dẫn đến y phục của bà De Guermantes trong bộ Đi tìm thời
gian đã mất của Marcel Proust.
Một bà giáo tuổi ngoại lục tuần chịu quá: “Tôi không thích
ông Mitterand vì tôi không phải là đảng viên Xã hội. Nhưng xét ông ấy trong tư
cách một nhà trí thức thì tôi phục quá đi mất.” Một nhà ngoại giao Mỹ ở Pháp nhận
xét: Bên Pháp nếu một chính khách bị kẻ nào đó tung ra cái tin đồn là ông ta ít
đọc sách thì tai hại không khác nào bên Mỹ một chính khách bị tung tin đồng
tính luyến ái. Bị một quả như thế khó lòng khá nổi.
Regis Debray, nhà văn tả phái viết vừa tiểu thuyết vừa triết
học, từng cặp kè với “Che” Guevara độ nọ, đã bảo: “Không có xã hội nào tâng bốc
người trí thức kỹ như xã hội ta.” Kỹ chứ: thì chính Debray đang làm cố vấn cho
Mitterand, tiểu thuyết gia Max Gallo làm phát ngôn viên chính phủ, cũng như
André Malraux từng làm bộ trưởng dưới thời De Gaulle, Jean Giraudoux làm bộ trưởng
Thông tin hồi Thế chiến thứ II v.v... Mà ngay những người lãnh đạo: De Gaulle,
Mitterand, hay Pompidou, hay Giscard D'Estaing v.v... họ cũng đều là trí thức cả,
họ làu làu thơ phú, thông sử thạo triết cả... Nếu không thế, sức mấy họ được
các bà giáo già giáo trẻ kính phục, quần chúng quý trọng, cử tri dồn phiếu?
Ở Pháp văn chương, tư tưởng, văn nhân nghệ sĩ có vai trò rất
quan trọng, không tâng bốc không xong. Mà có tâng bốc lắm khi vẫn không xong
cho: Hạng ấy khó tính lắm cơ. Có lần phát ngôn viên chính phủ Max Gallo lên tiếng
phàn nàn là giới trí thức không chịu ủng hộ tổng thống Mitterand. Có phàn nàn
là có bận tâm, có buồn trong bụng. Ở Mỹ, trí thức ủng hộ hay không ủng hộ,
chính phủ đâu thèm để ý đến làm gì. Có phiền chăng là phiền cái đám phóng viên
truyền hình, phóng viên báo chí cứ chạy lăng xăng, nhặt những hình ảnh tin tức
có lợi cho địch vậy thôi, còn triết gia với văn sĩ làm nhảm thứ gì mặc họ, can
gì đến chính phủ.
Trông tình hình xã hội Pháp, ký giả Mỹ Stanley Meisler chịu
nước này là một hiện tượng có một không hai trên hoàn cầu.[4]
Chuyện giữa Mỹ với Pháp thôi không xen vào làm gì. Chỉ biết
Việt Nam ta trước theo truyền thống trọng văn của Tàu sau lại chịu ảnh hưởng
văn hóa Pháp, “hiện tượng có một không hai trên hoàn cầu” về mặt quý chuộng văn
học; như vậy Việt Nam quý trọng văn nghệ sĩ là phải cách lắm.
Được cưng chiều quá đáng thường đâm hư hỏng. Nghệ sĩ tiền chiến,
thuộc thế hệ mà Vũ Ngọc Phan xếp vào “lớp sau”, một số sống trụy lạc, trác
táng: nhảy nhót, say sưa, nghiện ngập. Có kẻ đem ngay cái hư hỏng ấy ra mà phô
trương như một thành tích. Thỉnh thoảng họ có thể ranh mãnh tự mắng qua loa mấy
câu, rồi thì tha hồ nghênh ngang hưởng lạc vô trách nhiệm và tự ca ngợi mình
như những chí lớn thất thế, những tâm hồn nghệ sĩ siêu đẳng v.v..., khinh thị
cái xã hội cần lao, coi sự đứng đắn chăm chỉ như một bằng cớ của tầm thường,
coi sự nghiêm chỉnh lành mạnh như một tang chứng của ngờ nghệch. Từ hạng quan
tham nhật trình trở lên, họ đua nhau biểu diễn nhiều trò lố lăng của đời sống
“nghệ sĩ” khắp các trà đình, tửu điếm, nhà chứa, tiệm hút v.v...
Như thế cho đến 1945. Rồi thời thế đổi khác, trong văn chương
thì hạng nhân vật lanh tay lẹ mắt như cậu Lãnh Út trong Chùa Đàn thoắt cái đã tự
biến mình ra một con số; đang họanh hoẹ giữa những rượu ngon với cô đầu với đàn
hát, thấy khí thế đằng đằng xung quanh, rụp một cái, cậu “hóa” ngay ra một...
nhà cách mạng, tù tội hẳn hoi, thể thống ra phết. Ấy, “cậu” lanh trí như thế
quyền biến như thế mà vẫn không được tha thứ, từ ấy đến giờ chẳng bao giờ được
nhà nước cho ló mặt ra, vì cái nhà cách mạng nọ vẫn cứ ra làm sao ấy! Chùa
Đàn [5] không
hề được tái bản.
Dầu sao nhân vật vẫn dễ xoay xở hơn tác giả. Sau 1945 các tác
giả ngoài Bắc không thể nhất đán biến ra được cái gì ngoạn mục cả, người nào
người nấy bị bắt buộc phải đấm ngực thùm thụp, tự sỉ vả mình, tự chối bỏ mình,
thề thốt inh ỏi cả lên, xin nhất quyết vâng lời lãnh đạo... Rồi thì tất cả danh
sĩ từ những kẻ khiêm cung từ tốn cho đến cái đám từng cao ngọa các thanh lâu, tửu
điếm, đều bị xua làm những trò ti tiện: tranh nhau nhớ râu thương dép nhao
nhao. Danh sĩ kẻ trước người sau hóa thành hề: mỗi lần được vinh dự nói đến Bác
là hoặc rút mùi-xoa chặm nước mắt giả, hoặc chắp tay ngước mặt đờ đẫn, thế mà vẫn
lo chưa diễn tả được hết vẻ hèn mọn.
Ở Miền Nam văn nghệ sĩ không bị đè bẹp dí dưới chân lãnh tụ,
nhưng văn nghệ sĩ cũng không còn ngất ngưởng như xưa.
Có lần Nguyễn Ngu Í đến phỏng vấn Sơn Nam. Ngu Í nói: “Bây giờ,
hễ nói đến Miền Nam thì người ta nhớ ngay đến Bình Nguyên Lộc và Sơn Nam. Còn với
anh em văn nhân toàn quốc, anh cũng có ‘hạng’”.[6] Sau
câu nói ấy Ngu Í nhận thấy: “Anh không cãi lại điểm này.”[7] Kẻ nói và người nghe không cãi, cả hai có
lý: Sơn Nam là một trong những tiểu thuyết gia có tiếng nhất Miền Nam. Nhưng
khi chuyển sang chuyện làm chính trị, Ngu Í nhận xét: “Bây giờ phiêu lưu vào
con đường chánh trị cam go, anh sẽ được gì? Ghế bộ trưởng, đổng lý văn phòng,
chắc chẳng ai giao cho anh đâu, mà cả cái chức tỉnh trưởng...”[8] Tức thì Sơn Nam đưa tay lên: “Đừng nói gì
đến cái chức tỉnh trưởng, quận trưởng cũng chẳng ai dám giao chức ấy cho mình.”[9] Cả hai lại có lý nữa! Không những văn nghệ
sĩ không được mời vào các chức vụ chính trị, hành chánh, mà thậm chí những công
việc chuyên về văn học nghệ thuật họ cũng không được giao cho nữa: Văn hóa vụ
trưởng, Quốc vụ khanh Văn hóa v.v... chẳng bao giờ là một văn nghệ sĩ, một học
giả cả.
Có thể bảo đây không còn là thời thái bình mà nhà nước muốn
rước các văn nhân danh sĩ vào làm thơm tho chế độ. Đây là một thời nhiễu
nhương, đời sống khó khăn, chiến tranh ác liệt, khắp nơi toàn những giết chóc,
giành giật dữ dằn, không thích hợp với văn nghệ sĩ. Vả lại sự kiện không được
nhà nước mời mọc đâu có làm giảm giá nhà văn? Sự trọng đãi của chính phủ không
quý bằng lòng ái mộ của quần chúng, sự trọng vọng của xã hội.
Có thể lắm. Tuy nhiên ngay cả những cái ấy nhà văn của thế hệ
này cũng không được hưởng bao nhiêu. Cứ xem trường hợp Sơn Nam thì biết: đó là
một trong vài “Nam kỳ danh sĩ” chứ phải chơi sao. Ông ở trọ năm năm liền một
căn nhà nhỏ hẹp, trong một con hẻm, cạnh một rạp chiếu bóng nên rất ồn. Ông sống
như một cậu học trò trung học, thường khi lẫn lộn với họ trong nhà trọ, và ông
khoe “bà chủ trọ hiền từ, đối đãi với tôi như con cháu trong nhà”.[10]
Cái thái độ của quần chúng, của xã hội đối với một nhà văn
danh tiếng chỉ có vậy thôi: coi như con cháu trong nhà. Tôi tưởng tượng một người
như thế khó treo bảng như Huyền Kiêu trước cửa, mặc dù mức độ thành đạt của Sơn
Nam tứ tuần hẳn phải cao hơn của Huyền Kiêu thuở thiếu thời.
Vì sao mà địa vị của người cầm bút bỗng dưng xuống thấp như vậy?
Họ đã làm điều gì sai quấy? Hay đồng bào ta đã đánh mất cái truyền thống trọng
văn đi rồi?
Thiết tưởng sự tình này không do văn nghệ sĩ cũng không do đồng
bào. Thủ phạm là cuộc chiến tranh, hay nói cho đúng hơn là tình hình đất nước từ
sau cuộc Thế chiến thứ II. Tình hình ấy thường khiến cho các hoạt động chính trị
và quân sự áp đảo hẳn sinh hoạt văn học nghệ thuật.
Có một thời câu chuyện gửi bó rau sắng chùa Hương, gửi mớ que
diêm Thanh Hóa làm đóm hút thuốc lào cho thi sĩ Tản Đà, rồi những thơ qua thơ lại
ỡm ờ được người đời theo dõi, thích thú, nhắc đi nhắc lại hoài mấy năm chưa
chán. Nhưng lại có thời khác chuyện sống chết của mọi người, chuyện mất còn của
đất nước được định đoạt trên bàn hội nghị hay trên chiến trường: lúc bấy giờ chỉ
có các ông tướng với các chính trị gia là quan trọng. Đất nước càng gặp gian
truân, những nhân vật nọ càng thu hút sự chú ý của dư luận. Còn văn nhân chẳng
ai ghét bỏ gì, nhưng họ bị lu mờ, họ tự xóa trong cảnh gió bụi.
“Thuở trời đất nổi cơn gió bụi,
Khách văn thơ nhiều nỗi thiệt thòi.”
Nguyễn Hiến Lê có lần nói một câu chua chát: “Trong những thời
loạn thì văn hóa chỉ đóng một vai trò chạy cờ, nghĩa là một vai trò rất phụ, có
thì thêm rôm mà chẳng có thì cũng chẳng ai thấy thiếu.” (Tin Sách, số tháng
5-1965). Con người nói ra câu ấy tận tụy đóng vai trò chạy cờ suốt ba mươi năm
loạn lạc của đất nước, cho đến khi nước nhà có hòa bình thì ngưng bút hẳn. Ít
ra là ngưng viết lách công khai. Oái ăm là thế. Loạn lạc tuy vậy vẫn chưa tai hại
cho văn hóa bằng độc tài.
Nói sinh hoạt văn nghệ bị hoạt động quân sự và chính trị áp đảo,
nói nhà văn sau 1954 bị lu mờ, nói vậy không hề hàm cái ý ở Miền Nam bấy giờ
nhà văn “xuống nước”, phải quỵ lụy giới chính trị và quân sự. Ở Miền Nam trong
hai mươi năm tuyệt nhiên không có thứ thơ văn ca ngợi lãnh tụ, xưng tụng các
nhân vật quyền thế. Trái lại, thơ văn đả kích chế giễu nhà cầm quyền đã có lúc
thịnh hành thành phong trào. Thật vậy, sau 1963 những Chu Tử, Sức Mấy, Kiều
Phong, Đạo Cấy v.v... liên tiếp “đánh phá” lung tung, từ chánh phó Tổng thống,
Chủ tịch Quốc hội cho đến các tướng tá, tỉnh trưởng, trên gần khắp các báo hàng
ngày, hàng tuần. Lời lẽ của họ sát phạt, cay độc, lắm lúc hỗn xược thậm tệ,
không chút kiêng nể gì. Ngay cả một tổ chức hàng năm vẫn nhận trợ cấp của chính
quyền như hội Bút Việt mà có lúc vẫn lớn tiếng công kích chính quyền. Chính quyền
định cúp tài trợ, Bút Việt đòi kiện trước Quốc hội. Về vấn đề này, linh mục
Thanh Lãng trình bày không chút mặc cảm: “... từ 18 năm nay, tức là từ ngày có
Văn bút, từ đầu năm 1957, hàng năm Ngân sách Quốc gia vẫn đài thọ cho Văn bút một
ngân khoản, để sinh hoạt nội bộ và đi dự hội nghị quốc tế. Ngân khoản đó đã từng
được đưa ra thảo luận tại Quốc hội. Ngân khoản đó, tài trợ cho Văn bút không phải
để Văn bút trả lương cho hội viên. Tất cả mọi người làm việc cho Văn bút đều
không có lãnh lương lậu gì cả. Nguồn tài trợ đó chỉ để tiêu cho các sinh hoạt
thuần túy văn hóa: tổ chức giải thưởng Văn học hàng năm, tổ chức các cuộc nói
chuyện hàng tháng, sinh hoạt hội thoại hàng tuần.
Theo quan niệm đại học, ngân sách quốc gia phải đài thọ Văn
hóa cũng như đài thọ cho Y tế để xây nhà thương, trả lương bác sĩ để chữa bịnh
cho dân, đài thọ cho Giáo dục để xây trường trả lương giáo chức dạy học, đài thọ
cho Công chánh để làm đường, bắc cầu cho dân đi.”[11]
Đó là một điều. Lại vẫn có điều nữa phải nói thêm cho rõ.
Trên đây, chúng tôi bảo văn nhân trong thời kỳ này bị lu mờ, tuy “chẳng ai ghét
bỏ gì”. Nói thế e có thể bị hiểu một cách quá đáng. Sao mà đến nổi ghét bỏ. Ở
đâu trên thế gian này lại có nơi người ta ghét bỏ văn nhân nghệ sĩ? Chẳng qua
là sau 1954, thời buổi nhiễu nhương khổ ải có đánh trụt sự sùng bái chữ nghĩa
nơi đồng bào ta, chứ còn đối với văn nghệ sĩ có bao giờ đồng bào không quý
không yêu? Yêu như chủ nhà trọ yêu thương Sơn Nam. Yêu như một người bạn tù yêu
quý Hà Thúc Sinh: mới quen biết nhau trong tù, người bạn thức khuya dậy sớm,
chăm nom thuốc thang, đổ phân đổ đái cho Phạm quân vì đã đoán không lầm Phạm
quân là một người văn nghệ; ra ngoài tù người bạn không nề đạp xích-lô chở Phạm
quân dạo phố Sài Gòn, tìm mối cho Phạm quân đi chui vượt biển, rồi lúc nguy biến
không ngần ngại hi sinh thân mình để cứu văn nghệ sĩ và hai cái xắc chứa bản thảo.[12] Liệu ở đâu, ở thời nào có thể tìm được một
lòng yêu quý cao hơn, một sự tin tưởng sâu hơn đối với văn nhân thi sĩ, lòng
yêu quý tin tưởng làm chúng ta ai nấy hổ thẹn, ngại mình không xứng đáng. Những
“danh sĩ” thời nay có mất đi cái trọng vọng bên ngoài, họ lại được sự tin yêu
trong lòng đồng bào.
Anh cựu sĩ quan bảo anh cựu sĩ quan thi sĩ: “... tao biết từ
lâu mày là thằng viết lách.” “Mày cứ biết rằng tao từng đọc thơ của mày trên
Văn.” [13]
Đó là lý do tin yêu. Cứ “mày” với “tao” thế thôi. Chẳng cần
cung kính trọng vọng gì ráo; những “mày” với “tao”, trong xưng hô ấy biết bao
nhiêu tình. Không ngôi vị cao sang trong xã hội nữa, nhưng mật thiết gắn bó với
xã hội với quần chúng hơn xưa: phải chăng đó là một đặc điểm trong cái vị trí của
người văn sĩ thời kỳ 54-75? Thời kỳ mà bom đạn, chết chóc đã làm tan tác những
hia mão xênh xang, những phù danh hư ảo, để chỉ còn trơ lại... tấm chân tình?
Thành phần
Chúng ta vừa nói về cái cương vị của nhà văn trong xã hội, về
thế giá của họ, về cái độc lập tinh thần của họ đối với nhà cầm quyền. Những
cái đó tùy thuộc ít nhiều ở cuộc sống vật chất của họ: họ sinh sống bằng những
nghề nghiệp gì, mức sống ra sao v.v...
Trong khi ở Miền Bắc đội ngũ công tác văn nghệ do nhà nước
nuôi (và dạy), thì ở Miền Nam nhà văn phần nhiều sống đời vật chất ít dính dấp
đến chính quyền.
Trong một danh sách 33 nhà văn viết tiểu thuyết, phóng sự,
bút ký, quen biết nhất đối với độc giả Miền Nam, tôi nhận thấy 19 vị làm những
nghề tự do, 9 vị là giáo chức, 4 vị là quân nhân, chỉ có một người là công chức.
Nghề tự do chiếm gần 58%, trong đó đa số là nghề làm báo. Nhiều
vị làm chủ báo (như Chu Tử, Mai Thảo, Viên Linh, Mặc Đỗ, Nguyễn Thị Vinh
v.v...), những vị khác hoặc viết bài hoặc trông coi tòa soạn các nhật báo, tạp
chí v.v... (như Bình Nguyên Lộc, Sơn Nam, Nguyễn Mạnh Côn, Nhã Ca, Thụy Vũ, Lê
Xuyên, Trùng Dương v.v...).
Giáo chức từ tiểu học đến đại học chiếm 27%, trong số này có
những vị về sau không còn dạy học nữa, mà lại phục vụ trong quân đội. Nhân tiện
cũng xin thưa rằng trong khi phân chia chúng tôi không xem những vị nguyên là
giáo chức bị động viên hay đang làm nghề tự do bị trưng tập vào quân đội là những
quân nhân: chúng tôi xếp các vị ấy vào nghề cũ. Tuy nhiên đối với những vị bất
cứ vì lý do nào đã vào quân đội khá lâu, cuộc đời trong quân ngũ dài đôi ba
mươi năm, dài suýt soát bằng cuộc đời làm văn nghệ, thì chúng tôi xem như là
quân nhân chuyên nghiệp. Cái tỉ số khá cao của giáo chức trong văn giới cũng là
một điều có ý nghĩa, bởi vì sau nghề tự do thì nghề dạy học có lẽ là hưởng được
nhiều độc lập hơn cả: ở Miền Nam vẫn có chủ trương chính trị không xâm nhập học
đường.
Cộng lại, hai thành phần nghề tự do và nghề giáo chiếm 85% tổng
số nhà văn Miền Nam.
Trong giới biên khảo thì thành phần giáo chức (đại học) nhiều
nhất. Trong một danh sách 14 vị, có đến 7 vị là giáo sư đại học (50%), 5 vị làm
nghề tự do (36%).
Trong giới thi sĩ thì thành phần làm nghề tự do và thành phần
quân nhân số lượng suýt soát ngang nhau. Lớp thi sĩ này nếu không bị kẹt trong
quân đội (như Nguyễn Bắc Sơn, Hà Thúc Sinh, Hà Thượng Nhân, Tô Thùy Yên v.v...)
thì vẫn thích nghêu ngao ngoài vòng cương tỏa (như Tú Kếu, Trần Dạ Từ, Phạm
Thiên Thư, Nguyễn Đức Sơn v.v...) hơn là tự trói buộc vào khuôn khổ mô phạm nên
lảng tránh giáo nghiệp?
Một cái nhìn thoáng qua cho ta thấy so với lớp văn nghệ sĩ tiền
chiến thì lớp 54-75 có nhiều thành phần quân nhân và giáo chức hơn. Hồi tiền
chiến không có những Văn Quang, Thanh Nam... - những quân nhân - cái đó dễ hiểu.
Nhưng còn giáo chức, tại sao sau 1954 dưới mái trường bỗng phát ra văn tài đông
đảo?
Số là trong thời buổi chiến tranh nghề giáo quả có chỗ được
ưu đãi nên thu hút nhiều nhân tài. Ở Miền Nam sau 1954 sĩ số ở mọi cấp tăng lên
vùn vụt: số trường và số thày đều không theo kịp nhu cầu. Nhà nước đã không đào
tạo kịp thày giáo thì chớ, nhà nước nỡ nào bắt đi những thày giáo đang dạy tại
lớp? Bởi vậy trong khi thanh niên làm việc tại các ngành khác đến tuổi quân dịch
đều bị gọi vào quân trường thì giáo chức dễ xin hoãn dịch vì lý do nhu cầu công
vụ.
Mặt khác đời giáo chức thời chiến vẫn thuận lợi cho việc trước
tác hơn các cuộc đời khác. Giáo chức ít gặp gian truân, được gần sách vở: ngày
ngày giảng dạy ở trung, đại học, và lui tới đều đều các thư viện tại thủ đô chẳng
hạn, thật là một hoàn cảnh thích hợp cho việc biên khảo.
Trong khi ấy nhiều khả năng văn nghệ một khi bị cuốn vào guồng
máy chiến tranh ở các khu vực hoạt động náo nhiệt khác đành không có cơ hội
phát triển. Duy Lam ngay ở những tác phẩm đầu tay đã chứng tỏ một tài năng có
nhiều triển vọng, được Nhất Linh tin cậy; thế nhưng rồi về sau mỗi lúc trách
nhiệm trong quân đội của ông mỗi nặng nề, làm sao ông còn có thì giờ và tâm trí
để suy tưởng, sáng tác nữa. Lại như Lôi Tam từ thuở còn là sinh viên đã xuất hiện
trên tạp chí Sáng Tạo; nhưng sau khi rời học viện Quốc gia Hành chánh ông chợt
biến mất khỏi văn đàn. Từ một chức phó quận trưởng miền núi ngoài Trung cho đến
chức Tổng thư ký Giám sát viện, lúc tả xông hữu đột để giữ một căn cứ hẻo lánh
bất an, và cũng để giữ lấy mạng sống của mình, khi bù đầu vào những lem nhem
tràn ngập một bộ máy chính quyền bị kẹt cứng vì nạn tham nhũng: làm sao viết nổi!
Những Đỗ Tiến Đức bên hành chánh, Giao Chỉ bên quân đội, có thể đã lâm trường hợp
ấy cả. Cả việc quan lẫn việc quân đều trở ngại cho sáng tác như nhau. Đây không
phải cái thời làm quan phong lưu như thời Chu Mạnh Trinh, thời Ưng Bình Thúc Giạ
Thị.
Cho nên giả sử ở một hoàn cảnh khác, hoàn cảnh cho phép mọi
người ở mọi ngành hoạt động cùng được hưởng cuộc sống tương đối thoải mái như
ngành giáo dục, chắc chắn thời kỳ văn học 1954-75 sẽ phong phú hơn nhiều. Chắc
chắn chứ. Có hoàn cảnh tốt, không chắc viết hay hơn (thật ra nào ai biết được
có cái gì thì viết hay?); nhưng có hoàn cảnh tốt thì dễ viết được nhiều hơn,
thì dễ có nhiều người viết hơn: như vậy không đủ quý rồi sao?
Phái tính
Đã nói về thành phần trong văn giới, nên có sự phân biệt hai
thành phần này: nam và nữ. Nói chung, suốt thời kỳ 54-75 trong văn giới nữ phái
vẫn còn ít hơn nam phái, mặc dù so với thời tiền chiến thì đã thấy có sự gia
tăng rõ rệt. Hồi tiền chiến chỉ có dăm ba nữ thi sĩ, và một nữ tiểu thuyết gia;
thời 1954-75 ở Miền Nam nữ giới viết tiểu thuyết mỗi lúc mỗi nhiều. Tuy nhiên vẫn
có một địa hạt vắng bóng phụ nữ: biên khảo. Viết từng bài khảo luận thì phụ nữ
có viết, lắm khi viết về những vấn đề chuyên môn ở trình độ cao; nhưng chuyên
khảo hẳn về từng đề tài, biên soạn thành sách thì không thấy. Vào thời kỳ ấy
chúng ta có nữ luật sư, nữ bác sĩ, nữ giáo sư, nữ chủ nhiệm, chủ bút v.v...
nhưng không có nữ học giả, nữ biên khảo gia.
Như thế không hẳn là phụ nữ tiến chậm. Ít ra trong thời kỳ
này và riêng trong địa hạt văn học, phụ nữ tiến nhanh hơn nam giới. Ban đầu thì
thấp, càng về sau tỉ số nữ sĩ trên văn đàn càng tăng cao và càng thêm thế chủ động.
Nhớ có lần, trên tạp chí Bách Khoa, Nguyễn Mộng Giác từng để
ý đến hiện tượng ấy. Ông đặt ra một mốc thời gian: Đó là khoảng những năm 1965,
1966. Trước đó lớp người chủ động trên văn đàn toàn gồm nam phái. Sau 1966, nữ
phái xuất hiện ngày một nhiều: Nguyễn Thị Hoàng, Nhã Ca, Túy Hồng, Trùng Dương,
Nguyễn Thị Thụy Vũ v.v... Tên tuổi họ có mặt thường xuyên trên các tạp chí, nhật
báo; có năm họ chiếm cả ba giải của Giải thưởng Văn học Nghệ thuật toàn quốc; họ
dẫn đầu số sách phát hành. Vào những năm cuối cùng của thời kỳ, hàng ngũ của họ
lại được tăng thêm nữa: Trần Thị NgH, Lệ Hằng, Nguyễn Thị Ngọc Minh, Du Li, Vô
Ưu...
Tại sao vậy? Lại vẫn chiến tranh! Trong thời giặc giã làm
thân trai chỉ có một đường, là chúi đầu vào sách vở, học liên miên, học ráo riết.
Nhà nước ấn định số tuổi tối đa được hưởng hoãn dịch vì lý do học vấn, đến tuổi
ấy mà không lên đến lớp ấy thì phải xếp sách đi vào quân trường. Cho nên con
gái được phép hỏng thi, con trai thì không. Con trai hỏng thi có thể hỏng cả một
đời. Văn chương thơ phú con trai không dám nghĩ tới, làm sao mà ra đời thành
văn thi sĩ được. Đầu năm 1975 nha Sinh hoạt Học đường thuộc bộ Văn hóa Giáo dục
và Thanh niên có tổ chức một cuộc thi dành cho báo Xuân học đường. Giải nhất về
tay trường Gia Long (Sài Gòn), giải nhì trường Bùi Thị Xuân (Đà Lạt): toàn trường
nữ cả! Trong tổng số sáu giải thưởng, trường nữ chiếm hết bốn. Từ lớp 12 tiến
lên thành cô tú, rồi ra đời, mấy chốc. Các cô tú lấn át các cậu tú mạnh đến thế,
cứ đà này tương lai văn nghệ Miền Nam thuộc về nữ phái là cái chắc.
Ngày xưa Xuân Diệu từng có lần kêu:
“Mùa thi sắp tới! - em Thơ,
Cái hôn âu yếm xin chờ năm sau!”
Thuở ấy hỏng thi chẳng qua không được làm tham tá sở Đoan mà
một thi sĩ tài danh đã phải chọn thi trước thơ, huống chi sau này chuyện hỏng
thi mở ra cả một viễn tượng hãi hùng.
Chiến tranh chèn ép nam giới ủng hộ nữ giới không thể chối
cãi. Tôi còn nghĩ rằng giá hoàn cảnh xã hội thuận lợi hơn thì số văn nghệ sĩ nữ
phái ở Miền Nam còn cao hơn nhiều nữa. Vì quả thực mãi đến thời kỳ này phái thứ
hai vẫn còn chịu lắm ràng buộc trong gia đình hơn phái thứ nhất. Để ý mà xem, một
phần rất lớn các nữ sĩ của chúng ta đều có chồng đồng nghiệp: Mộng Tuyết, Nhã
Ca, Nguyễn Thị Thụy Vũ, Túy Hồng, Phương Khanh, Nguyễn Thị Vinh, Tuệ Mai, Nguyễn
Thị Hoàng, Hoàng Hương Trang v.v... Chàng có cầm bút nàng mới cầm vững được cây
bút của nàng. Không thế, bút nàng trước sau rồi cũng đến rơi mất. Các nữ sĩ cần
sự tán trợ của chồng, trong khi ấy nam phái không cần: dù vợ làm gì đi nữa, chồng
vẫn cứ viết văn làm thơ được như thường. Tất nhiên tình hình ấy không do luật
pháp qui định, chẳng qua nếp sống gia đình và xã hội hãy còn gây trở ngại cho
hoạt động nghệ thuật của nữ giới. Dù sao hoàn cảnh thay đổi dần, mỗi lúc mỗi
thuận lợi. Hình như những nữ sĩ lớp sau chót, như Lệ Hằng, Vô Ưu, Trần Thị NgH,
Nguyễn Thị Ngọc Minh v.v... không cần sự tán trợ từ gia đình nữa.
Thành thử đứng về phương diện phái tính, văn học Miền Nam thời
kỳ 54-75 càng ngày càng nghiêng về nữ phái. Thời gian ủng hộ hồng quần. Thoạt đầu
trên văn đàn nghe tiếng ồm ồm, cuối cùng nghe ra eo éo. Dù sao trên một danh
sách sáu chục văn thi sĩ (kể cả biên khảo gia), tính ra vẫn chỉ có chừng mươi nữ
sĩ: 17 phần trăm. Nam phái chỉ kịp trông thấy một viễn tượng thua sút, chứ kỳ
thực chưa nếm mùi thua sút.
Mức sống
Bây giờ chúng ta muốn biết chút gì cụ thể về đời sống vật chất
của nhà văn. Và điều đó thật khó. Bởi vì tài sản của mỗi người, lợi tức hàng
năm hàng tháng của mỗi người, những cái ấy ở ta chẳng bao giờ được thống kê cả.
Muốn biết tài sản và lợi tức của những tướng lãnh, những viên chức cao cấp
trong chính quyền, những người có lương bổng nhất định, rõ ràng, còn khó thay,
huống hồ đi tìm biết tài sản lợi tức của văn nghệ sĩ, của hạng người làm nghề tự
do, cái thu đã bất thường mà cái chi càng bất thường hơn nữa. Trong giai đoạn
mà tham nhũng thành một tai tiếng ở Miền Nam ai nấy đều muốn có một tài liệu
minh bạch về mức độ giàu có của các giới lãnh đạo quân chính, thế nhưng rốt cuộc
cho đến ngày nay chúng ta vẫn chỉ có những lời đồn đại phỏng đoán về va-li vàng
của ông này, về trương mục của ông nọ, tất cả đều mơ hồ. Thế thì làm sao mong
có được cái gì “cụ thể” về các nhà văn! Sau đây chẳng qua là những suy đoán căn
cứ trên sự quan sát trong những dịp tiếp xúc giữa bạn bè với nhau, vậy thôi.
Trước hết trong xã hội các nhà văn cũng có sự khác biệt nhau
như ở cái xã hội rộng lớn bên ngoài. Có nhà văn giàu cũng có nhà văn nghèo. Cái
giàu ấy thường không do lợi tức văn chương mà do những khoản thu từ văn phòng
luật sư, từ phòng mạch bác sĩ, từ một trường tư thục, một cơ sở kinh doanh do vợ
điều khiển v.v... Nghiêm Xuân Hồng, Nguyên Sa, Ký Giả Lô Răng, Trần Ngọc Ninh
v.v... sống sung túc. Trái lại, có những văn thi sĩ nghèo như Nguyễn Đức Sơn,
Bùi Giáng, Kiêm Minh, Hoàng Ngọc Tuấn, Doãn Dân v.v..., hoặc sống lang bạt ở đô
thành hoặc lao tác vất vả ở một góc rừng xa.
Phần lớn các văn nghệ sĩ đều có nghề sinh sống ngoài văn thơ;
cái lợi tức như thế không liên hệ đến văn chương nên không nói làm gì. Mà riêng
về cái lợi tức của nghề văn, vấn đề cũng không đơn giản. Nếu chỉ kể tiền nhuận
bút các bài đăng báo và tiền tác quyền các sách được xuất bản thì chẳng là bao.
Nhuận bút từ các tạp chí chỉ là những món tiền nhỏ, mà tác quyền một cuốn sách
cũng không phải là món thu trông cậy để nuôi sống gia đình. Vào khoảng 64, 65 về
trước, một cuốn sách vài trăm trang bán chừng 50$. Trừ những tác giả được quần
chúng hâm mộ, sách ít khi in hơn 2.000 bản lần đầu; cho rằng sách được in đến mức
ấy thì tác quyền 10% vẫn chỉ là 10.000$. Trong khi đó lương cán bộ phù động của
chính quyền cũng hơn 3.000$ mỗi tháng, tức gần 40 nghìn một năm. Mà lương cán bộ
thì năm nào cũng có tháng nào cũng lãnh, chứ nhà văn làm sao dám chắc năm nào
cũng được xuất bản một cuốn sách? Lương là khoản thu thường lệ, còn tác quyền vẫn
được xem như một khoản bất thường, một dịp vui mừng đánh dấu một thành công nghệ
thuật. Bởi vậy cách tiêu tiền lương và tiền tác quyền có khác. Còn nhớ Y Uyên
khi được nhà Nguyễn Đình Vượng nhắn tin, từ Phú Yên về Sài Gòn lãnh hình như bảy
nghìn (?) đồng tiền tác quyền tập truyện Ngựa tía, thì ngay đêm hôm ấy rủ bạn
bè ăn chả cá ở đường Lý Trần Quán, rồi kéo nhau đi vui chơi, tiêu sạch khoản tiền
sách trước khi trời sáng.
Tuy vậy không thể bảo nhất định chỉ viết văn viết sách thì
không thể sống nổi. Thỉnh thoảng, thực tế vẫn đưa ra những chứng minh ngược lại.
Một nhà văn thành công, được độc giả yêu thích tương đối rộng rãi, biết dung
hòa quan niệm sáng tác của riêng mình với nhu cầu của quần chúng, lại khéo biết
tính toán cân nhắc, thì vẫn có thể sống đầy đủ bằng lợi tức các tác phẩm. Như
ông Nguyễn Hiến Lê chẳng hạn. Trong suốt một thời gian dài gần vài mươi năm,
ông chỉ viết văn thôi, không làm một việc gì khác, mà luôn luôn giữ được mức sống
khá cao. Vào giai đoạn sau cùng, ông ở một ngôi biệt thự lầu; trong thời buổi lạm
phát phi mã không lúc nào thấy ông gặp lúng túng, lo ngại; ngoài ra còn có thể
dành dụm cho một tuổi già phong lưu.
Nhiều vị khác cũng lấy ngòi bút làm sinh kế duy nhất, như
Bình Nguyên Lộc, Mai Thảo, Sơn Nam, Ngọc Linh, Lê Xuyên, Duyên Anh, Nhã Ca
v.v... và cũng sống vững. Tuy nhiên ở đây cái gọi là “lợi tức của nghề văn” có
nghĩa rộng rãi hơn, không chỉ gồm có nhuận bút và tác quyền. Ngoài những khoản
thu có tính cách bất thường ấy, còn có một món lương hàng tháng: hoặc lương thư
ký tòa soạn, lương chủ bút, lương chủ nhiệm, hoặc lương phụ trách trang thiếu
nhi, trang phụ nữ, trang thể thao v.v... cho một tờ nhật báo; hoặc lương tổng
thư ký một tuần báo, một tờ tạp chí nào đó.
Trong các thứ “lương” hàng tháng trả cho một cây bút, ở Miền
Nam còn có món này: lương viết truyện phơi-dơ-tông. Theo Thanh Nam, địa vị của
truyện đăng nhật trình trong Nam quan trọng hơn ngoài Bắc nhiều lắm, ngay trước
1954 đã xảy ra cái hiện tượng Ngọc Sơn – Phi Long: Hai tờ nhật báo Tiếng Chuông
và Sài Gòn Mới giành nhau Ngọc Sơn (còn ký bút hiệu khác là Phi Long), từ 15
nghìn mỗi tháng trả lên đến 50.000$ một tháng! Nhật báo với số phát hành lớn,
nhằm vào quảng đại quần chúng, cho nên trong giai đoạn đầu của thời kỳ 1954-75,
không có mấy nhà văn tên tuổi chịu viết truyện bình dân. Nhưng sau 1963, nhật
báo tung ra nhiều rồi lạm phát tăng mạnh thì kẻ trước người sau khá nhiều nhà
văn líu ríu gia nhập hàng ngũ những cây bút phơi-dơ-tông. Bấy giờ không nghe có
ai đạt đến số lương của Ngọc Sơn trước kia, nhưng lương phơi-dơ-tông vẫn là một
món thu đáng kể vào một giai đoạn khó khăn.
Trên nhật báo Chính Luận số ra ngày 4 tháng 2 năm 1974 có kẻ
lược tính về chi phí hàng tháng cho một gia đình bảy người: độ 47 nghìn đồng,
chưa kể các khoản bất thường về xăng nhớt cho xe, sách báo, quần áo, thuốc men.
(Cộng thêm những khoản ấy vào thì độ chừng 65 nghìn đồng.) Đó là căn cứ trên
giá gạo mỗi tạ 16 nghìn đồng, tiền chợ mỗi ngày 400$, giá dầu hôi một lít 140$.
Lúc bấy giờ một nhà văn viết được sáu cái truyện nhật trình đều đều, mỗi truyện
lãnh 10 nghìn một tháng, là đủ nuôi gia đình.[14] Sáu cái truyện, có nhiều đấy; nhưng một số
nhà văn không chịu viết có sáu cái, mà còn nhiều hơn nữa, mười cái chẳng hạn.[15] Nếu không viết đến sáu cái thì hãy bằng
lòng đôi ba cái thôi, cộng với lương thư ký tòa soạn, lương phụ trách trang nọ
trang kia, thỉnh thoảng cộng thêm món tác quyền của một vài cuốn sách vừa xuất
bản hay tái bản, thế cũng xong.
Gia đình bảy người chỉ một người ngồi nhà viết lách tí toáy,
vợ nghỉ ngơi toàn thời gian tại gia, con đi học toàn thời gian tại trường: so với
cuộc sống của chúng ta ở Hoa Kỳ hiện nay thì nhà văn Miền Nam bấy giờ dễ chịu
quá rồi.
Trên đây là sự phỏng tính chung chung, bây giờ thử đưa ra vài
trường hợp cụ thể. Đầu năm 1969, Lê Phương Chi có phỏng vấn sáu nữ sĩ để tìm hiểu
về ‘Thời cuộc và đời sống’, bài này đăng trên tạp chí Bách Khoa số 292 (ra ngày
1 tháng 3 năm 1969). Trong các nữ sĩ được phỏng vấn có Túy Hồng và Nhã Ca. Gia
đình Túy Hồng và gia đình Nhã Ca cả vợ chồng cùng là văn sĩ; họ là những cặp
thuần túy nghệ sĩ, sống bằng ngòi bút.
Vào độ ấy Túy Hồng kêu than: “Cuộc sống của chúng tôi cực khổ
và lem luốc lắm anh ạ.” Tuy nhiên khi Lê Phương Chi hỏi kỹ hơn, nữ sĩ cho biết
vợ kiếm hàng tháng ba chục nghìn, chồng “cũng vậy”. Cả hai sáu chục nghìn đồng
một tháng, tiền thuê nhà bảy nghìn đồng. “Kiếm thì cũng khá, nhưng chúng tôi
tiêu hoang quá. Thanh Nam xài rộng quen rồi khó mà thu hẹp.” (Cũng trên cùng một
số báo Bách Khoa này, Thế Uyên có nhắn tìm một căn nhà thuê cho gia đình ở, khoảng
ba nghìn đồng mỗi tháng.)
Về phần gia đình Nhã Ca, theo lời Trần Dạ Từ thì lợi tức của
Nhã Ca mỗi năm về sáng tác phẩm vào khoảng sáu trăm ngàn đồng. Cộng thêm với lợi
tức làm báo của Trần nữa thì vượt xa gia đình Túy Hồng Thanh Nam.
Bảy trăm nghìn một năm mà không “tiêu hoang quá” thì cũng
không đến nỗi cực khổ lem luốc, huống hồ hơn một triệu một năm tất nhiên dù là
gia đình văn nghệ thuần túy cũng có thể thảnh thơi như thường.
Nói vậy nhưng vào những ngày tháng cuối cùng của chế độ, khi
vật giá leo thang ngày một, khi hạm gạo bị lôi ra bắn mà khủng hoảng kinh tế
cũng không giải quyết nổi thì dù làm nghề gì đi nữa cũng không thể tránh khỏi
những lúc lận đận. Giá gạo tháng 2-74 là 16 nghìn đồng, hồi tháng 1-74 chỉ có
11 nghìn, và đến 11-74 là 23 nghìn. Tiền chợ tháng 2-74 chi 400$, đến tháng
11-74 phải đến 835$ mỗi ngày. Tháng 2-74 mỗi sáng bỏ ra 150$ điểm tâm tạm đủ,
tháng 11-74 phải chi ngót 350$ mới gọi được là lót lòng v.v... Cho nên Tết năm ấy,
cái Tết cuối cùng của Miền Nam tự do, giai phẩm Bách Khoa gửi phóng viên đi hỏi
han về đời sống của giới cầm bút thì ai nấy kêu trời như bọng: Kêu túng, kêu
thiếu, kêu đói. Nguyễn Thị Thụy Vũ làm om sòm: bà phải “đi khách” văn nghệ (tức
viết bừa viết bãi cho báo hàng ngày), bà phải hành nghề bói bài để kiếm sống
(thì cũng như Tản Đà xem tướng số!).
Dù sao trừ một giai đoạn đặc biệt bất thường, tôi không nghĩ
rằng người văn sĩ trung bình của thời kỳ 54-75 bị khó khăn về vật chất. Bởi vì
ngoài các nhu cầu của cuộc sống hàng ngày, một số lớn văn thi sĩ Miền Nam bấy
giờ còn đủ sức chủ trương những nhà xuất bản. Đó là điều không phải lúc nào
cũng làm được.
Có tác phẩm đưa cho nhà xuất bản chuyên nghiệp in để nhận tác
quyền, như thế “khỏe” nhất, giản dị nhất. Tuy nhiên nhiều tác giả vẫn muốn tự
in lấy sách của mình. Thứ nhất là để có tiền nhiều hơn gấp hai gấp ba. Thứ nhì
là mình có thể chọn in cuốn nào tùy thích, in của mình và của bạn bè mình. Mang
bản thảo đến nhà xuất bản phải chịu sự định đoạt của họ: có những cuốn mình
thích mà họ từ chối, có những cuốn họ niềm nở mình lại chưa vừa ý. Nhưng in
sách phải có vốn, nên trước kia thường thường văn sĩ đành mang bản thảo đến nhà
xuất bản, rồi chờ đợi quyết định, rồi tới lui chờ chực nhận tác quyền, rồi than
thở bị bóc lột v.v... Lớp văn thi sĩ sau 1954 ở Miền Nam nếu muốn thì bán bản
thảo; nếu không, có thể “chủ trương” ngay lấy một nhà xuất bản riêng. Và rất
nhiều vị chọn cách này.
Lối sống
Ngoài vấn đề mức sống, còn có vấn đề lối sống. Đa số văn nghệ
sĩ trước 1975 họ sống ra sao? họ “hiện sinh” như thế nào? họ làm việc như thế
nào? họ ăn chơi, hưởng thụ, tìm hứng cách nào?
Chuyện lối sống cũng như chuyện mức sống: không làm gì có một
mẫu chung cho văn giới. Ngoài đời phức tạp thế nào thì trong văn giới rắc rối
thế ấy. Có người sống rất mực đài các như Đông Hồ ở Đại ẩn am, rất mực phong
lưu như Nhất Linh ở bên bờ suối Đa Mê, có người hết sức mực thước nghiêm chỉnh
như Nguyễn Hiến Lê, Bình Nguyên Lộc, Lê Ngọc Trụ, có người sống đơn sơ như Sơn
Nam, lại cũng có kẻ ngông nghênh như Nguyễn Đức Sơn, phóng khoáng như Hoàng Ngọc
Tuấn, phóng khoáng nữa như Mai Thảo, Duyên Anh v.v... Thiên hình vạn trạng. Tuy
nhiên, đa số nói chung thì các nhà văn Miền Nam thời 54-75 là những người sống
đời bình dị, lành mạnh và làm việc nhiều.
Nhân một dịp cuối năm ký giả Lê Phương Chi đến thăm Lê Xuyên ở
tòa báo Đại Dân Tộc, thấy ông bận tíu tít. Đây là công việc của ông ở tòa soạn:
“Mọi khi, buổi sáng bù đầu với công việc tin, mi, phim, bài vở v.v... cho đến
khi tờ Đại Dân Tộc lên khuôn là anh ăn một dĩa cơm với một chai bia, rồi nằm
lên bàn viết, đánh một giấc, hoặc tiếp bạn bè lai rai cho đến 21 giờ đêm mới mò
về nhà.”[16] Như thế chưa hết đâu: “hiện nay Lê Xuyên
chỉ còn một truyện dài ở Quật Cường ('Cậu Ba Thời'), vì không còn thì giờ để viết,
dù vẫn còn vài tờ nhật báo nhờ viết.”[17] Hiện nay thì vậy, có lúc khác mỗi ngày
ông viết nhiều lắm chứ đâu phải chỉ một truyện dài.
Lần khác, Ngu Í hỏi Bình Nguyên Lộc về chuyện giờ giấc. Nhà
văn cho biết mỗi ngày từ năm giờ sáng ông đã phải có mặt ở tòa báo. Ngu Í giật
mình kêu:
“Năm giờ sáng! Mùa này năm giờ, trời còn tối đen. Chắc anh kiếm
xe khó lắm.”
Bình Nguyên Lộc bảo ông không cần kiếm xe: ông đi bộ. Và tới
nơi là làm việc “bù đầu bù óc”, sợ khách, sợ cả điện thoại, vì phải lo nghe
tin, viết tin.[18] Hết việc ở tòa soạn, về nhà lại việc nhà:
đọc, viết. Bình Nguyên Lộc có thói quen mở cát-xét nho nhỏ, vừa nghe nhạc êm dịu
vừa viết. Ông viết đều đặn mỗi ngày, không chờ hứng chờ thú gì cả. Suốt hai
mươi năm biết ông, tôi chỉ thấy ông giản dị trong bộ đồ trắng: quần trắng, áo
trắng, nịt trắng, giày vải trắng, ngoại trừ những trường hợp đặc biệt long trọng
bắt buộc phải mặc khác.
Doãn Quốc Sỹ vừa dạy ở đôi ba trường đại học, vừa viết văn, vừa
chủ trương một nhà xuất bản, cho nên tổ chức ngay trong gia đình một nếp sống
“khoa học” để tiết kiệm thì giờ, ngay bữa ăn cũng “cải cách” theo lối mới: Cơm
và mọi món ăn đều cho chung vào một cái đĩa lớn, tất cả “sống chung hòa bình” với
nhau, bố mẹ con cái mỗi người một đĩa duy nhất, ăn xong phần ai nấy rửa.[19]
Tiêu biểu cho nếp sống mẫu mực, nghiêm chỉnh là Nguyễn Hiến
Lê. Ông không thức quá khuya, dậy quá sớm, ông không làm việc “bù đầu bù óc”.
Ông làm vừa sức mình, nhưng rất đều, giữ đúng chương trình, mỗi ngày ngồi vào
bàn viết vào giờ nhất định, rời khỏi bàn viết vào giờ nhất định. “Tôi tự đặt
cho mình một kỷ luật, trừ khi đau ốm còn ngày nào thì cũng dậy từ 6 giờ hay 6
giờ rưỡi, điểm tâm lúc 7 giờ, rồi nằm đọc sách, chín giờ lại bàn viết để viết
luôn đến 12 giờ, bữa trưa. Ăn trưa xong tôi nghỉ khoảng một giờ, nhắm mắt lại,
chợp được độ nửa giờ là nhiều; một giờ rưỡi dậy, nằm ở giường đọc sách đến 3 giờ.
Chiều lại viết từ 3 giờ đến 5 giờ rưỡi, 6 giờ; tắm xong, ăn bữa tối lúc 7 giờ.
Cả buổi tối, cho tới 10 giờ, tôi chỉ nằm đọc sách báo.” Cứ như vậy trong hơn 30
năm ông viết được 120 nhan đề. Ông tính ra: “120 nhan đề đó được khoảng 30.000
trang, chia cho 33 năm chỉ có khoảng 900 trang một năm, trung bình chưa được 3
trang mỗi ngày mà!” (Đời viết văn của tôi).
Sau 1975 dưới chế độ mới, ông không cho xuất bản tác phẩm nữa
nhưng ngoài bảy mươi tuổi ông vẫn tiếp tục viết. Trong một lá thư từ Long Xuyên
năm 1982, ông nói về đời sống hàng ngày: “Năm giờ sáng dậy, làm mươi exercises
nhẹ, cử động khắp các bắp thịt, thở bụng khoảng 1 giờ thì xong. Ra vườn bắt sâu
cho mấy chậu kiểng, đi bách bộ trong mấy đường chung quanh nhà, ăn sáng, rồi nằm
đọc sách, 9 giờ viết tới 12 giờ; chiều viết từ 3 giờ đến 5 giờ; tối đi bách bộ
trong vườn, 9 giờ đi ngủ.” (Thư đề ngày 15-10-1982)
Còn Sơn Nam, lối sống có thể nói là hơi... dưới mức giản dị.
Như đã biết, ở thì ở trọ như một cậu học trò, viết văn còn cực hơn học trò làm
bài: “Xóm này ồn, tôi thường phải đợi đến khuya mới làm việc. Có khi viết ở các
quán cà-phê. Có những buổi trưa, vào giờ ăn cơm, anh lại đây tìm tôi mà không gặp,
là vì tôi mệt, về đây ồn ào mệt thêm, nên tạt vào tiệm chệt nào đó ăn cơm, rồi
tấp vô nhà bạn quen gần đó mà nghỉ một chút.”[20]
Làm thì làm thế, còn hưởng thụ? Lê Phương Chi bảo: “Hỏi anh,
khi được nghỉ mấy ngày Tết, anh sẽ làm gì để vui với gia đình, Lê Xuyên cho biết:
‘Được nghỉ là ngủ, rồi nhậu lai rai, và nghe nhạc; sau khi ngủ, nghe nhạc và nhậu
chán rồi thì đi chơi với người yêu. Như vậy được không?’”
Được quá chứ còn đòi gì nữa. Vì cái “người yêu” nói oang oang
lên báo cho cả-và-thiên-hạ cùng biết đây nhất định không ai khác hơn là bà Lê
Xuyên. Lành mạnh, mẫu mực quá. Nên nhớ Lê Xuyên là một trong những cây bút nam
phái viết “dữ” nhất lúc bấy giờ, có nhiều tác phẩm bị kẹt ở sở Kiểm duyệt mãi
không xuất bản được.
Về chuyện hưởng thụ, xin trở lại lần nữa với Sơn Nam, vì một
ý kiến táo bạo. Cũng trong cuộc phỏng vấn do Ngu Í hồi 1965 ấy, có một lúc “bỗng
nhiên khói thuốc ngưng tỏa và giọng nói trở nên khác lạ!
- Nói anh nghe. Tình thế nước nhà mà cứ thế này mãi, thì đôi
ba năm nữa, tên Sơn Nam này sẽ bắt tình với Phù Dung tiên nữ!” Nguyễn Ngu Í ngạc
nhiên, Sơn Nam giải thích:
- “Anh nghĩ coi: chịu cực, chịu khổ, chịu thiếu, chịu thốn
năm này đến năm khác, mong có ngày được thấy quê hương mình yên ổn, thế mà căm
hờn, chia rẽ, chết chóc cứ diễn ra mãi, mà đã hai mươi năm rồi, chứ ít ỏi gì
sao, thì mình cũng có quyền cho phép mình tìm lãng quên và an ủi trong tay nàng
Tiên Nâu! Vì dầu sao mình cũng làm chủ đời mình một phần nào chớ! Bằng không sẽ
tủi phận đến chừng nào: người Việt mình có khác nào con ong cái kiến.” [21]
Phẫn chí thì nói vậy nhưng, như chúng ta đều biết, ba năm
sau, tức vào khoảng tết Mậu Thân, Sơn Nam không bắt tình với Phù Dung tiên nữ,
rồi thêm ba năm sau nữa vẫn chưa bắt tình, và rồi lại thêm một lần ba năm nữa
Sơn Nam vẫn cứ còn chịu cực chịu khổ. Tất cả sự “hưởng thụ” của nhà văn này chỉ
là mua một số sách đẹp, sắm và chăm sóc một mớ cây kiểng không nhiều để có thể
đùm túm mang theo mỗi lần dời nhà trọ, và họa hoằn mua một món đồ cổ... nhẹ tiền.
Và Sơn Nam không phải là người hiền Nhan Hồi duy nhất của thế
hệ mình. Đại khái lớp người cầm bút này sống đạm bạc, lành mạnh, đạo hạnh, cơ hồ
khắc khổ như thế cả: Bình Nguyên Lộc, Lê Ngọc Trụ, Nhật Tiến, Lê Tất Điều, Nguyễn
Đức Sơn, Dương Nghiễm Mậu, Túy Hồng, Y Uyên, Nguyễn Thị Thụy Vũ, Nguyễn Văn Hầu,
Thế Uyên, Viên Linh v.v...
Hoặc có kẻ bảo: Những nhà văn nhà giáo vừa kể trong thời chiến
lấy đâu ra tiền mà vung vít? lành mạnh là cái bắt buộc. - Không hẳn thế đâu.
Nghệ sĩ tiền chiến không nghèo sao? Những cây bút phóng đãng nhất thời ấy đâu
phải là những kẻ giàu sang? Vả lại hãy lấy một người không nghèo chút nào của
thời 54-75: Nguyên Sa chẳng hạn. Nhà thơ của tình yêu, nhà nghệ sĩ hào hoa, tiền
của dư dật, con người ấy “ăn chơi” ra sao? Suốt đời “áo ngủ, quần ngủ, ở nhà
thôi”, quanh năm ăn cơm nhà. Mai Thảo biết Nguyên Sa từ ngày ông này mới ở Pháp
về cho tới ngày bỏ nước sang Mỹ, Mai Thảo kêu: “Hàng quán gặp những gia đình
quanh năm cơm nhà như gia đình Nguyên Sa là sập tiệm.” Không có bạn bè nào quyến
rủ được Nguyên Sa rời mái gia đình đi chơi đêm. “Rủ, cười cười: Ông thức khuya
được. Tôi không thức khuya được. Phải ngủ sớm mai đi dạy học sớm. Rủ nữa, lắc:
Ông uống rượu được, tôi không uống rượu được. Ở nhà thôi. Ở nhà thôi. Cứ sớm cứ
tối. Cứ cái này ông được tôi không được. Rất minh bạch, gọi đó là điệp khúc
Nguyên Sa ở nhà thôi.”[22] Những gia đình nề nếp nhất cũng chỉ dám
ao ước có được mấy nàng con gái ngoan đến thế thôi.
Đến đây không khỏi có kẻ mỉm cười, cho là tôi đang cố gắng biến
giới văn nghệ thành ra những ông đạo ăn chay trường. Vâng, tôi biết người ta có
thể kể ra một số tên tuổi khác để phản đối, để chế giễu tôi. Quả nhiên, không
ai chối cãi được điều này là trong giới văn nghệ sĩ sau 1954 tại Miền Nam vẫn
có những vị chú trọng hưởng thụ: phiện, rượu, đỏ đen... Nhưng xin thử lưu ý một
tí xem: tôi ngờ rằng cái tệ trạng ấy không thuộc thời kỳ này, không tiêu biểu
cho thời kỳ này, nó là một tàn tích di lưu lại từ cuộc sống “nghệ sĩ” kiểu tiền
chiến, được mang vào từ Hà Nội, thủ đô văn nghệ tiền chiến, do những vị nghệ sĩ
của thời ấy, hoặc những “mầm non” đã từng lui tới gần gũi những vị ấy, từng
tham dự hay học đòi nếp sống “nghệ sĩ” thời ấy. Còn văn nghệ thời kỳ 54-75, đến
giai đoạn cuối cùng của cuộc chiến, khi thể xác đã trải qua đủ mọi bề hiểm nguy
gian khổ, khi tinh thần đã cực kỳ mệt mỏi não nề, đến giai đoạn mà quân đội Mỹ
đổ qua đông đảo nhất, mà cuộc sống trở nên hỗn độn xô bồ nhất, đến giai đoạn ấy
họ thất vọng chán nản có đổ ra liều lĩnh hưởng thụ chẳng qua cũng chỉ rủ nhau đến
các quán cà-phê lúc bấy giờ thi nhau mọc như nấm. Những quán Gió, quán Mây,
quán Tre, quán Trúc... độ ấy thành ra một phong trào. Nghe điệu nhạc buồn êm dịu,
“phản chiến”; nhấm nháp tách cà-phê ngon, thế thôi. Thế gọi là hưởng thụ!
Nhân một chuyện làm bạn với Phù Dung tiên nữ, chúng ta đã
nghe câu phát biểu của Sơn Nam. Hãy đối chiếu với cách nói của một người văn
nghệ lớp trước là Vũ Bằng: “... ăn một bữa chả thật ngon, được chủ nhân để dành
cho vài chục gắp ‘lòng’, chan mỡ nước kêu lách tách, rồi uống nước trà mạn sen,
ăn một miếng trầu nóng ran cả người lên, đoạn đi ngất ngưởng trong gió lạnh,
tìm một cái xe bỏ áo tơi cánh gà trực chỉ Khâm Thiên hay Vạn Thái nghe một vài
khẩu trống, không, anh phải nhận với tôi là cái bọn tiểu tư sản sống vô bổ và đầy
tội lỗi thực đấy, nhưng sướng lắm ¾ sướng không chịu được (...) Về khuya trời
rét ngọt, nằm trên một tấm nệm rồi trùm cái chăn len trên mình, nghe các em lẩy
Kiều hay hát vo bài Tỳ bà, thỉnh thoảng lại làm một điếu, hãm một miếng táo hay
một trái nho, rồi lim dim con mắt lại mơ mơ màng màng, tôi quả quyết với anh rằng
cách mạng, đảo chánh, chống bất công xã hội... tất cả những cái đó anh cho là
‘đồ bỏ’ không ăn nhằm gì hết.”[23]
Một bên buồn giận thời thế mà hờn dỗi, mà dọa dẫm chứ kỳ thực
chưa hề biết đến cái chuyện động trời kia nó ra làm sao cả; một bên thì đã hưởng
đến tận cùng và rít lên tiếng xuýt xoa: “sướng không chịu được”.
Ngoài Vũ Bằng, thời tiền chiến còn gửi lại một Vũ ông nữa,
không kém sành sõi. Vũ Khắc Khoan hồi tưởng một thời hào hùng:
“Rằng ta tự thuở nào tuổi trẻ Nguyện không hùa theo kẻ
làm cao
Rằng ta trượng phu hề lòng như trăng sao
Chí như Hy-mã
Đỉnh nhọn hề vươn cao
Thời nhiễu nhương hề, ta phù suy vùng vẫy.”
“Ta” nhớ lại những đêm mê ly:
“Sương khuya nhuốm bạc mái đầu
Bạn vàng: kẻ trước người sau
Giới nghiêm cũng mặc, hẻm nào cũng vô
Ờ, lại có những chiều nổi gió
Rượu ngà ngà, cổ áo nâng cao
Khói huyền dâng lên mờ sao
Đêm Ba-tư quánh màu ma túy.”
Những hề hiếc huênh hoang nọ vọng về từ một thời xưa, cũng
như cái khói huyền mờ sao ngang nhiên tỏa nghi ngút trong trang thơ ấy nó cũng
bay về từ một thuở xa. Người ta không bắt gặp giọng ấy khói ấy trong thi phẩm của
lớp sau này, trong Nguyên Sa, Trần Dạ Từ, Trần Đức Uyển, Nhã Ca, Nguyễn Bắc
Sơn, Viên Linh, Nguyễn Đức Sơn v.v...
Dĩ nhiên ở đây không có cái ý định đem những cá nhân ra khen
chê kẻ “hư” người “ngoan” làm gì. Lại cũng không phải là một vụ đấu đạo đức giữa
các thời kỳ văn học để tranh hơn tranh thua. Trong lịch sử văn học chỉ có kẻ viết
hay người viết dở, thời rực rỡ thành tích với thời tàn lụi lu mờ mà thôi, chứ
làm gì có sự ưu tiên dành cho lối sống đạo hạnh? Hiền như bụt mà viết nhạt như
nước ốc, chắc chắn không phải là nghệ sĩ xuất sắc, đáng mơ ước.
Tuy vậy ở đây chuyện ấy vẫn đáng được nêu lên. Vì một cái tiếng
oan. Số là sau 1954 có một độ tư tưởng của J.P. Sartre ảnh hưởng mạnh mẽ ở Miền
Nam. Chủ nghĩa hiện sinh được nhắc nhở rộng rãi. Trong quần chúng, nếp sống “hiện
sinh” lại thường được hiểu như một nếp sống phóng túng, đọa lạc. Thế rồi sau
1975 nhà cầm quyền cộng sản trong chủ trương hạ uy thế chế độ trước đã làm ầm
lên về nền văn hóa “đồi trụy” trước 1975: nào “tố” trên sách trên báo, nào tổ
chức triển lãm, học tập..., bấy nhiêu vu cáo tạo cho người ta cái cảm tưởng thời
54-75 là thời hoành hành của quỉ dâm dục, của Phù Dung tiên nữ, và văn nghệ thời
ấy chỉ những hoan hô ca ngợi tội ác. Nhảm cả.
Trong giới nào cũng vậy, ngoài cái đa số thuộc hạng trung
bình phải có một số ngoại khổ; và ngay trong cái hạng lành mạnh cũng có một đời
sống bình thường và những lúc bất thường. Những lúc ấy văn nghệ sĩ nhậu cũng
tưng bừng như ai, và họ không giấu giếm. Những trận nhậu trong thơ Nguyễn Bắc
Sơn, Hà Thúc Sinh v.v... Phật hay Chúa có chứng kiến cũng lấy làm thương cảm:
những trận nhậu hoặc trước khi đụng độ, hoặc sau cuộc giao tranh, hoặc được tin
thằng bạn vừa ngã xuống, hoặc lâu ngày ở mặt trận về gặp lại bạn bè v.v..., những
trận nhậu của quân nhân thời chiến.
Tường Linh mời Vũ Hữu Định thêm một ly rượu mà nói:
“Xin hứa ly này thôi, ráng lên
Phải chăng ngươi mới nhắc vài tên
Chúng không về nữa... không về nữa
Hãy cố say rồi ngươi sẽ quên...”
(‘Gặp lại Vũ Hữu Định’)
Trần Tuấn Kiệt kể về một trận nhậu như thế của Mặc Tưởng. “Nhớ
lại buổi cùng Tiễn, Thành uống rượu đế cùng Mặc Tưởng ở tại nhà bên Gia Định có
cả họa sĩ Nguyễn Trung. Mặc Tưởng đau buồn chi đó uống bằng thau rượu đế pha đủ
thứ, lúc đó chàng say khước, và Nguyễn Trung cũng say, Nguyễn Trung chở hai đứa
sau xe Honda, lúc đó Mặc Tưởng nằm ngang cánh tay, chúng tôi ngâm thơ vang đường
phố khiến mấy chú cảnh sát gác cầu phải lắc đầu.”[24] Cái “đau buồn chi đó” của thi sĩ phải đến
một mức nào mới đến nỗi thế, chứ về chàng Thục Viên đã bảo: “Tôi không biết nói
sao về nỗi mến tiếc một người quá hiền hậu quá đàng hoàng.”
Thục Viên có lý do để mến tiếc một người như Mặc Tưởng, một
người say khước mà vẫn quá hiền hậu quá đàng hoàng. Có một độ nhiều văn thi sĩ
trẻ tuổi đã thành lập những đoàn công tác xã hội ¾ đoàn công tác “Sống” chẳng hạn
- từ Sài Gòn rủ nhau đi về những thôn ấp xa xôi, nghèo nàn, sống với dân địa
phương, làm việc với họ, giúp đỡ họ. Thục Viên và Mặc Tưởng cùng tham gia đoàn
công tác “Sống”. Thục Viên ghi nhớ [25] chuyến đi công tác ở ấp Tân Lợi. Ấp này
trước kia có tên là ấp Bon Sa, dân cư hầu hết là người gốc Miên, và 70% mắc bệnh
cùi! Nghĩ rằng mình đang đi đứng ăn uống tại một nơi đầy vi trùng nguy hiểm
không khỏi có kẻ lo lắng. Thi sĩ Mặc Tưởng ngại tắm chung một dòng nước với dân
trong ấp, và ông có ý muốn làm một cái bình lọc nước để dùng riêng. Thái độ ấy
đã bị anh chị em trong đoàn cho là thiếu tế nhị, sợ tủi thân dân địa phương, “nếu
không thể làm cho dân chúng mỗi nhà một cái bình lọc nước, thì đừng để dân thấy
cán bộ cách biệt họ trong cái sống!” Họ nhao nhao phản đối, Mặc Tưởng đỏ mặt
rút lui ý kiến. Rồi “cán bộ” quả không chết vì bệnh cùi, ông không có thì giờ để
chết vì bệnh: ít lâu sau đó ông gục ngã trên chiến trường.
Trong văn giới lớp trẻ chắc chắn cũng có kẻ thích ve chai hũ
cốc như một thứ... hốp-bi! Cũng như có một số khác chọn cái ghế thường trực ở
Đêm Màu Hồng, chọn giọng hát tiếng đàn làm hốp-bi. Cũng lại có số được tiếng là
những tay câu cá rất tài tình: Nguyễn Đình Toàn, Tường Linh, Duy Sinh; có người
trồng rau rất thiện nghệ như Nguyễn Đức Sơn.
Nhưng đã kể những thú chơi của họ, sao lại không kể những hy
sinh của họ? Đây không phải là sự hi sinh bắt buộc ngoài mặt trận trong thời
chiến, mà là những hi sinh tự nguyện của nghệ sĩ trước cảnh đời thiếu thốn của
một vài lớp người trong xã hội, như Thục Viên vừa kể.
Nói chung, hiền hậu, đàng hoàng, với những cái hốp-bi lành,
vô hại thường thuộc lớp trẻ. Cái cầu kỳ, tai quái, rớt lại từ thời tiền chiến
và thường khi thuộc về... đàn anh.
Tất nhiên người văn nghệ sĩ Miền Nam dù sống ở Sài Gòn, ở Cần
Thơ, hay ở Huế, Đà Nẵng, dù là sống đời tự do hay bị khép vào khuôn khổ kỷ luật
nhà binh cũng không sống khắc khổ như anh cán bộ cộng sản trên núi Trường Sơn
hay nằm vùng ở miệt U Minh. Họ cũng không đến nỗi khắc khổ như những cán bộ văn
nghệ ngoài Bắc: cái ăn cái mặc của họ nhất định đầy đủ hơn. Nhưng không phải chỉ
vì thế mà họ thành ra đồi trụy!
Trước 1975, Sài Gòn nó “phồn vinh giả tạo” ra sao, ai nấy đều
biết; thế mà sống giữa Sài Gòn những nhà văn như Nguyễn Hiến Lê, Lê Ngọc Trụ,
Nhật Tiến, Lê Tất Điều, Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc, Trần Đại, Y Uyên v.v..., học
giả cũng như nghệ sĩ, lớp già cũng như lớp trẻ, phần lớn họ sống đứng đắn, lành
mạnh như thế nào, điều ấy không cần biện bạch. Sau này, sau 1975, văn công văn
sĩ ngoài Bắc đổ vào, trong số những kẻ được đảng dạy dỗ kỹ càng nhất được mấy
người từ chối hưởng thụ các thú vui tư sản, dù chỉ hưởng thụ được cái rơi rớt của
một thời tàn.
Đã kể qua mấy nếp sống giản dị, chúng ta cũng không việc gì
phải giấu giếm những nếp sống cầu kỳ của các bậc tuổi tác: cầu kỳ như lối chơi
lan của Nhất Linh, chơi cổ ngoạn của Vương Hồng Sển, chơi trầm hương của Đông Hồ
v.v... Dù cầu kỳ, những cái ấy không hề dính líu gì đến chuyện sa đọa với hiện
sinh.
Thú chơi lan của Nhất Linh đã được nhiều người nhắc nhở trên
sách báo; thú chơi cổ ngoạn đã được chính Vương tiên sinh viết thành sách. Giờ
chỉ xin nói qua về Đông Hồ.
Cuối năm Tân Sửu (1961) Nguyễn Ngu Í cùng bạn bè đến Đại ẩn
am thăm Đông Hồ như thường lệ mọi năm. Và cũng như mọi năm thi sĩ đón bạn với
thơ, rượu, với hoa, câu đối, với món ăn linh đình. Nhà thì đầy mai, những cây bạch
mai từ Hà Tiên đưa lên, tranh thơm với hương trầm. Khắp phòng la liệt tranh vẽ
cùng câu đối. Chủ nhân “ung dung với bộ y phục thời xưa, đôi tay áo rộng quyện
khói hương trầm, càng tăng thêm phong thái của những thất hiền lục dật”, mời mỗi
vị khách nếm thử một chén rượu “Bạch mai quỳnh dịch” do mình “giám chế” với hoa
tươi, chính thứ mai Hà Tiên nọ. Rượu khai vị xong, rồi làm thơ vịnh hoa bằng chữ
nho, rồi dịch thơ, viết lên giấy màu hoàng yến v.v... Rồi chủ khách ngồi vào
bàn, trước cái thực đơn gồm những: “Quần hào tập đại - Lão bạng sinh châu - Ngọc
duẩn hoành hành - Phượng hoàng chi - Anh vũ liệp - Hỗn độn sơ khai - Kiền khôn
thủy diện - Bình thủy tương phùng - Đông hồ xuân sắc - Bồ đào ngọc dịch - Vũ di
kỳ chủng!”[26]
Ngu Í không vẽ vời thêm thắt đâu, và đây cũng không phải là một
dịp bất thường đâu. Tôi có dịp dự một bữa ăn như thế tại nhà thi sĩ Đông Hồ
(sau này, khi ông dời về Gia Định chứ không còn ở Yểm Yểm thư trang nữa) và
cũng gặp một quang cảnh cùng không khí như Ngu Í đã mô tả. Và không phải chỉ
vào một dịp tất niên thi sĩ mới chỉnh tề trịnh trọng: bất cứ lần nào hoặc ông đến
nhà tôi hoặc tôi đến thăm ông, đều thấy ông nghiêm chỉnh kỹ lưỡng từ y phục cho
đến từng cử chỉ. Mỗi lần đến ông, chúng tôi thường được mời ngồi chờ ở phòng
khách một lúc khá lâu (Doãn Quốc Sỹ nói đùa là thi sĩ còn bận “trang điểm”),
lúc xuất hiện ông luôn luôn mặc áo dài, đốt một lò trầm trước khi bắt đầu câu
chuyện. Ông hết sức tinh nhạy trong việc phân biệt các thứ mùi hương: hương trầm,
hương bông hoa, mùi nước hoa...
Lớp lớn lên sau 45 và nhất là sau 54, sống một thời vội vàng
hối hả, thỉnh thoảng có cơ hội tiếp xúc với một nhân vật thuộc thế hệ trước như
thi sĩ Đông Hồ, không khỏi vừa tò mò thích thú lại vừa bâng khuâng trước vẻ đẹp
của một nếp sống đang thành xa lạ dần: sống thanh nhàn, trang nhã, nhẩn nha
nghe ngóng thưởng thức từng giây phút của cuộc nhân sinh. Bâng khuâng, có thể với
nhiều quý mến, nhưng không mấy ai nghĩ đến chuyện học đòi, tiếp tục nữa.
Các nhóm, các đoàn
Chúng ta vừa đề cập tới một cuộc gặp gỡ tất niên tại nhà Đông
Hồ với Nguyễn Ngu Í, Nguyễn Hiến Lê, Thiên Giang, Hư Chu v.v..., tới một đoàn
công tác xã hội “Sống” tại ấp Bon Sa với những Thục Viên, Mặc Tưởng v.v... Những
cái ấy đưa ta đến ý nghĩ: Văn nghệ sĩ thời kỳ 54-75 có chia ra làm nhiều nhóm
khác nhau không? Những nhóm ấy có chủ trương, đường lối riêng, có sinh hoạt chặt
chẽ, có ảnh hưởng vào văn học đương thời ra sao?
Nhóm thì có đấy, có nhiều. Có những nhóm qui tụ xung quanh một
quan niệm văn nghệ như nhóm Văn Hóa Ngày Nay (sau đó được tiếp tục bằng Tân
Phong) với những Nhất Linh, Duy Lam, Nhật Tiến, Thế Uyên, Nguyễn Thị Vinh, Linh
Bảo v.v... Có những nhóm qui tụ chung quanh một lập trường chính trị như nhóm
Tin Văn với Vũ Hạnh, Lữ Phương, Nguyễn Nguyên..., nhóm Trình Bày với Thế
Nguyên, Nguyễn Ngọc Lan, Nguyễn Văn Trung... Có nhóm qui tụ những người bạn gần
nhau trên một lập trường tư tưởng như nhóm Quan Điểm với Nghiêm Xuân Hồng, Vũ
Khắc Khoan, Mặc Đỗ, Tạ Văn Nho v.v...
Lại có những nhóm văn nghệ khác qui tụ xung quanh một tờ báo,
thường thường là một tạp chí sống tương đối dài và có ảnh hưởng tương đối rộng.
Chẳng hạn nhóm Bách Khoa với Võ Phiến, Nguyễn Hiến Lê, Vũ Hạnh, Nguyễn Ngu
Í..., nhóm Sáng Tạo với Thanh Tâm Tuyền, Mai Thảo, Doãn Quốc Sỹ, Duy Thanh
v.v..., nhóm Văn với Trần Phong Giao, Mai Thảo, Nguyễn Xuân Hoàng...
Cũng có một vài nhóm qui tụ xung quanh một nhân vật. Chẳng hạn
xung quanh Nguyễn Đức Quỳnh có Thế Phong, Hồ Nam, Uyên Thao v.v...; xung quanh
Chu Tử một độ có nhóm Sống với Thục Viên, Trần Phong Vũ, Tú Kếu...
Trong giới biên khảo người ta có thể qui tụ vào một lãnh vực
chuyên môn, chẳng hạn nhóm Nghiên Cứu Sử Địa với Nguyễn Khắc Ngữ, Lâm Thanh
Liêm v.v...
Về mặt sinh hoạt, rầm rộ nhất chắc chắn là nhóm Nguyễn Đức Quỳnh
với những buổi họp “Đàm trường viễn kiến” hàng tuần có thuyết trình, có thảo luận,
cho đến năm 1963 thì bị chính quyền giải tán vì lý do chính trị. Nhóm Bách Khoa
trong những năm từ 1954 cho đến 1963-64 gì đó cũng có những buổi họp hàng tuần,
vào buổi tối, tại tòa soạn 160 Phan Đình Phùng, thường thường chỉ để chuyện
trò, trao đổi ý kiến về những số báo vừa ra và sắp tới. Ngoài ra, trong các
nhóm khác anh chị em gặp nhau ở tòa soạn, ở quán cà-phê, ở những chỗ cùng nhau
vui chơi giải trí, chuyện văn chương nghệ thuật lẫn lộn với chuyện tiêu khiển,
thỉnh thoảng mới có những cuộc hội họp chính thức để bàn việc.
Nhóm thì có, văn đoàn cũng có nữa, nhưng không thấy có một kết
tập nào chặt chẽ như Tự Lực văn đoàn thời tiền chiến. Cái văn đoàn của Nhất
Linh trước kia gồm một số nhà văn trước sau gắn bó với nhau, cùng chung một tôn
chỉ, một quan niệm văn nghệ, hoạt động có qui củ trên tinh thần đồng đội. Sau
này, khi chủ trương Văn Hóa Ngày Nay Nhất Linh vẫn có quan niệm rõ ràng, nhưng
ông không thuyết phục được những bạn trẻ cộng tác với ông, rồi tờ báo cũng
không tồn tại được bao lâu, cho nên thực ra Văn Hóa Ngày Nay không thành nổi một
thế lực trong sinh hoạt văn học mà sinh hoạt nội bộ của nhóm thì nghểnh ngảng.
Còn trong nhóm Tin Văn, các tay chủ trương có gặp nhau trên một ý đồ chính trị,
tuy nhiên giữa Nguyễn Nguyên với Vũ Hạnh không có sự đề huề, Vũ Hạnh lại chân
trong chân ngoài không hẳn thiết tha với tờ báo của nhóm: trong khi chủ trương
Tin Văn vẫn không rời Bách Khoa. Đến như Bách Khoa thì tờ tạp chí sống mười tám
năm, gần bao trùm hết thời kỳ từ cuộc di cư Bắc-Nam Việt Nam cho tới cuộc di cư
mùa xuân 1975, vậy mà cái “nhóm” Bách Khoa vẫn lỏng lẻo thế nào. Trong số những
cây bút đã cộng tác với tờ báo ngay từ đầu như Võ Phiến, Vũ Hạnh thì kẻ hữu người
tả chưa hề bao giờ chung một chí hướng; lại có người luôn luôn lảng tránh chuyện
thời sự chính trị như Nguyễn Hiến Lê, Cô Liêu... Vũ Hạnh thỉnh thoảng có bài
đăng đây đó; còn tôi thì ngoài Bách Khoa ra vẫn có sự cộng tác với hầu hết các
tạp chí văn nghệ: Sáng Tạo, Thế Kỷ Hai Mươi, Khởi Hành, Thời Tập, Văn, Văn Hữu
v.v...
Ở Nam Việt Nam sau 1954 không có những văn đoàn như Tự Lực
văn đoàn, không có trường thơ như trường thơ Bạch Nga, không có nhóm như nhóm
Xuân Thu nhã tập, không có tổ chức đoàn nhóm chặt chẽ lâu bền, không có trường
phái nêu cao cờ xúy, không có thi văn phái với tuyên ngôn tuyên bố minh bạch.
Nhưng nói vậy không phải có ý cho rằng các nhóm văn nghệ Miền
Nam lúc bấy giờ đều hữu danh vô thực. Dù không kết hợp chặt chẽ, những kẻ gần
nhau vẫn thường có chỗ giống nhau, không nhiều thì ít, không ở mặt này thì ở mặt
khác. Quí vị trong các nhóm Tin Văn, Trình Bày có một thái độ chính trị gần
nhau; quí vị trong Quan Điểm có thái độ sống gần nhau; quí vị được Nhất Linh chọn
đưa vào Văn Hóa Ngày Nay cũng có một cách viết gần nhau...
Điều đáng nói nữa là các nhóm có vai trò hẳn hoi trong sự
phát triển của văn học nghệ thuật Miền Nam. Trong những cuộc gặp gỡ giữa bạn bè
trong nhóm với nhau nhiều vấn đề đã được đưa ra bàn cãi, những cuốn sách tờ báo
ngoại quốc được trao đổi lẫn nhau, những quan điểm chiều hướng nghệ thuật mới,
những tên tuổi mới xuất hiện hoặc trong nước hoặc ngoài nước, một hiện tượng lạ
hay một mầm non xuất sắc vừa nhú lên đâu đó liền được thông báo cho nhau biết
v.v... Trong trường hợp của tôi chẳng hạn, hồi tôi còn sống ngoài Qui Nhơn, mỗi
lần mua được sách báo ngoại văn tòa soạn Bách Khoa đều gửi ra cho xem. Ngay khi
đã vào sống ở Sài Gòn không phải sách gì muốn mua cũng được: ngân sách gia đình
của một người Việt trung bình không dồi dào tới mức ấy. Tòa soạn Bách Khoa là
chỗ trao đổi tài liệu: một vị giáo sư già có nhiều quen biết với Trung tâm Văn
hóa Pháp và mua lại đều đều nhiều thứ sách báo Pháp với giá rẻ, một vị giáo sư
Văn khoa trẻ tuổi và cũng là một trong số khảo luận gia viết nhiều nhất bấy giờ
thường tìm cách mua được nhiều sách báo xuất bản ở Hà Nội, các vị ấy sẵn lòng
cho Bách Khoa mượn; riêng tòa soạn cố nhiên cũng sắm được nhiều sách báo. Tôi
đã nhờ vả nhiều vào cái vốn tài liệu chung của nhóm để bồi dưỡng sự hiểu biết của
mình.
Mặt khác, từng nhóm riêng đã đem cái “thế lực” và phương tiện
của mình để “tung” các văn tài mới: giới thiệu họ với các báo, với các nhà xuất
bản, với những người điểm sách, phê bình v.v... Chắc chắn những lời khuyến
khích ngợi khen rộng rãi của Nguyễn Đức Quỳnh đã thêm tự tín cho nhiều cây bút
trẻ đương thời. Các anh em trong nhóm Bách Khoa đã cố gắng góp phần làm dễ dàng
bước đầu của một số nhà văn sau này càng ngày càng vững vàng bản lĩnh: Trùng
Dương, Túy Hồng, Y Uyên, Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Thị Thụy Vũ v.v... Tạp chí
Sáng Tạo đã tạo cơ hội xuất hiện cho những Dương Nghiễm Mậu, Cung Tiến, Doãn Quốc
Sỹ... Tạp chí Văn sau đó lại giới thiệu với độc giả một lớp mới: Trần Thị NgH,
Nguyễn Thị Ngọc Minh v.v...
Năng suất
Cuối cùng, có lẽ không thể không nói đến điều này: nhà văn thời
kỳ 54-75 viết lách ra sao? Có nhóm hay không nhóm, mức sống cao hay thấp, sống
lành mạnh hay bê bối, địa vị xã hội lên xuống thế nào?..., những chuyện đó sẽ
thành vô vị cả nếu chúng ta không biết được chuyện viết lách. “Viết lách ra
sao”, chúng tôi không có ý nói đến vấn đề tài nghệ, vốn quá rắc rối. Hãy chỉ đề
cập đến những gì cụ thể đơn giản. Chẳng hạn đến cái lượng viết. Về mặt này phải
chịu trong thời kỳ ấy đa số viết khỏe. Biên khảo như Nguyễn Văn Trung, Nguyễn
Hiến Lê, Kim Định; sáng tác như Nhã Ca, Bình Nguyên Lộc, Thảo Trường, Duyên Anh
v.v..., trong vòng hai mươi năm rất nhiều người cho xuất bản ba, bốn chục tác
phẩm, có kẻ đã viết hay in đến hơn trăm tác phẩm. Điều nên nhớ là họ sống giữa
một thời chiến tranh, lắm người tay súng tay bút. Hãy nghe Thanh Nam kể lại
chuyện giờ giấc của ông hồi làm cho đài “Tiếng nói quân đội”, vào giai đoạn “dễ
chịu” nhất tức là lúc đài được thoát khỏi bộ Tổng tham mưu mà dọn ra đặt ké ở
chân cầu thang đài phát thanh Sài Gòn. Ở đó, quân nhân Thanh Nam ngày hai buổi
phải có mặt tại bàn giấy, hì hục viết đủ bài vở cho đài rồi “quãng 11 giờ rưỡi,
tôi đã phải thay thường phục ra đón xe tới tòa báo Thẩm Mỹ làm việc. Tô Kiều
Ngân cũng vậy, nhưng vì làm việc ở bộ Tổng tham mưu giờ giấc gắt gao nên hơn 12
giờ anh mới phóng Mobylette tới. Hai đứa làm cho đến 2 giờ thì xuống Grimaud
ngay trước tòa báo, xế cửa tiệm sách Lê Phan, ghé vào một trong những kiosque ở
đó ăn vội vã một đĩa cơm rồi lại hấp tấp trở về sở làm. Hôm nào nhiều việc,
chúng tôi lại trở lại tòa báo buổi tối làm cho đến 10 giờ khuya rồi đi chơi
luôn.”[27]
Trong số những cây bút siêng năng phải kể đến các thi sĩ trào
phúng: Thần Đăng, Hà Thượng Nhân, Tú Kếu... Mỗi ngày họ đều ít nhất có một bài,
lắm khi đôi ba bài trên mặt báo: báo hàng ngày, hàng tuần v.v... Như thế liên
tiếp trong nhiều năm. Trong truyền thống bỡn cợt của ta Tú Xương chỉ mới lai
rai, Tú Mỡ đã thành chuyên nghiệp, đến Tú Kếu thì ôi thôi, cười như máy, cười
thật dễ dàng mà không hề gượng gạo.
Trong chuyện viết lách của thế hệ này còn có điểm nữa tưởng
cũng không nên bỏ qua: là đến một tuổi nào đó có nhiều tiểu thuyết gia xoay
sang biên khảo. Sơn Nam cũng là tác giả của Tìm hiểu đất Hậu giang, Văn minh miệt
vườn..., Bình Nguyên Lộc viết Nguồn gốc Mã Lai của dân tộc Việt Nam, Lột trần
Việt ngữ..., Nguyễn Văn Xuân viết về Phong trào duy tân, Khi những lưu dân trở
lại, khảo về hát bộ, về Phan Chu Trinh v.v..., Võ Phiến viết Tiểu thuyết hiện đại,
Chúng ta qua cách viết, Chúng ta qua tiếng nói, Tạp luận v.v..., Doãn Quốc Sỹ
soạn sách về ngữ pháp, về văn học Việt Nam hiện đại (bằng Anh văn)... Những hoạt
động ấy ít thấy ở giới sáng tác tiền chiến, ở những Khái Hưng, Nhất Linh, Lan
Khai, Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Tuân v.v... Đặc điểm này do đâu, và có ý nghĩa
như thế nào, hãy khoan xét đến. Chỉ biết rằng được thế nó cũng làm cho cái giai
đoạn sau của cuộc đời các tiểu thuyết gia Miền Nam thời kỳ 54-75 không đến nỗi
tàn tạ. Trong cuốn sách về tuổi già hình như Simone de Beauvoir có nhận xét tuổi
tác không làm suy giảm khả năng của triết gia, nhạc sĩ, họa sĩ, nhưng thường
làm giảm khả năng sáng tác của tiểu thuyết gia. Lớp 54-75 về già tự dưng có một
lối thoát!
Thời kỳ văn học 54-75 thì đến 75 dĩ nhiên là chấm dứt; nhưng
các nhà văn của thời kỳ ấy lại không hề đồng loạt chấm dứt đời mình vào năm
1975. Nói về họ mà ngừng lại ở thời điểm này, e thiếu hào hứng; bởi vì cái “ly
kỳ” của đời họ, giai đoạn “ngoạn mục” nhất của cuộc đời đa số các văn thi sĩ
thuộc thế hệ này lại bắt đầu chính từ sau 1975. Tuy vậy chúng ta đành từ giã họ
ngay lúc này. Sau đó có kẻ vẫn tiếp tục là nhà văn, có người lại hóa làm công
nhân viên, làm phu phen, làm nông dân, làm tù nhân, một số đã ra khỏi cuộc đời;
sau đó có những kẻ lưu lạc sang Tây phương sống một cuộc đời mới, có thể là
giàu sang nhàn tản, lại có người còn kẹt trong một thế bần cùng nhục nhã v.v...
Những chuyện thiên biến vạn hóa như thế chưa chấm dứt, vả lại cũng không giúp
chúng ta hiểu gì thêm về thời kỳ văn học trước 75 ở Nam Việt Nam, bởi vậy xin
dành lại cho những ai sau này còn lưu tâm đến cái sinh hoạt tinh thần Việt Nam
sau 1975 ngoài vòng kiểm soát của nhà cầm quyền cộng sản.
________________________
[1]Hà
Thúc Sinh, ‘Phòng Thẩm cung’, đặc san Lướt Sóng, 1983, xuân Quý Hợi, xuất bản tại
California, trang 37, 38.
[2]Hà
Thúc Sinh tên thật là Phạm Vĩnh Xuân.
[3]Nhan
đề một thi tập của Hà Thúc Sinh, xuất bản ở Sài Gòn trước 1975.
[4]Stanley
Meisler, “Politics and Proust, Intellect is très chic in France”, nhật báo Los
Angeles Times, số ra ngày 19–12–1983.
[5]của
Nguyễn Tuân.
[6]Nguyễn
Ngu Í, Sống và viết với..., Ngèi Xanh xuất bản, Sài Gòn, 1966, trang 206, 207.
[7]Như trên.
[8]Như trên.
[9]Như trên.
[10]Như trên, tr. 209.
[11]Tạp chí Nhà Văn, Sài Gòn, số tháng
2.1975, tr. 118.
[12]Hà Thúc Sinh, ‘Người bạn’, tạp chí
Nhân Văn, Hoa Kỳ, số Xuân Giáp Tý, 1984.
[13]Như trên.
[14]Hồi 73, 74 một truyện dài đăng nhật
báo mỗi tháng có thể được trả đến 15.000$; mỗi ngày một bài hài đàm, hàng tháng
có thể lãnh 20.000$.
[15]Trên tạp chí Văn số 199 ra ngày
1-4-72, trong cuộc phỏng vấn của Nguyễn Nam Anh, ông Bình Nguyên Lộc cho biết
vào năm 1957 ông viết mỗi ngày 11 feuilletons. Sau đó Lê Xuyên và An Khê dẫn đầu.
An Khê từng viết tới 12 feuilletons mỗi ngày.
[16]Bách Khoa, số Xuân, phát hành ngày
24-1-75, trang 108.
[17]Như trên.
[18]Nguyễn Ngu Í, Sống và viết với...,
Ngèi Xanh, Sài Gòn, 1966.
[19]Như trên.
[20]Như trên, trang 200, 201.
[21]Như trên.
[22]Chân dung, Văn Khoa xuất bản,
California, 1985.
[23]Vũ Bằng, Thương nhớ mười hai, Sống Mới
tái bản tại Arizona, Hoa Kỳ, trang 208, 211.
[24]Trần Tuấn Kiệt, Tác giả và tác phẩm,
tái bản tại Hoa Kỳ, không ghi năm tháng và tên nhà xuất bản.
[25]Thục Viên, ‘Cây cầu của Mặc Tưởng ở
Bon Sa’, in lại trong cuốn Tác giả và tác phẩm của Trần Tuấn Kiệt.
[26]Nguyễn Ngu Í, Sống và viết với...,
Ngèi Xanh xuất bản, Sài Gòn, 1966, trang 156.
[27]Thanh Nam, ‘Hai mươi năm viết văn làm
báo ở Sài Gòn’, tạp chí Văn, Hoa Kỳ, số 18, trang 65.
Phần 2
độc giả
Số lượng
Rời tác giả quay về phía độc giả, ta thấy cái nổi bật đầu
tiên có lẽ là vấn đề số lượng. Số tác giả sau 54 ở Miền Nam vượt cao hơn hồi tiền
chiến toàn quốc rất xa, trong khi số độc giả dành cho mỗi tác phẩm thì không thấy
tăng.
Trong cuốn Văn thi sĩ tiền chiến,[1] Nguyễn
Vỹ có nói về chuyện in sách: các nhà văn tự in lấy tác phẩm của mình và tự phát
hành lấy. Ông bảo: “Một số đại lý sẵn sàng gởi bưu phiếu về tác giả, để mua một
số sách trừ tiền hoa hồng khá cao, thường thường là 25 phần trăm hoặc 30 phần
trăm. Họ có thể mua từ 100 quyển đến 500 quyển hoặc 1.000 quyển tùy theo quyển
sách mà họ biết trước sẽ bán được nhiều hay ít, và tùy theo địa điểm của họ.”
Tôi ngạc nhiên. Đại lý có thể mua đến hàng nghìn cuốn sách một lần? Theo Nguyễn
Vỹ, có “một số đại lý sẵn sàng” làm như thế: “một số” là bao nhiêu? Thực ra
trên toàn cõi Việt Nam chỉ cần được vài ba đại lý như thế đã đủ làm nên sự lạ,
bởi vì riêng vài nhà họ tiêu thụ tất cả số ấn hành trung bình mỗi tác phẩm ở Miền
Nam sau 1954.
Thật vậy, trong khoảng 54-75 số sách tiêu thụ đại khái đôi ba
nghìn cuốn mỗi lần in. Phải vận dụng mọi cách phát hành mới tiêu thụ nổi chừng ấy
sách, làm gì có chuyện vài đại lý gửi bưu phiếu mua hết veo ngay! Nguyễn Vỹ nhớ
lầm chăng? Nếu “một số đại lý” mua được mỗi nhà một nghìn cuốn thì tổng số sách
bán được e lên đến hàng vạn cuốn mỗi lần ấn hành. Lẽ nào rực rỡ quá vậy?
Cứ theo số lượng ấn hành ghi ở phần nhiều các sách tiền chiến
thì đại khái cũng không khác thời kỳ 54-75 ở Miền Nam, tức đôi ba nghìn cuốn mỗi
kỳ.[2] Như
thế đã đáng suy nghĩ rồi.
Mặc dù quần chúng độc giả tiền chiến của Nguyễn Vỹ là quần
chúng toàn quốc, còn độc giả Miền Nam sau 54 là quần chúng nửa nước, nhưng dân
số có gia tăng lớn và cuộc di cư 1954 đã đưa thêm người vào Nam cho nên sự
chênh lệch không bao nhiêu. Trước 1945 trên toàn cõi Việt Nam và sau 54 ở Miền
Nam đại khái dân số cùng xấp xỉ vài chục triệu. Tuy nhiên trong cái số đông của
tiền chiến đại đa số là thất học, hạng thoát nạn mù chữ đã ít, kẻ có trình độ
trung học rất hiếm hoi (cả xứ Trung kỳ chỉ có 4 trường trung học công lập ở
Vinh, Huế và Qui Nhơn!), nói gì đến tầng lớp đại học. Sau 1954 ở Miền Nam trường
học mở đầy dẫy, trong giai đoạn sau của chế độ sinh viên các phân khoa nhân văn
từ Huế vào đến An Giang có đến hàng trăm nghìn: thế mà số người đọc sách không
tăng thêm, ít ra là không tăng một cách rõ rệt, đáng kể. Lạ chứ.
Nhớ có lần nói chuyện với một nhà sách kỳ cựu ở Sài Gòn, đã
hành nghề dưới nhiều chế độ, theo dõi tâm lý của độc giả trải qua nhiều thời kỳ
¾ tức ông Khai Trí ¾ có nghe ông đưa ra một nhận xét: Quả là sau này người ta
ít mua sách hơn thời tiền chiến. Một trong các lý do là cuộc sống bất định của
thời buổi chiến tranh. Ngày trước mỗi khi có cuốn sách mới của văn sĩ nổi danh
vừa phát hành thường thường độc giả mua ngay, dù có thì giờ để đọc hay không
cũng mua. Mua cất vào tủ sách gia đình cho đủ, để đọc dần. Sau 1945 nhiều biến
cố liên tiếp xảy ra khiến thiên hạ rời nhà rời quê chạy tán loạn, nay lánh cư
chỗ này mai lánh nạn nơi khác, tủ sách gia đình hao hụt dần, mười phần mất bảy
còn ba, rồi mất hai còn một! Khắp Nam kỳ Lục tỉnh sau 45, nhất là sau 68, chẳng
còn mấy ai giữ được tủ sách gia đình nữa. Đã không có tủ sách thì sách chỉ mua
khi nào cần đọc mà thôi. Nghĩa là ít đi nhiều lắm.
Về các tai họa xảy đến cho sách vở trong thời loạn, có thể
nghe qua một vài câu chuyện do ông Vương Hồng Sển kể:
“Một bữa trưa, tháng hai năm 1946, để tránh nạn ‘dân thổ dậy’,
tôi và gia quyến đưa nhau đến gõ cửa xin tá túc dưới mái ngói một giáo đường mà
cụ cố già trên tám mươi tuổi được đôi bên Miên Việt kính vì và đồng lòng chừa
khu vực giáo đường không đốt phá. Trưa bữa ấy, tôi ngồi dưới gác chuông, chiếc
nóp lá trên vai, mặt ngó ra sông, xảy thấy một Miên già gánh hai giỏ tre lớn đựng
đầy sách vở chữ Hán, từ xa đi lại. Giỏ đi ngang mắt tôi, may thời tôi đọc được
hai chữ ‘... thi tập’ trên một quyển sách ghép thành bộ có bìa bọc gấm đỏ và gồm
bốn chữ mà tôi đã dốt hết hai! Tôi chạy theo cố nài mua cho được bộ sách ấy,
sau biết lại là bộ Vĩ dã thi tập của Tuy Lý vương.” [3]
“Đến năm đảo chánh 1945-1946, khi chạy vô làng Hòa Tú một đêm
trăng bị binh Tây bố, bắn đạn hỏa châu đỏ trời, chúng tôi sợ quá bỏ nhà chạy
vào rừng, cách mươi hôm sau trở về thì tủ sách bị lục phá tơi bời, nhiều sách
in trên giấy mỏng, nhứt là loại xuất bản trên giấy bản xứ vào thời chiến tranh
Nhật, đã bị các nông dân cứu quốc trong xóm dùng làm giấy hút thuốc thay cho lá
chưn bầu, lá dừa nước non.”[4]
Ngoài lý do an ninh, sách còn bị khổ vì lý do chính trị. Sau
1945 ở vùng cộng sản mà chứa sách Pháp hay sách “trong thành”, ở “trong thành”
mà chứa sách ngoài khu; sau 1954 ở vùng cộng sản mà chứa sách quốc gia, ở vùng
quốc gia mà chứa sách cộng sản, đều có thể gặp rắc rối. Sách đôi khi thành ra một
món nguy hiểm, không tiện chứa chấp, tích trữ.
Lại vẫn nhà chơi sách Vương Hồng Sển góp thêm với chúng ta một
mẩu chuyện nữa: “Một ông cưng sách như trứng mỏng, cắp nắp, ôm đồm từ những quyển
sách học trường lớn bên Pháp đến những tập hai ba xu Việt văn. Việt Minh bùng dậy,
phá làng đốt xóm. Tủ sách ông ra tro. Từ ấy, tóc ông càng bạc thêm, ông chuyên
về tu hành, nghiên cứu Phật giáo, những ai giở chuyện sách ra nói, mí mắt ông ướt
hồi nào không hay.” [5]
Sách mà gần đây không bán được nhiều, cái ấy lại còn có một
lý do khác nữa tưởng cũng quan trọng. Sau 1960 tình hình Miền Nam mỗi ngày mỗi
khẩn trương, thanh niên bị động viên. Muốn được hoãn dịch để tiếp tục học vấn,
họ phải lên lớp không ngừng, phải thi đậu liên tiếp. Vì vậy ai nấy lo chúi đầu
vào sách giáo khoa, học trối chết, không mấy ai dám “phí” thì giờ vào các trò
nghệ thuật văn chương.
Cùng trong khoảng thời gian ấy, sách ở Miền Bắc nêu lên số lượng
ấn hành cao hơn ở Miền Nam nhiều: thường thường mỗi nhan đề in đến hàng vạn cuốn.
Những con số ghi trên sách Miền Bắc đáng được tin tới chừng
nào? Liệu có nên liên tưởng đến những con số xác “địch” trên chiến trường, số
phi cơ “địch” bị bắn rơi v.v... trong các bản thông cáo chiến sự của Hà Nội trước
đây chăng? Ở Tây phương người ta vẫn không mấy khi dám tin vào con số thống kê
từ các xứ cộng sản. Dù sao, trước khi có chứng liệu rõ ràng, hãy cứ cho rằng
sách ở Miền Bắc phát hành nhiều hơn Miền Nam.
Có chênh lệch chăng, sự chênh lệch Nam Bắc không do sở thích
đọc sách của quần chúng, mà do cách phổ biến sách, do chính sách phổ biến văn
hóa mỗi nơi một khác. Ở Nam, viết và đọc sách báo là chuyện tự do của công dân;
sách báo lắm khi gây khá nhiều khó khăn cho chính quyền, cho chế độ, bởi vậy
chính quyền có vẻ không mấy sốt sắng phổ biến, cứ mặc cho nó... tự do. Ở Bắc,
sách báo là phương tiện tuyên truyền chủ nghĩa, quảng cáo chế độ, xưng tụng
chính quyền, mê hoặc dân chúng; dân càng đọc nhiều càng thấm nhuần công đức nhà
nước, càng ngoan ngoãn, càng hồ hởi, vì thế nhà nước lúc nào cũng hăng say phổ
biến sách báo. Sách nào in nhiều sách nào in ít, sách nào phổ biến rộng sách
nào phổ biến hẹp, chuyện ấy không do đòi hỏi của độc giả mà do sự cân nhắc “lợi
hại” của nhà nước. Thơ “Bác” với thơ Tố Hữu số in cao hơn thơ Xuân Diệu, Nguyễn
Bính, Hoàng Cầm, Hồ Dzếnh là tất nhiên. Cuốn Chữ nôm của Đào Duy Anh in 5.200 bản,
cuốn Tìm hiểu xã hội Việt Nam thời Lý Trần in 6.400 bản, cuốn Thơ văn Nguyễn
Công Trứ của Trương Chính in 10.000 bản, mà cuốn Tây Dương Gia-tô bí lục in
20.500 bản, lẽ nào vì quần chúng ham đọc bí lục hơn xem thơ Nguyễn Công Trứ hay
tìm hiểu chữ nôm!
Ở Bắc nhà nước tha hồ đưa sách xuống tận xã thôn: hễ công văn
đi tới đâu thì sách báo đi tới đó. Trái lại trong Nam sách báo chỉ xuống đến tỉnh
lỵ là cùng đường. Họa hoằn mới gặp một đôi quận lỵ có tiệm sách bày bán dăm ba
thứ kiếm hiệp nhảm nhí. Thiện chí của các tổ chức phát hành tư nhân biểu lộ đến
chừng ấy là quá mức rồi: xuống quá tỉnh lỵ nhu cầu không có mấy, lợi lộc chẳng
bao nhiêu, mà tình hình an ninh có lúc không tốt đẹp, bảo họ phiêu lưu làm chi?
Chính quyền không thiết, tư nhân không ham, chuyện đưa sách báo đến dân quê gặp
bế tắc. Trước tình trạng ấy trong các phiên họp Hội đồng Văn hóa Giáo dục (nhiệm
kỳ 70-74) chúng tôi nhiều lần đề nghị thành lập tủ sách xã thôn, bằng cách khuyến
khích các xã dành một khoản trong ngân sách hàng năm để mua sách báo cho dân
chúng địa phương mượn đọc. Nhưng tình hình đất nước lúc bấy giờ đã quá rối ren,
chính quyền bận đối phó với nhiều vấn đề khẩn bách nên chuyện văn hóa bị bỏ
qua.
Ấy ở Miền Nam với Miền Bắc sự tình khác nhau như thế, cho nên
khó có sự so sánh đứng đắn.
Chúng ta đã đem số lượng độc giả Miền Nam thời 54-75 đối chiếu
với thời tiền chiến, rồi đối chiếu với Miền Bắc. Đối chiếu tình hình thời chiến
tranh với thời thanh bình, đối chiếu tình hình dưới chế độ tự do với chế độ độc
tài, không phải để rút ra những kết luận dễ dãi. Chẳng qua chỉ thấy nếu không
có sự can thiệp của chính quyền, đồng bào ta đọc chưa lấy gì làm nhiều.
Nếu lại đem ra so sánh với số lượng ở lắm nước ngoài, vẫn thấy
có sự thua sút đáng buồn. Chẳng hạn ở những nước Tây phương như Anh, Pháp
v.v..., ở nhiều nước Đông phương như Đại Hàn, Đài Loan, Nhật Bản v.v... tỉ số độc
giả so với dân số cao hơn ở ta rõ rệt. Ở ta một tờ nhật báo có uy tín như tờ
Chính Luận phát hành mỗi ngày không quá 20 nghìn số, trong khi Đại Hàn (dân số
chừng 30 triệu trước 1975) các tờ Chosun Ilbo và Dong A Ilbo mỗi ngày in ngót một
triệu số.[6] Tạp
chí và sách ở Đại Hàn, Đài Loan đều được ấn hành nhiều hơn ở ta, vượt ta rất
xa. Họ là những nước tự do, ở đó người ta đọc là vì thích đọc, không có chuyện
nhà cầm quyền dúi sách báo vào tay dân chúng để giáo dục lòng yêu đảng, yêu chủ
nghĩa v.v...
Dĩ nhiên Việt Nam là nước văn hiến, nhưng cái văn hiến ấy nó
phát huy có phần éo le: kẻ viết càng ngày càng đông mà người đọc cứ thưa thớt
mãi, thế có khổ không?
Nghĩ ngợi loanh quanh về cái tính ít đọc của đồng bào ta, tôi
đoán chừng nguyên nhân của nó không phải chỉ ở gần đây, như chuyện ngoại thuộc
với chế độ ngu dân, như tình hình chiến tranh v.v... Không phải chỉ có ngần ấy.
Có lẽ có những lý do xa hơn.
Chẳng hạn sự xuất hiện muộn màng của văn tự dân tộc. Không hiểu
sao mãi cho tới khi tiếp xúc với Tây phương chúng ta không chịu đặt ra một thứ
văn tự riêng, ta xài tạm chữ Hán, chế biến qua quít, vừa xài vừa coi rẻ thứ chữ
chế biến ấy. Cái gì mà muốn viết được đọc được tiếng ta lại phải biết qua chữ
nước người mới xong. Mà chữ Hán đâu phải dễ học! Thành thử trong suốt quá trình
lịch sử dài dằng dặc tối đại đa số đồng bào ta chẳng hề đọc cái gì bao giờ. Những
gì họ biết là biết qua tai nghe. Chuyện đọc chữ là chuyện của một số người hiếm
hoi trong xã hội. Riết rồi thành thói quen. Đến khi ta có chữ, có sách, ta vẫn
chưa kịp tập được thói quen xem sách. Làng trên xóm dưới, khắp khóm phường khu
phố, đâu là một gia đình có sắm tủ sách? Cái kỷ niệm về sách vở đậm đà nhất
trong một đời người, cho đến khi đã luống tuổi, đối với một số đông vẫn là mấy
bài quen thuộc trong cuốn Quốc văn giáo khoa thư.
Không viết không đọc được bằng ngôn ngữ dân tộc, quần chúng
khó lòng thưởng thức văn chương xứ người, khó lòng vui buồn với thơ phú Trung
Hoa, quần chúng chỉ sống với nền văn chương truyền khẩu. Cho nên văn chương
truyền khẩu đóng một vai trò hết sức quan trọng trong lịch sử văn học nước ta.
Nó rất phong phú, nó lại có sức sống mạnh: lệ thường khi văn học ký tải xuất hiện
thì văn học truyền khẩu tàn lụi, nhưng ở ta nó không chịu tàn lụi, nó cứ sống,
tiếp tục sống, sinh sôi phát triển cho đến những thời gần đây nhất, cho đến tận
ngày nay; nó cứ tồn tại hoài, song song với nền văn học ký tải hiện đại. Ngay
bây giờ, bất cứ ở nơi nào trên đất nước Việt Nam, từ Bắc chí Nam, người ta đều
có thể nhặt được những câu chuyện, những câu hát câu ca châm chọc nhà cầm quyền
liên quan đến những thời sự mới toanh.
Văn chương truyền khẩu sở trường về vận văn. Có vần có điệu mới
dễ nhớ, dễ truyền. Phải chăng vì vậy mà có cái địa vị ưu tiên đặc biệt cho thi
ca trong nền văn học quốc âm của ta xưa nay? Mặc dù phát triển trong vòng ảnh
hưởng văn hóa Trung Hoa hàng ngàn năm, văn học ta vẫn giữ những nét đặc thù căn
bản khác biệt với văn hóa Trung Hoa; cái đặc thù ấy liên hệ đến thi ca: Truyện
Tàu không hề bắt nguồn từ thơ, trong khi truyện và thơ của ta cứ dính liền nhau
cho đến tận đầu thế kỷ này! Trên thế giới có được mấy nơi mà văn loại tiểu thuyết
cứ bám chặt lấy thi ca không chịu rời ra như thế? Thật vậy, tác phẩm nổi tiếng
nhất của dân tộc, Truyện Kiều, là một truyện bằng thơ, ra đời giữa bao nhiêu
truyện thơ khác.
Giả sử bản in Truyện Kiều nôm đầu tiên ra đời vào khoảng 1820
thì số ấn bản hãy còn ít lắm, làm sao tới được dân gian; mãi tới 1875 có bản Kiều
quốc ngữ của Trương Vĩnh Ký, nhưng chữ quốc ngữ hãy còn mới mẻ, tỉ số người mù
chữ hãy còn hết sức cao, thì sách đâu có mấy ai xem được. Hơn một thế kỷ sau
khi Nguyễn Du qua đời, cách phổ biến chủ yếu của Kiều vẫn cứ là cách truyền miệng.
Trong gia đình chòm xóm, ngoài các bến đò, bến xe, các chợ búa v.v... người ta
kể Kiều, ngâm Kiều, cũng như kể Phạm Công Cúc Hoa, nói Vân Tiên v.v... Thế rồi
mãi cho tới gần đây, khi chúng ta đã có những tiểu thuyết gia du học từ Âu châu
về, khi trên lãnh vực tiểu thuyết trong nước đã có những xôn xao bàn luận về
trường phái lãng mạn, tả chân, về xu hướng tâm lý, xã hội v.v..., tức là những
món rất “hiện đại” của Tây phương, thì trong dân gian người ta vẫn cứ còn “nói”
vè Thông Tằm, “nói” thơ Sáu Trọng, thơ Thầy Thông Chánh, thơ Cậu Hai Miên
v.v... như thời trung cổ. “Nói” và nghe vẫn còn thích hợp hơn là viết và đọc.
Ngâm nga mãi, chúng ta có hẳn cái khiếu về thi ca. Thơ bàng bạc
khắp cuộc sống: buồn làm thơ, vui cũng làm thơ, sinh đẻ có thơ mừng, chết chóc
có thơ khóc, thưởng cảnh đẹp có thơ, gặp hoạn nạn cũng có thơ..., và mọi người
ai nấy đều như làm thơ được cả. Cả dân tộc như thở ra thơ. Mấy năm trước đây,
nhớ báo chí có nói đến một người Gia-nã-đại đi nghiên cứu về thái độ chết của
con người khắp nơi, đến Việt Nam bỗng ngạc nhiên về một tử tội ê a hát xướng gì
đó trong đêm trước buổi thọ hình: hỏi ra thì người ấy ngâm thơ. Đã lấy gì làm
quái dị? Đêm trước hãy còn xa cái chết chán; trong lịch sử có nhiều người Việt
Nam ra đến pháp trường hãy còn ngâm thơ. Người Việt Nam ngâm thơ vào cái lúc
thiên hạ đọc kinh cầu nguyện Thượng Đế. Khắp Âu Mỹ, nhật trình mỗi ngày tuôn ra
từng đống chẳng hề có bài thơ nào, trên nhật trình Tàu, Nhật ở Á Đông cũng
không thấy thơ, nhưng ở ta thì có: có một mảnh giấy in ra là có thơ trên đó rồi.
Thơ ở ta nó lan tràn ra ngoài phạm vi văn học, nó lan tràn khắp
mọi lãnh vực của cuộc sống: các đấng Thích Ca, Jesus, Mohammed truyền đạo bằng
lời giảng tản văn, còn đức Huỳnh Phú Sổ lại thường dùng vận văn, và trong đạo
Cao Đài các tiên thánh giáng cơ cũng toàn làm thơ cả.
Bởi thơ được trau luyện, cho nên ở ta nó vượt bỏ tản văn rất
xa. Cùng một thời với nhau mà thơ Kiều đã đạt tới tuyệt đỉnh tinh vi, còn văn
xuôi trong các lá thư của vua Gia Long, vua Quang Trung thô sơ biết chừng nào.
Thậm chí, đến thời Trương Vĩnh Ký, thời Đông Dương Tạp Chí tản văn Việt Nam vẫn
hãy còn xa cái trình độ có thể dùng được vào một công trình nghệ thuật.
Tóm lại, vì nhiều nguyên nhân, người Việt Nam tuy có yêu văn
chương, có khiếu thi ca, nhưng ít đọc sách, mà thời buổi chinh chiến lại càng
thêm trở ngại cho việc phổ biến, lưu trữ sách báo, vì vậy số lượng độc giả ở Miền
Nam sau 54 không gia tăng mấy. Sự kiện ấy có lẽ cũng có ảnh hưởng đến sự phát
triển của văn học, không chừng đến giá trị của một số tác phẩm bấy giờ cũng
nên! Nếu đồng bào ta cũng đọc nhiều như người Nhật người Anh chẳng hạn, nếu mỗi
tác phẩm đem lại cho người viết món tác quyền lớn hơn thì những tác giả đã
thành danh như Bình Nguyên Lộc, Thụy Vũ v.v... đâu đến nỗi phải chạy đôn chạy
đáo kiêm đôi ba công việc, phải dành cái phần thì giờ “ngon lành” nhất trong
ngày cho việc làm báo mưu sinh, phải viết văn bằng tay trái? Có nhiều thì giờ
hơn dành cho nghệ thuật, chắc chắn họ viết kỹ hơn, và có nhiều hi vọng hay hơn.
Nghe một tác giả nào đó đổ tội viết kém hay cho độc giả lười
đọc, ai nấy tha hồ cười cợt mỉa mai. Mặc kệ, tôi vẫn cứ ngờ rằng giá mỗi ngày
có thể ngồi nhẩn nha viết tới viết lui, chữa đi chữa lại đôi ba trang sách thì
kết quả vẫn có cơ tốt hơn là phải còng lưng viết ào ào mười cái phơi-dơ-tông để
kiếm sống.
Địa phương
Độc giả ta ít, thế số độc giả ít oi ấy họ ở nơi nào? Về thời
trước Nguyễn Vỹ chỉ rõ: “Các tiệm sách lớn ở Huế, Sài Gòn và Nam Vang (Cao
Miên) thường thường là những khách hàng quan trọng hơn cả. Thời tiền chiến ba
nơi ấy tiêu thụ hơn một nửa tổng số phát hành. Kế đến Thanh Hóa, Vinh (Nghệ
An), Đà Nẵng, Nha Trang, Cần Thơ, Mỹ Tho, Biên Hòa, Long Xuyên, Battambang (Cao
Miên), Vientiane (Lào), rồi sau cùng là các thành phố khác.”[7] Ở
đoạn này ông không nói đến Hà Nội và cả Bắc bộ. Tính sơ qua: Huế, Sài Gòn, Nam
Vang đã tiêu thụ hơn một nửa; rồi từ Thanh Hóa vào Nam (tức Trung bộ và Nam bộ
cũ) cùng với Lào Miên lẽ nào không được một phần tư nữa: cộng chung là hơn ba
phần tư. Phần còn lại của Hà Nội và toàn Bắc bộ là non một phần tư: ít vậy sao?
Một điểm đáng chú ý nữa là thời bấy giờ những nhà xuất bản
“cò con” (các tác giả tự xuất bản sách mình) không những đã trực tiếp phát hành
đến Nam Vang, Vạn Tượng, các thủ đô Miên Lào, mà còn gửi sách đến tận các tỉnh
Miên, như Battambang chẳng hạn. Sau này, mặc dù ở những nơi ấy vẫn có Việt kiều,
có độc giả, nhưng sự liên lạc giữa Việt Miên Lào không còn chặt chẽ như trước,
sách Việt không còn đi khắp cõi Đông Pháp một cách thong dong như trước nữa.
Về sau, năm 1964, đáp lời phỏng vấn của Nguyễn Ngu Í, chủ nhà
xuất bản Sáng Tạo là Doãn Quốc Sỹ nhân trận lụt lớn ở ngoài Trung, cho biết: “Độc
giả của tôi ba phần tư là ở miền Trung. Lụt này rồi ảnh hưởng nhiều đến công cuộc
xuất bản sách, trong đó có Sáng Tạo chúng tôi.” Ngu Í nói: “Anh Võ Phiến cũng vừa
nói với tôi: để đến Tết xem tình hình sinh hoạt miền Trung ra sao anh mới có thể
quyết định được sự sống còn nhà Thời Mới của anh.”[8]
Tôi không còn được những con số chính xác về tình hình tiêu
thụ sách trong nước, chỉ biết rằng miền Trung có vai trò rất quan trọng. Thường
thường số sách phát hành tại Sài Gòn là một nửa tổng số; trong số còn lại, sách
gửi đi Đà Nẵng nhiều hơn cả, rồi đến Huế. Sách bán ở Sài Gòn là gồm cả sách bán
cho các hiệu sách và cho các nhà phát hành; những nhà này rồi sẽ phân phối cho
các tỉnh trong Nam, trên Cao nguyên, mà cũng lại có một số ra Trung nữa. Bởi vậy
tôi không thể biết cuối cùng rồi mỗi địa phương thực sự tiêu thụ bao nhiêu. Một
phỏng ước qua loa cho thấy: Sài Gòn lấy một nửa tổng số để bán lẻ và phân phối
khắp nơi, vậy riêng số sách bán lẻ tại Sài Gòn chẳng qua chừng trên dưới một phần
tư tổng số; và những Cần Thơ, Đà Lạt (có trường đại học khá lâu) cũng chỉ chia
với các nơi khác một phần tư tổng số còn lại: quá ít so với Đà Nẵng là nơi chưa
có đại học. Một thói quen đọc sách trong trường hợp này quan trọng hơn là trình
độ học thức của quần chúng.
Tôi không có ý gì ngờ vực con số Doãn Quốc Sỹ đưa ra, nhất là
con số ấy sau này lại được Túy Hồng xác nhận.[9]
Viết đến đây tôi nghĩ đến những sự kiện Thanh Nam đã để ý khi
mới vào đến Sài Gòn: đến huyền thoại Ngọc Sơn, đến người độc giả bình dân miền
Nam. Ngọc Sơn viết truyện đăng trên các nhật báo Tiếng Chuông, Sài Gòn Mới,
truyện ăn khách, báo bán chạy quá sức, và Ngọc Sơn (sau đổi ra bút hiệu Phi
Long) đòi tăng lương. Các chủ báo (ông Đinh Văn Khai, bà Bút Trà) ban đầu không
tin rằng báo chạy là do truyện Ngọc Sơn, không chịu tăng; Ngọc Sơn cúp ngang, bỏ
đi, báo suy sụp cấp kỳ. Chủ báo hoảng hốt chạy tìm Ngọc Sơn điều đình. Lúc bấy
giờ là 1953, dân Sài Gòn còn tiêu đồng bạc giấy xé đôi và tô phở 79 mới có 3 đồng,
thế mà lương của Ngọc Sơn ban đầu 15.000$ một tháng, tăng lên 20.000$ rồi
$30.000, rồi $50.000 một tháng! Ngoài ra bà Bút Trà còn phải trả thêm cho Ngọc
Sơn 100.000$ một năm để giành độc quyền bút hiệu Phi Long cho Sài Gòn Mới.
Ngọc Sơn hay Phi Long là tác giả những truyện Bàn tay máu, Rừng
thẳm bể khơi, Cung đàn lỗi nhịp v.v..., những truyện cho giới bình dân. Thanh
Nam nhận xét: “Hiện tượng ‘Ngọc Sơn’ thoạt nghe có vẻ hoang đường, khó tin
nhưng sau này khi đã chính thức nhập cuộc sinh hoạt với báo chí miền Nam thì
tôi không còn thấy thắc mắc hay ngạc nhiên nữa. Sở dĩ có một vài tác giả ‘ăn
khách’ được các chủ báo o bế, chiều chuộng, trả lương cao như vậy là vì thành
phần độc giả của các báo hàng ngày cũng như hàng tuần ở Sài Gòn đa số thuộc giới
bình dân, lao động, những bà những cô bán hàng ngoài chợ. Khác hẳn ngoài Bắc,
giới lao động trong Nam rất chịu mua báo, đọc báo. Ở Hà Nội, người ta không thể
nào bắt gặp một anh xích-lô ghếch mũi xe vào một hè đường vắng, dưới bóng cây
râm mát nằm khểnh trên nệm, phì phèo điếu thuốc, đọc báo suốt một buổi trưa, từ
chối chở khách, cũng như khó tưởng tượng được cái cảnh một bà bán cá trong chợ
vừa trả lời giá cả với khách hàng vừa coi tiểu thuyết trong báo.”[10]
Sự ngạc nhiên của Thanh Nam từ Bắc vào cũng là sự ngạc nhiên
của người miền Trung chúng tôi nữa: ngoài Trung cũng không có hạng bình dân lao
động đọc nhật trình. Ngay từ trước khi Thanh Nam vào Sài Gòn dân ngoài Trung
chúng tôi thỉnh thoảng đã nghe những bà con đồng hương đi Nam kỳ Lục tỉnh làm
ăn về kể chuyện phu xích-lô đọc báo, cùng nhau trầm trồ chuyện lạ... xứ người!
Ngẫm lại như thế cũng phải: Nam kỳ là cái nôi của báo chí Việt Nam. Tờ báo xưa
nhất ra đời ở đây, phổ biến trước nhất xuống người dân ở đây, Trương Vĩnh Ký,
Huỳnh Tịnh Của, những người cầm bút viết bằng chữ quốc ngữ viết khỏe nhất đầu
tiên là ở nơi này; nếu có ngày nào chuyện đọc báo thành một thói quen phổ biến,
chuyện ấy không bắt đầu ở Sài Gòn Lục tỉnh thì bắt đầu ở đâu?
Và sức đọc của giới bình dân Sài Gòn phải chịu là cao: Hồi
1953 những tờ Tiếng Chuông, Sài Gòn Mới hẳn không bán được ở các tỉnh ngoài
Trung, mà ngoài Bắc (như Thanh Nam cho biết) thì người lao động không đọc mấy,
thế mà các chủ báo trả cho Ngọc Sơn những món lương tháng thật cao, vậy báo phải
tiêu thụ được nhiều lắm, riêng một miền Sài Gòn Lục tỉnh. Chắc chắn sau 1953,
mãi suốt thời kỳ 54-75 chiều hướng ấy cũng không thay đổi: dân Nam vẫn còn đọc
nhật trình nhiều.[11]
Tóm lại, cứ theo nhận xét của một số nhà xuất bản và ký giả
thì bấy giờ người độc giả chính yếu của sách biên khảo nghệ thuật sống ở Miền
Trung, đặc biệt là ở vùng Quảng Nam, Huế; còn độc giả nhật trình, xem truyện
tiêu khiển, thì ở trong Nam, đặc biệt là Sài Gòn.
Nông thôn và thành thị
Thế những độc giả ấy, họ sống trong khung cảnh nào? họ là dân
quê ở nông thôn chăng? là dân thành thị chăng?
Về giới bình dân đọc truyện nhật trình, như vừa nói, đa số là
thị dân trong Nam. Tuy vậy nông dân khắp nước ở ngoài Trung, ở Cao nguyên không
hẳn là không đọc báo. Do hệ thống Thông tin, báo được phổ biến rộng rãi, được
đưa sâu vào thôn quê. Thường thường tại các quận lỵ đều có phòng đọc báo, tại
các ban Thông tin xã có báo gửi về, những báo ấy có thể chia ra luân phiên phân
phối đến các thôn. Loại ấn phẩm do Thông tin phổ biến là những thứ báo chí hoặc
của chính quyền, hoặc thân chính quyền, hoặc có hiệu năng chống cộng mạnh, hoặc
có giá trị, như các báo Cách Mạng Quốc Gia, Tự Do, Ngôn Luận, các tạp chí Sinh
Lực, Quê Hương, Bách Khoa, Sáng Dội Miền Nam..., là những tác phẩm hoặc có nội
dung chống cộng, hoặc có giá trị cao, như những cuốn Bí danh (dịch của Lâm Ngữ
Đường), Đêm hay ngày (dịch của Arthur Koestler), Đất Hồ của Lưu Kiếm, Trăm hoa
đua nở trên đất Bắc v.v... Sách chỉ được mua một ít với số lượng cũng ít luôn,
nên không xuống đến xã, mà chỉ được bày xa nhất là đến phòng Thông tin các quận;
tạp chí thường cũng vậy; chỉ có nhật trình được đi xa hơn. Nhưng càng về sau
tình hình an ninh càng tồi tệ, cho nên dường như đường xuống nông thôn bị tắc
nghẽn.[12]
Dù sao, trên thực tế, trước sau cũng chỉ có một số nhật báo
mang tin tức thời sự đi vào thôn quê, còn sách văn nghệ thì không hay vượt quá
giới hạn các tỉnh lỵ. Người độc giả chính yếu của văn học nghệ thuật Miền Nam
trong thời kỳ 1954-75 là người dân thành phố, bất kỳ là thành phố Trung phần,
hay Nam phần.
Tại sao có sự rút lui của nông dân ra ngoài sinh hoạt văn nghệ?
Ông Phạm Văn Sĩ nói về giai đoạn 1954-59 ở Miền Nam: “Để gìn giữ tinh thần yêu
nước, lối sống lành mạnh, đồng bào tìm đọc những truyện dân gian cũ như Phạm
Công Cúc Hoa, Dương Ngọc, Trần Minh khố chuối...”[13] Chữ
“đồng bào” đây chắc chắn là chỉ về dân quê, thành phần xưa nay vẫn gắn bó với
kho văn học dân gian, văn học truyền khẩu, với các truyện thơ v.v..., bởi tôi
không nhận thấy có nam nữ sinh viên các đô thị tìm đọc Trần Minh khố chuối “để
gìn giữ tinh thần yêu nước”. Vậy có sự tẩy chay của nông dân tại Miền Nam đối với
văn nghệ sau 54?
E không có đâu. Không phải trong mọi sự mọi việc xảy ra đều
có một ý nghĩa chính trị. Nông dân và thị dân dần dần xa nhau, họ có những thói
quen những sở thích khác nhau: sở thích văn chương cũng như sở thích ăn uống,
ăn mặc v.v... Nông dân khoái thuốc lá, rượu đế, họ không nhậu la-de, không hút
thuốc thơm, không nhai bò khô, không ghiền cà-phê, không xài khăn mùi-xoa
v.v..., cũng như họ đọc Phạm Công Cúc Hoa trong khi giới trẻ Sài Gòn đọc truyện
Nhã Ca, Chu Tử, Duyên Anh, đọc thơ Hoa trắng thôi cài trên áo tím. Họ khác nhau
vậy thôi, không hẳn vì bên nào “gìn giữ tinh thần yêu nước” trong khi bên kia
thiếu gìn giữ.
Ở thôn quê người nông dân không đọc truyện Chu Tử, nhưng con
cái của họ qua khỏi bậc tiểu học, lên tỉnh học trung học, đi Sài Gòn, Cần Thơ,
Huế v.v... học đại học thì lại đọc Chu Tử, Nguyễn Mạnh Côn và không còn nhớ tới
Trần Minh khố chuối nữa đâu. Đồng bào ở nông thôn yêu nước, còn những tử đệ ưu
tú của họ lại hết yêu nước rồi chăng? Lẽ nào?
Tôi nghĩ nông dân bị trụt lại với nền văn học thời trước là
vì sau này các hoạt động văn học nghệ thuật đã dồn về đô thị cả khiến nông thôn
bị bỏ rơi, bị xa lìa.
Ngày xưa, thời Trần Minh khố chuối, thời Phạm Công Cúc Hoa,
nho sĩ sống ngay tại thôn quê, lẫn lộn với nông dân. Nguyễn Du, con quan quận
công, dòng dõi trâm anh thế phiệt đời đời khanh tướng, ông Nguyễn Du vang danh
văn hay chữ tốt từ thuở thiếu thời ấy, đêm đêm cũng đi hát với trai làng, cũng
mê những cô lái ở bến đò làng, những cô gái phường vải phường nón, tranh giành
nhau với những chàng nông phu chăn bò, cắt cỏ, và bị họ hạ sát ván như đã than
vãn trong bài ‘Sinh tế Trường Lưu nhị nữ’. Những nho sĩ lỗi lạc mà lận đận, những
vị khoa bảng không thích bon chen, những vị đại thần chán công danh xin về quê
trí sĩ, mở trường dạy học, vừa nghỉ ngơi vừa truyền đạo thánh hiền: đó là tiểu
học mà cũng là đại học. Đám anh tài trẻ tuổi được đào tạo ở những trường ấy gặp
khoa thi có kẻ đậu thi hương, người đậu thi hội, rồi lại có kẻ dự đình thí
luôn. Họ đi thẳng từ làng mạc đồng ruộng đến chốn triều đình. Nông thôn là chỗ
họ sinh sống, trưởng thành, học hành, vui chơi, tình tự, là nơi họ ngâm vịnh,
sáng tác, đọc sách, xem thơ v.v... Những câu ca dao gọi là của bình dân có sự
góp phần của nho sĩ; những bài thơ câu đối của nho sĩ được truyền ngay xuống
dân gian, có ngay sự bình phẩm của đám bình dân v.v... Những câu thơ Hồ Xuân
Hương, Phạm Công Cúc Hoa, Lục Vân Tiên... thành hình trong khung cảnh như thế.
Dù có ý định gìn giữ lòng yêu nước dù không, bà con nông dân sống xung quanh Hồ
nữ sĩ cũng cứ truyền nhau những câu như “Cá giếc le te lách giữa dòng”, “Hòn đá
xanh rì lún phún rêu” v.v... để cười rúc rích chơi. Sau này Tú Kếu chẳng hạn
cũng có những câu đáo để, giá nông dân nghe được chắc họ cũng vui lòng góp một
tiếng cười mà không sợ sút giảm lòng yêu nước, chỉ tiếc Tú Kếu ở xa quá, quá tầm
với của nông dân, trong một khung cảnh cơ hồ không có đường giao tiếp với nông
dân. Thôi thì nông dân đành tiếp tục đọc Trần Minh khố chuối vậy, mặc cho đám
thị dân múa men thế nào tùy ý. Họ đâu cố tình tẩy chay? Văn học cộng sản, “văn
học giải phóng” thì không thế. Trong xã hội của họ không có sự phân hóa thành
thị - thôn quê. Cán bộ của họ ¾ cán bộ chính trị cũng như văn nghệ ¾ phân tán lẫn
lộn vào nông dân. Và nhất là ở Miền Nam trong thời kỳ 54-75, chỗ hoạt động ẩn
náu của họ chính là thôn quê và rừng núi. Cho nên, dân quê rất có thể vừa đọc
Trần Minh khố chuối vừa nghe mấy câu vè câu ca dao chống ngụy mà một cán bộ mới
giả vờ bắt được trong quần chúng, hay vừa nghe Phạm Công Cúc Hoa vừa nghe truyện
anh hùng Nguyễn Văn Bé mà cán bộ cố thổi vào tai.
Người văn nghệ sĩ, giới sinh viên, giới trí thức Miền Nam quốc
gia sống dồn cả ở thành thị, sinh hoạt văn nghệ của Miền Nam diễn ra ở thành thị,
văn nghệ phẩm không được phổ biến đến nông thôn: đó là một lẽ khiến không có độc
giả nông dân trong thời kỳ 54-75. Lẽ khác nữa là trong cái hoàn cảnh của xã hội
Miền Nam bấy giờ người nông dân có vai trò nhỏ bé, họ không được quan tâm đến,
hình ảnh của họ mờ nhạt hẳn trong văn nghệ phẩm: không thấy có mình trong ấy, tự
nhiên họ không thiết tha đến nền văn nghệ này.
Bảo rằng nông dân không được quan tâm, e dễ gây thắc mắc. Ai
không quan tâm? Chính quyền ư? Thì chính quyền vẫn có bộ Xây dựng Nông thôn, vẫn
có chính sách cải cách điền địa, chương trình Người Cày Có Ruộng, vẫn ra sức lập
ấp chiến lược, lập khu trù mật v.v... Văn nghệ ư? Thì văn nghệ vẫn có truyện
Hương rừng Cà Mau, Vợ thầy Hương, Chú Tư Cầu...
Vâng, có thế thật. Nông thôn là chiến trường sống mái giữa
đôi bên, chính quyền không thể quên nông thôn. Trên chính sách thì thế, nhưng
trên chính trường không mấy khi thấy vấn đề nông dân hay nông thôn gây ra xáo động
nào. Cái làm đảo điên các chính phủ là những vụ xuống đường của dân thành phố,
những đêm không ngủ, những vụ tăng giá xăng giá gạo ở đô thị, là những vụ đòi
quyền sống diễn ra ở chợ Bến Thành, chợ Tân Định, những vụ ký giả đi ăn mày
trên đường Lê Lợi, đường Trần Hưng Đạo v.v... Nông dân không phải họ không có ý
kiến, họ không biết biểu tình; thế nhưng bất quá là thỉnh thoảng một nhóm người
từ làng kéo về quận biểu tình chống pháo kích bừa bãi: những cuộc biểu tình bị
giải tán dễ ợt, không gây nên khó khăn cho một chính quyền nào, dù là chính quyền
cấp quận.
Cũng đã lâu không mấy ai trông thấy đại diện của nông dân
loáng thoáng trên chính trường. Ngày trước có các ông Hàn nọ, ông Bá kia, ông
Nghị viên, ông Cai tổng v.v...; sau này Bá hộ với Cai tổng mất tích hẳn. Đại diện
(hay tự xưng là đại diện) cho dân nghèo bây giờ là những ông nghị nhà lá, ông
nghị ka-ki, ông nghị còi ô-tô v.v..., tức những nhân vật của đô thị, với các đề
tài tranh cử gồm toàn những giá gạo, giá xăng, sửa chữa đường ổ gà, dựng thêm cột
điện v.v... mà thôi.
Còn sách còn truyện viết về thôn quê và dân quê trong thời kỳ
này của những Sơn Nam, Lê Xuyên, thì như thể kể chuyện lạ... bốn phương, chuyện
xưa tích cũ cho bà con thành thị nghe chơi, trầm trồ kinh ngạc chơi. Nghe chơi
vì xa vời, vì không mấy quan thiết đến mình. Những nam nữ thanh niên trong tiểu
thuyết Nhất Linh, Khái Hưng v.v..., có những cặp loáng thoáng bên các ngôi chùa
ở thôn quê, quang gánh bán buôn kiếm sống ở những gian lều chợ nơi làng quê
v.v..., họ yêu nhau thơ mộng, họ làm thổn thức lòng người độc giả thành thị.
Còn lão Chòi Mui của Sơn Nam, chú Tư Cầu, vợ thầy Hương của Lê Xuyên xuất hiện
là để kích thích óc tò mò hay kích thích dục tình vậy thôi. Người thành thị sau
này không thổn thức mà cũng không buồn cười cợt vì nhân vật thôn quê nữa: trên
báo chí không còn hình ảnh Xã Xệ, Lý Toét. Trẻ con thành thị lớp sau này lớn
lên không còn biết Xã Xệ, Lý Toét là ai. Người đọc báo chỉ cười giỡn với những
cô Ký Điệu, cô Oanh Rinh, anh Tám Xạc-ne, với gia đình Ly Ly, Mai Bê Bi v.v...,
toàn thị là dân thành phố.
Người độc giả Miền Nam thời 54-75 chuyển từ quê ra tỉnh không
phải vì lý do yêu nước nào cả, chẳng qua là thuận theo chiều hướng thay đổi
chung chung xảy ra ở các nước kỹ nghệ thời nay. Ở Âu Mỹ từ lâu thành phố đã là
những trung tâm hoạt động kinh tế, chính trị, văn hóa v.v... đã thu hút thanh
niên nam nữ như ánh sáng thu hút đám thiêu thân, từ lâu các mối tình trong văn
chương đã thôi diễn ra bên những bờ “ao ma” của George Sand mà là trong những
nhà máy, phòng giấy, những góc phố, công viên, trong các chúng cư v.v... Ở Miền
Nam chiến tranh xua người về đô thị gấp hơn, ngăn trở lối về thôn quê ngặt
nghèo hơn, cho nên có lẽ nông dân bị bỏ rơi có phần đột ngột. Nông dân xa rời
sinh hoạt văn học nghệ thuật vì thế.
Phái tính
Bây giờ thử tò mò một chút về vấn đề tính phái của người độc
giả. Và chúng ta nhận thấy trong vòng hai mươi năm, không cần trải qua một cuộc
giải phẫu nào cả, người độc giả Miền Nam lặng lẽ chuyển hóa từ nam ra nữ.
Thật vậy, đầu thời kỳ, những kẻ đọc Nguyễn Mạnh Côn, Võ Phiến...,
phải là đàn ông; cuối thời kỳ đám độc giả trung thành của tủ sách “Trăng mười
sáu” Nhã Ca, độc giả của Lệ Hằng, của sách dịch Quỳnh Dao... chắc là thuộc phái
thứ hai. Dĩ nhiên không phải vào khoảng 1954-60 không có nữ độc giả, sau
1967-68 không còn nam độc giả nữa: làm gì có chuyện tuyệt đối như vậy ở đời!
Nhưng rõ ràng là người độc giả tiêu biểu, chủ động, của giai đoạn thứ nhất có
nam tính nổi bật, trái với người độc giả chủ động của giai đoạn thứ hai. Thế chủ
động mạnh mẽ của họ rốt cuộc đã khuất phục nhiều tác giả: Hồi 1955 Mai Thảo viết
Đêm giã từ Hà Nội, chắc chắn không phải là thứ sách dành cho các thiếu nữ; mười
lăm năm sau ông viết những Hạnh phúc đến về đêm, Mười đêm ngà ngọc v.v... mà
tôi nghĩ rằng các “nàng” chịu hơn. Hồi 1955 Nguyễn Mạnh Côn đưa ra Đem tâm tình
viết lịch sử, đặt một vấn đề chính trị cho đàn ông với nhau, mười lăm năm sau
ông viết Tình cao thượng, hình như cũng trong cái chiều hướng muốn nhích đến gần
phái nữ; cũng trong giai đoạn sau này Viên Linh “nghiên cứu” một thứ truyện
thích hợp với đàn bà con gái: Hạ đỏ có chàng tới hỏi, Tình gương ý lược v.v...
Tuổi tác
Trong vòng hai mươi năm người độc giả Miền Nam không phải chỉ
lăm le đổi giống, họ còn bị trụt tuổi nữa. Trước, họ đứng tuổi, về sau họ trẻ dần
trẻ dần, cuối cùng họ sắp thành trẻ nít.
Thật vậy giai đoạn trước là của những Nguyễn Mạnh Côn, Doãn
Quốc Sỹ, Võ Phiến, Vũ Khắc Khoan, Bình Nguyên Lộc, Mặc Đỗ v.v... Không một ai
trong số ấy có hạng tri kỷ vị thành niên cả. Không có thiếu niên nào khoái đọc
Thần tháp Rùa, Mưa đêm cuối năm, Bốn mươi... Sau đó là giai đoạn của Nhã Ca
Bóng tối thời con gái, của Nguyễn Thị Hoàng, của Hoàng Ngọc Tuấn Hình như là
tình yêu v.v..., tức của nam nữ thanh niên thuộc tuổi đôi mươi. Sau nữa, đến
giai đoạn của Duyên Anh, Từ Kế Tường, Đinh Tiến Luyện, của Nhã Ca “Trăng mười
sáu”, của Hoàng Ngọc Tuấn Thư về đường Sơn Cúc..., là giai đoạn của tuổi sợ ma,
tuổi biết buồn, tuổi thích ô mai, của “tuổi ngọc”, tuổi ngu-ngơ v.v... Gớm, mới
hồi nào người lớn làm văn chương để thưởng thức với nhau nói toàn chuyện cao
xa, chẳng thèm biết đến các oắt-tì kia muốn gì; bây giờ bao nhiêu danh sĩ xúm
ùa nhau tán tụng o bế các cô các cậu kỹ quá. Cả văn cả nhạc cùng nhau gây thành
một cao trào thiếu nhi: lão nhạc sĩ Phạm Duy độ ấy cũng xoắn xuýt hơi nhiều
xung quanh “tuổi mười ba tuổi mười bốn”, không sao?
Kể ra đổi giống và trụt tuổi là chuyện xảy ra ở khắp nơi, là
chuyện thường tình, thuận lẽ. Văn chương nghệ thuật ban đầu là thứ xa xí dành
cho hàng ưu tú ở tầng lớp cao trong xã hội, về sau theo đà văn minh nó mới được
phổ biến rộng rãi dần dần xuống các thành phần vốn chịu thiệt thòi: quan đọc
sách trước dân đọc sau, đàn ông đọc sách trước đàn bà đọc sách sau, người lớn đọc
trước con nít đọc sau, thế là phải cách, hợp lý. Ở Pháp, trong một cuốn nhận định
về văn học hiện đại của nước ông vào thập niên 1960, khi đề cập đến người độc
giả đương thời, François Nourricier
nêu lên câu hỏi: “Qu'est ce qu'un lecteur?”, và ông đáp: “C'est une lectrice.”
Cũng độ ấy các cô cậu teen-ager đang tung hoành, làm ồn lên khắp Âu Mỹ, ban hát
The Beattles hốt bạc vô số kể.
Ở ta vào thời các ông Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh ra tay làm
báo viết sách, Tản Đà viết truyện làm thơ:
“Đời đáng chán hay không đáng chán
Cất chén quỳnh riêng hỏi bạn tri âm”
chúng ta nghĩ trong đám bạn độc giả “tri âm” của họ bấy giờ
không thể có cô nào ở tuổi sợ ma: toàn thị là những khách nam nhi ưu thời mẫn
thế, tuổi tâm tình (không phải tuổi đời) hẳn không dưới ba mươi.
Kế sau đó, vào thời Nhất Linh, Xuân Diệu, Nguyễn Bính v.v...
quần chúng tri âm có lẽ là những thanh niên ở lứa tuổi hai mươi cả nam lẫn nữ.
Sau nữa, sau 1954, vì lẽ thời cuộc và chiến tranh có làm cho con người già đi,
khắc khổ đi phần nào, cho nên đám bạn tri âm của những Nguyễn Mạnh Côn, Vũ Khắc
Khoan, Võ Phiến, Doãn Quốc Sỹ v.v... chẳng những không tiếp tục cái chiều hướng
xuống tuổi mà lại có vẻ như già dặn hơn lớp trước, lại có nhiều nam tính hơn
trước. Thế rồi chừng mười năm sau, như chúng ta vừa thấy, xảy ra một cuộc đổi
giống và trụt tuổi ào ào.
Văn hóa càng lan rộng càng thấm xuống thấp càng hay. Về
phương diện xã hội người ta phải mừng cho những tiến bộ đạt được trong thời kỳ
này, người ta phải hãnh diện về vai trò của đàn bà và trẻ em trong sinh hoạt
văn nghệ nước nhà. Tuy nhiên, về mặt nghệ thuật, chuyện không hẳn luôn luôn
đáng mừng. Tôi nghĩ đến trường hợp những tác giả bị các độc giả “thân ái” của
mình nắm tay lôi tụt theo, lôi từ tuổi cao xuống tuổi thấp, từ một tuổi trung
niên đầy ưu tư xuống một lứa tuổi ô mai nũng nịu hay toe toét chẳng hạn. Tôi
nghĩ đến trường hợp rủi ro của những Sartre, Malraux... vào thập niên 60 ở Pháp
bỗng thấy mình lẻ loi và đột nhiên xoay ra viết truyện kiểu Yêu, kiểu Vòng tay
học trò v.v... cho hợp nhu cầu thị trường.
Nhất Linh có lần nói đến vai trò của người đọc trong sự phát
triển văn hóa; và vai trò ấy ông coi nặng, nặng lắm, nặng hơn vai trò của...
người viết: “Nền văn hóa của một nước cao hay thấp không phải ở chính các nhà
văn mà chính là ở độc giả.”[14] Tại
sao vậy? Ông cắt nghĩa: “Không phải ở các nhà văn mà chính là ở sự đòi hỏi của
đa số dân chúng nên ở các nước Âu Mỹ và Nhật Bản mới có một lâu đài đồ sộ về
văn hóa vượt xa nước mình một bực.
Kể riêng về mặt văn hóa, nước mình có một số nhà văn có thể
sánh ngang với các nhà văn nước khác, nhưng trình độ độc giả lại thấp kém; các
nhà văn Việt Nam không thể sống nổi được nếu cứ cố viết có nghệ thuật cao. Vì
sinh kế họ sẽ phải viết theo thị hiếu của độc giả mới có người coi và sách mới
bán được.”[15]
Một lần nữa, tôi lại trở về với cái “tội” lớn của độc giả đối
với văn chương, lần này dựa lưng cẩn thận vào một uy tín! Tôi quá quắt vậy sao?
Thực ra, chủ ý không phải thế. Viết theo thị hiếu là do văn sĩ mềm lòng, đừng
trách độc giả nặng quá. Dân ta từ trước vốn ít đọc, gần đây khối quần chúng độc
giả được mở rộng thêm, thế đã là một điều quí hóa rồi. Cái đám quần chúng độc
giả mới gia nhập ấy thoạt đầu trình độ thấp, rồi dần dần sẽ cao, cao như ở Âu Mỹ,
ở Nhật Bản. Trước mở rộng phạm vi, sau nâng cao trình độ: cứ tuần tự tiến dần.
Trong khi chờ đợi, nếu có những nhà văn nóng lòng xuống đường thì xin cứ tự tiện,
lẽ nào vừa vội vàng hốt bạc vừa nghiêm khắc mắng mỏ độc giả.
Còn Nhất Linh, ông nhấn mạnh vào trách nhiệm của độc giả là
vì ông đang chỉ dạy về cách đọc sách, ông đang làm công việc nâng cao trình độ
quần chúng. Có lẽ chỉ vì vậy thôi.
_________________________
[1]Khai
Trí xuất bản, Sài Gòn, 1970, trang 508.
[2]Theo
Phan Cự Đệ trong Tiểu thuyết Việt Nam hiện đại, tập I, cuốn Tố Tâm của Hoàng Ngọc
Phách “lần in thứ nhất 3.000 cuốn, chỉ trong nửa tháng là bán hết, lần thứ hai
in 2.000 cuốn, cũng hết ngay.” (trang 21), và “từ 1933 đến 1936, nhà xuất bản Đời
Nay đã bán được 58.000 cuốn tiểu thuyết và thơ.” (trang 51, 52); cuốn Bước đường
cùng in khoảng năm nghìn, còn những cuốn tiểu thuyết chạy nhất của Tự Lực văn
đoàn như Nửa chừng xuân thì bốn năm in được 14 nghìn (trang 262). Như vậy nếu mỗi
năm in lại một lần thì mỗi lần Nửa chừng xuân in ra ba nghìn rưởi bản.
[3]Vương
Hồng Sển, Thú chơi sách, Tự Do xuất bản, Sài Gòn, 1961, các trang 53, 54, 92 và
112.
[4]Như
trên.
[5]Như
trên.
[6]Năm
1972 trên toàn cõi Miền Nam mỗi ngày phát hành độ nửa triệu tờ nhật báo và bán
được 300 nghìn tờ. (Nguyễn Huỳnh Mai, Để tiến tới việc thành lập một nhật báo địa
phương, viện đại học Vạn Hạnh xuất bản, tháng 6-1972).
[7]Nguyễn
Vỹ, Văn thi sĩ tiền chiến, Khai Trí xuất bản, Sài Gòn 1970, trang 508, 509.
[8]Nguyễn
Ngu Í, Sống và viết với..., Ngèi Xanh xuất bản, Sài Gòn 1966, trang 144.
[9]“Thời
gian trước 1975 ở Việt Nam, sách báo xuất bản tại Sài Gòn như báo Văn, báo Bách
Khoa, sách khảo cứu, tiểu thuyết v.v... miền Trung đã tiêu thụ hết ba phần tư số
lượng xuất bản.” (Túy Hồng, ‘Đất mới, đời mới, lòng vẫn cũ’, đăng trên báo Đất
Mới, Seattle, Washington, số tân niên Giáp Tý 1984, trang 14.)
[10]Thanh
Nam, ‘Hai mươi năm viết văn làm báo ở Sài Gòn’, đăng trên Văn, Hoa Kỳ, số 2,
tháng 8-1982, trang 69.
[11]Theo
tài liệu của Nguyễn Huỳnh Mai trong tập khảo luận Để tiến tới việc thành lập một
nhật báo địa phương thì mỗi ngày trên toàn Miền Nam bán được độ 300.000 tờ nhật
báo, phân phối như sau: 50% tại thủ đô Sài Gòn, 30% bán tại miền Tây, còn lại
20% cho các vùng khác. Như vậy riêng Sài Gòn với miền Tây đã mua 80%, rồi các tỉnh
khác của Nam phần lại còn chia bớt cái 20% còn lại nữa chứ. Đồng bào trong Nam
gần như mua tất cả nhật trình trong nước!
[12]Theo
tài liệu đã dẫn của Nguyễn Huỳnh Mai thì tại miền Tây số độc giả nhật báo ở đô
thị là 26% so với ở nông thôn là 10%.
[13]Phạm
Văn Sĩ, Văn học giải phóng Miền Nam, nhà xuất bản Đại Học Và Trung Học Chuyên
Nghiệp, Hà Nội, 1975, trang 22.
[14]Nhất
Linh, Viết và đọc tiểu thuyết, nhà xuất bản Đời Nay, Sài Gòn, 1969, trang 101.
[15]Như
trên.
Phần 3
xuất bản
Một thời kỳ mới
Sau tác giả và độc giả, nên nhìn qua một chút vào giới xuất bản.
Trong sinh hoạt văn nghệ, ngoài kẻ viết người đọc ra, hoạt động xuất bản lắm
lúc cũng có một ảnh hưởng đáng kể. (Bằng chữ “xuất bản” tôi muốn nói chung cả
các công việc in sách, phát hành sách.) Chẳng hạn trong cái sinh hoạt văn nghệ
lưu vong của chúng ta hiện nay, việc xuất bản sách gặp khó khăn trong sự phát
hành ở những quốc gia quá rộng lớn: chắc chắn điều đó có kiềm hãm sự phát triển
văn nghệ không ít. Giả sử có được một tổ chức phát hành đứng đắn, phổ biến ấn
phẩm rộng rãi, thu nhặt đầy đủ tiền bạc từ các đại lý để thanh toán cho nhà xuất
bản, cho tác giả, thì từ 1975 đến nay hẳn phải có nhiều tác phẩm Việt ngữ ra đời
hơn, nền văn học Việt Nam ở hải ngoại hẳn là phong phú hơn nhiều. Lại chẳng hạn
trong thời kỳ 1954-75 ở Miền Nam có hiện tượng những nhà xuất bản do văn nghệ
sĩ chủ trương, cái đó chắc chắn cũng gây một ảnh hưởng không nhỏ vào cục diện
văn hóa: nếu không có những nhà xuất bản ấy, có thể một số lớn tác phẩm giá trị
đã không có cơ hội ra đời, và thành tích văn học Miền Nam do đó nghèo đi nhiều.
Liên quan đến chuyện xuất bản, trong khoảng trước sau vài
mươi năm ở Miền Nam có những sự kiện đáng chú ý:
Hồi tiền chiến một cuốn “Sách Hồng” cho trẻ con giá bán 50 xu
thì 1 xu mua được 2 cái trứng vịt; sau này lúc một cuốn sách cho trẻ bán 50$
thì mỗi cái trứng vịt giá 45$.[1] So
với vật thực, với món ăn cho thể chất, thì món ăn tinh thần xuống giá gần 100 lần.
Sách báo rẻ hẳn đi, rẻ mạt, dễ mua quá chừng.
Hồi trước người Việt Nam còn học bằng tiếng Pháp, đa số độc
giả đọc Pháp văn, trong các hiệu sách phần sách báo ngoại ngữ quan trọng hơn là
phần Việt ngữ. Hiệu sách Khai Trí lúc bấy giờ thường bán 70% sách ngoại văn
(trong số ấy 50% là Pháp văn), so với 30% sách Việt ngữ. Sau này hàng ngày bán
ra độ chừng 80% sách Việt, 20% sách ngoại văn.[2] Ấy
là ở tại Sài Gòn, chứ tại các tỉnh sách báo ngoại ngữ càng ít hơn nhiều. Sách
Việt thắng lớn, gần như độc chiếm thị trường.
Ấy là chưa kể những chuyện vẫn thường được nói đến, như dân số
gia tăng, như sĩ số gia tăng cực nhanh, số trường đại học mở thêm nhiều, trong
đó các phân khoa về nhân văn bao giờ cũng vượt xa những ngành học về khoa học kỹ
thuật.
Như thế, ngành xuất bản có nhiều lý do để phát triển mạnh. Và
thực ra, nó đã phát triển. Riêng ở đô thành Sài Gòn đã có cả nghìn nhà in, 150
nhà xuất bản.[3] Những
nhà xuất bản như Sống Mới, Khai Trí, Trường Thi, Nguyễn Đình Vượng, Trí Đăng...
những nhà phát hành như Thống Nhất, Nam Cường, Đồng Nai, Á Châu v.v..., mức hoạt
động của họ chắc chắn các đồng nghiệp thời tiền chiến không thể nào sánh nổi.
Nhà Lá Bối chẳng qua là một nhà xuất bản cò con: không có hàng đoàn xe chở sách
đi các tỉnh, không có nhà in riêng, không xuất bản sách giáo khoa, thậm chí
không có cả một cửa tiệm ngoài đường phố; ấy vậy mà khi cộng sản chiếm Miền
Nam, đến tịch thu kho sách Lá Bối ở Tân Phú (ngoại ô đô thành Sài Gòn) chở đi
suốt hai ngày mới hết, số sách tịch thu trị giá đến 60 triệu đồng tiền cũ.[4]
Số lượng các nhà xuất bản tăng lên nhiều, số lượng ấn hành của
mỗi tác phẩm cũng tăng thêm dù không cao lắm. Hồi tiền chiến mỗi tác phẩm mỗi lần
in trung bình chừng hai nghìn bản; sau 1954 đại khái số ấn hành trung bình mỗi
lần cho một tác phẩm văn nghệ là ba nghìn bản.[5]
Ngành xuất bản phát triển về qui mô, và cũng cải tiến về kỹ
thuật. Cuốn sách ra đời ở Sài Gòn trước 1954 về mặt hình thức trông xoàng xĩnh.
Thanh Nam có một nhận xét: “Hình bìa do họa sĩ Lê Trung trình bày. Ông này vẽ cả
trăm cô gái trên bìa sách, bìa báo đều giống nhau như đúc, gái quê hay gái
thành phố thì cũng đều có khuôn mặt như đầm lai, mắt to như mắt búp-bê, riềm mi
cong vút, mũi cao, môi trái tim, ngực nở, eo thon và đặc biệt thân mình cô nào
cô nấy ngắn ngủn”.[6] Loại
bìa trình bày kiểu ấy về sau này rồi vẫn còn tiếp tục xuất hiện trên các sách
bình dân, nhưng phần lớn sách báo khác đã có bộ mặt trang nhã mỹ thuật hơn nhiều;
sách do các nhà Cảo Thơm, An Tiêm, Quan Điểm, Thời Mới, Lá Bối, Sáng Tạo v.v...
ấn hành, có thứ giản đơn có thứ cầu kỳ kiểu cách, nhưng nói chung đều đẹp, nhờ ở
sự cộng tác của một thế hệ họa sĩ lớp mới: Thái Tuấn, Duy Thanh, Ngọc Dũng, Tạ
Tỵ, Nguyễn Trung, Đinh Cường v.v...
Một hiện tượng mới: xuất bản tài tử
Ngành xuất bản có lớn mạnh nhưng giới văn nghệ không hưởng được
mấy ở cái qui mô lớn mạnh ấy: các nhà xuất bản chuyên nghiệp dần dần chuyển hướng
hoạt động về phía sách giáo khoa, họ bỏ rơi các nhà văn. Và đó là một đặc điểm
của tình hình xuất bản trong thời kỳ này.
Trước 1954 một mặt sĩ số trong nước chẳng được bao nhiêu, một
mặt sách giáo khoa tiếng Việt do nhà nước soạn thảo ấn hành, sách tiếng Pháp được
in từ Pháp gửi sang bán, do đó mà giới xuất bản chỉ có in sách văn nghệ. Văn
gia với xuất bản gia lúc bấy giờ thật khắng khít.
Sau 1954 mối liên hệ ấy dần dần hóa lỏng lẻo. Độc giả văn nghệ
không tăng mấy mà kẻ cần sách giáo khoa thì tăng vùn vụt. In một nhan đề sách
văn nghệ mỗi kỳ đôi ba nghìn cuốn, tiêu thụ chậm chạp; in một nhan đề sách giáo
khoa bậc trung học vào mỗi kỳ khai giảng có thể tới mười lăm, hai chục nghìn bản,
bán vèo vèo, tới tấp. Như thế mãi tíu tít dồn người trông coi khu vực sách giáo
khoa chưa xiết, có đâu ôm đồm cả sách văn nghệ. Do đó có nhà đành từ biệt sách
văn nghệ, có nhà chỉ còn thì giờ in văn nghệ phẩm lai rai vào những tháng rảnh
rỗi giữa niên khóa, có nhà không trực tiếp đảm trách mà chỉ bảo trợ một số tay
xuất bản cò con chuyên về sách văn nghệ: nhà Sống Mới đỡ đầu những nhóm Vàng
Son, Phù Sa, Đất Sống..., nhà phát hành Hiện Đại thì đỡ đầu những nhà xuất bản
Gió, Kinh Thi, Khai Phóng, Kẻ Sĩ v.v...
Chúng ta đã có lần nói về hoạt động xuất bản của các nhà văn
thời kỳ 54-75, cho rằng tự xuất bản lấy sách mình thì văn sĩ kiếm được một món
tiền khá hơn là bán tác phẩm, và họ lại được tự do chọn in những cuốn mình
thích, khỏi phải tùy thuộc vào sự phán đoán của nhà xuất bản. Đến đây chúng ta
thấy rằng ngoài những lý do chủ quan ấy còn có cái lý do khách quan do tình thế
đặt ra: nhà văn bấy giờ không tiện chen lấn nhau với các nhà giáo, chen lấn
trong thế bất lợi, trước con mắt hững hờ của giới xuất bản. Họ ra tay tự lo lấy
việc của mình vậy. Trong số các văn gia kiêm việc xuất bản có kẻ làm vì lý do
này người làm vì lý do khác, không phải ai nấy đều chờ đợi đủ ba lý do.
Tự xuất bản sách sớm nhất là Nguyễn Hiến Lê, Thế Phong (nhà Đại
Nam Văn Hiến), Bình Nguyên Lộc (nhà Bến Nghé); những vị này trước sau gần như
chỉ in sách của mình mà thôi: nhà xuất bản Nguyễn Hiến Lê ra đời năm 1954 in đến
hàng trăm nhan đề, nhà Bến Nghé thì ít hơn. Sau đó nhà Thời Mới do Võ Phiến chủ
trương bắt đầu hoạt động từ năm 1962 đã xuất bản trên 50 nhan đề, nhà Sáng Tạo
của Doãn Quốc Sỹ ra đời năm 1963, nhà Lá Bối của Nhất Hạnh ra đời từ tháng
10-1964 đã ấn hành chừng 120 nhan đề, nhà An Tiêm tách từ Lá Bối ra năm 1965
cũng in chừng 80 nhan đề, rồi nhà xuất bản Huệ Minh của Hồ Hữu Tường, nhà Phù
Sa của Sơn Nam và Ngọc Linh, nhà Giao Điểm của Trần Phong Giao, nhà Ngèi Xanh của
Nguyễn Ngu Í, nhà Thương Yêu của Nhã Ca, nhà Tuổi Ngọc của Duyên Anh, nhà Trình
Bày của Thế Nguyên, nhà Thái Độ của Thế Uyên, nhà Ca Dao của Hoài Khanh, nhà
Huyền Trân của Nhật Tiến, nhà Kẻ Sĩ của Tô Thùy Yên, nhà Quan Điểm của nhóm
Nghiêm Xuân Hồng, Mặc Đỗ, Vũ Khắc Khoan, nhà Mặt Đất của Nguyễn Đức Sơn, nhà
Hoàng Đông Phương của Nguyễn Thị Hoàng v.v... Từ trước đến nay chưa bao giờ văn
giới ào ào lăn vào doanh nghiệp đông đảo đến thế. Đó là hiện tượng độc đáo của
một thời kỳ.
Nguyễn Hiến Lê tính ra trong năm 1964 tại Sài Gòn có bốn năm
nhà gọi là lớn trên tổng số trên tám chục nhà xuất bản. Số còn lại là... cò
con; có lẽ đa số là của văn nghệ sĩ. (Con số này tăng dần cho đến “những ngày
cuối cùng” của Nguyễn Khắc Ngữ, thành ra là 150 nhà.) Ông Nguyễn Hiến Lê cũng
có mô tả cảnh “hoạt động” của các nhà xuất bản nghệ sĩ, một chuyện ngộ nghĩnh
chắc chắn là hiếm thấy ở các nước Tây phương: “Các vị ấy rán bóp bụng để dành một
số tiền, xuất bản lấy tác phẩm rồi phát hành lấy. Không mướn một người làm công
nào cả. Vợ chồng con cái chia nhau mà làm hết mọi việc và chịu sống rất chật hẹp
để có chỗ chứa sách ngay ở phòng viết, phòng ăn, phòng ngủ, bất kỳ nơi nào có một
chút chỗ trống. Khách tới mua sách dù chỉ là mươi cuốn được vài trăm đồng thì
gia đình cũng nhốn nháo cả lên: tìm xem sách chất ở đâu (nhiều người chưa quen
có thứ tự), leo lên lấy, phủi bụi, rồi mở ra đếm, giao cho khách, tính tiền,
thu tiền..., cảnh cảm động mà thực vui. Hạnh phúc trong gia đình ở chỗ cùng tiếp
tay nhau làm việc.”[7] Trong
số “các vị” được hưởng thứ hạnh phúc này tất nhiên có ông Nguyễn Hiến Lê, kẻ dẫn
đầu, kẻ khởi xướng, có đầy đủ thẩm quyền để phát biểu thay cho cả giới.
Về mặt kinh doanh, in sách văn nghệ không đem lại một lợi tức
lớn lao, đúng như sự tính toán khôn ngoan của các nhà xuất bản chuyên nghiệp. Bằng
chứng hiển nhiên là sau mười năm, mười lăm năm hoạt động, không có một nhà văn
nào giàu có nhờ xuất bản cả. Trái lại, vào cuối thời kỳ, vào những năm 72, 73,
74, khi mà các nhà sách giáo khoa “hốt bạc” lớn thì các nhà xuất bản in sách
văn nghệ đa số lâm cảnh kẹt vốn, lần lượt ngưng hoạt động. Đến 1974 thì hoạt động
này như tê liệt hẳn.
Kể ra trong tình trạng bình thường, in sách (kể cả sách văn
nghệ) không phải là một sự phiêu lưu mạo hiểm, một cuộc “hy sinh” cho văn hóa. Ở
ta lúc bấy giờ cuốn sách in ra phải trả cho nhà in 25%, trả tác quyền 10%, giảm
cho nhà phát hành từ 40% (nếu gửi bán, thu tiền sau) đến 50% (nếu bán ngay lấy
tiền mặt), tặng biếu, hư hao, ế đọng chừng 10% (nếu bán lấy tiền mặt được ngay
thì khỏi bị hư hao ế đọng). Như vậy chi ra tất cả 85%, lời được 15%. Ấy là nói
về trường hợp sách tiêu thụ được trọn vẹn. Dĩ nhiên thỉnh thoảng có những cuốn
không bán được, nằm ì ra hàng đống, đè lên cái vốn nhỏ nhoi èo uột của người
văn nghệ sĩ. Dù sao cuốn này bù cuốn khác, rốt cuộc công việc vẫn tiến hành được
đều đều hàng chục năm trời, cho đến giai đoạn cuối cùng của cuộc chiến, nó mới
gặp bế tắc, cái bế tắc chung cho nhiều hoạt động khác trong xã hội.
Nhưng về mặt văn hóa, hiện tượng người văn nghệ làm xuất bản
đã cải thiện tình thế đáng kể. Văn nghệ sĩ xuất bản thì thường thường về hình
thức sách in đẹp hơn, về nội dung sách được chọn lựa tinh hơn giới kinh doanh
chuyên nghiệp. Như thế là phải, bởi vì việc trình bày minh họa do các họa sĩ bạn
bè thân hữu, việc tìm chọn bản thảo do chính người văn nghệ đảm nhiệm. Người ta
nhận thấy các nhà xuất bản này dám chọn dám in những tác phẩm đầu tay của các
tác giả chưa có tên tuổi, điều mà giới chuyên nghiệp rất ngần ngại; mặt khác họ
lại không bị cái món lợi lớn lao của những sách bình dân sách tiêu khiển cám dỗ:
hình như không có nhà xuất bản nào do văn nghệ sĩ chủ trương mà in loại truyện
Kim Dung, Quỳnh Dao, in truyện gián điệp, trinh thám v.v...
Hơn nữa, sự tin cậy vào một tên tuổi văn nghệ, vào một cơ sở
xuất bản có uy tín khiến độc giả mạnh dạn hơn trong việc mua sách. Nhất là vào
giai đoạn mà tình hình chiến tranh sôi động và kinh tế khó khăn làm giảm sức
mua của quần chúng thì vai trò của những nhà xuất bản này thật là quan trọng.
Võ Hồng trước cho xuất bản một cuốn truyện là Hoài cố nhân, sau đó nhiều năm vẫn
không được mấy ai chú ý, từ khi sách của ông được các nhà Thời Mới và Lá Bối ấn
hành tự dưng số người đọc ông tăng hẳn lên. Lại như trường hợp cuốn Sử ký của
Tư Mã Thiên. Cuốn ấy trước đã do Nhượng Tống dịch, sau này do hai ông Nguyễn Hiến
Lê và Giản Chi dịch lại. Khi Lá Bối định in cuốn sau thì bản dịch của Nhượng Tống,
do Khai Trí tái bản vẫn còn trên thị trường. Ông Nguyễn Hiến Lê đến nhà Khai
Trí dò hỏi tình hình, được ông Khai Trí cho biết: bản dịch Nhượng Tống in ba
nghìn bản cách đã ba năm, chỉ bán được hai nghìn. Nhà Lá Bối bèn in ra ba nghìn
bản khác và bán trong vòng sáu tháng thì hết sách mà thư các nơi còn gửi về tới
tấp đòi mua thêm.
Trong các nhà xuất bản loại này, Lá Bối là trường hợp đặc biệt:
tuy do cá nhân phụ trách nó lại có cái danh nghĩa của giáo hội Phật giáo, nó vừa
nương theo sức mạnh của phong trào Phật giáo lúc bấy giờ vừa dựa vào uy tín của
nhà văn Nhất Hạnh vừa nhờ ở sự quản trị tận tình của tu sĩ Từ Mẫn.
Kiểm duyệt
Liên quan đến chuyện xuất bản trong thời kỳ này, chúng ta
nghe nhiều tiếng kêu than về vấn đề kiểm duyệt. Kiểm duyệt, thật ra giới cầm
bút Việt Nam đã phải đối đầu với nó lâu rồi, từ hồi Pháp thuộc, Nhật thuộc cho
đến nay; dưới các chế độ thực dân, phong kiến rồi cộng sản, chưa bao giờ sách
báo Việt Nam được hưởng tự do thực sự. Tuy vậy trước kia ta không có sức chống
đối, sau này ở Miền Nam sự chống đối bày tỏ công khai và mỗi lúc mỗi ồn ào:
công kích trên báo chí, sách vở, phản đối bằng kiến nghị, chế giễu bằng thơ, bằng
họa v.v..., dựa trên Hiến pháp mà chống đối thẳng tay. Tú Kếu chẳng hạn réo chửi
“mụ già Kiểm duyệt” thậm tệ:
“Mặt vác lên như cái mẹt!
Mõm heo đớp chẳng vừa
Răng chuột chuyên đục khoét
Hôi như bọ hung
Độc hơn bọ chét
Nhìn thấy chữ là cắn là cào
Trông thấy mặt là la là hét!”
Không những mắng Kiểm duyệt, ông còn xỉ vả đích danh Chánh sở
Kiểm duyệt nữa:
“Ông chánh sở thiệt là huê mỹ
Mang họ Văn thì vẻ phải hay
Thế mà từ bấy lâu nay
Riêng ta cứ tưởng là tay cù lần.
... Họ Văn đục chữ đã đau
Lại còn tên Thái, cơ cầu hay chưa?
... Đè đầu ông Thái hết mình
Giống như thằng mõ giữa đình thái... gân!”
Có lúc Tú Kếu nổi sùng, văng tục:
“Phối hợp như ông phối cái gì
Càng thêm mọi rợ xứ man ri
Phối vê bạc cắc, quân cường đạo
Hợp giết ngôn từ, lũ tặc nhi
Nghệ đã tinh thông nghề thái thịt
Thuật đang bành trướng thuật nâng bi!
Mẹ cha văn hóa buồn năm phút
Sửa soạn mang chôn chốn nhị tỳ.”
Kể ra một “mụ Kiểm duyệt” chịu đựng được chừng ấy lời réo chửi
dữ dằn thì mụ cũng không có vẻ gì hung tợn. Vả lại xứ sở đang lâm chiến với cộng
sản, và thực tế sau 1975 cho thấy rõ là trước đó đã có rất nhiều cán bộ văn hóa
cộng sản nằm vùng chấp hành những kế hoạch phá hoại hiểm độc tại Sài Gòn, cho
nên chế độ kiểm duyệt bấy giờ không phải không cần thiết. Một số nhà văn như
Nguyễn Mạnh Côn hồi ấy trước sau không chịu ký tên vào bất cứ bản kiến nghị chống
kiểm duyệt nào.
Nhưng điều oái ăm là kiểm duyệt không hoàn toàn hữu hiệu
trong việc ngăn chống hoạt động của cộng sản mà lại gây ra nhiều rắc rối trở ngại
cho sinh hoạt văn nghệ. Phần lớn các tai hại bực mình gây ra là do luật lệ điều
hành có những khoản lúng túng, luộm thuộm, không hợp lý, nhất là do nhân viên
phụ trách thiếu hẳn khả năng và tư cách.
Chẳng hạn giấy phép xuất bản có lúc có giá trị trong sáu
tháng, có lúc lại chỉ có giá trị trong vòng ba tháng. Những tác phẩm dày từ khi
nhận được giấy phép cho đến khi in xong thường quá thời hạn ấy, phải xin kiểm
duyệt lại, và rồi lại bị cấm: bao nhiêu là vốn liếng của nhà xuất bản đi đời!
Lại chẳng hạn một cuốn triết luận của Đoàn Nhật Tấn bị cấm vì
đề cập đến thuyết tiến hóa của Darwin (Chấp nhận vượn thành người là duy vật cộng
sản!), một cuốn truyện của Võ Hồng bị cấm vì kể chuyện kháng chiến chống Pháp,
một cuốn truyện của Bùi Đăng đã được chính bộ Thông tin mang ra quay thành phim
lại bị nhân viên cấm lầm để rồi sau đó hối hả cấp giấy phép trở lại! v.v... Thậm
chí chánh sở kiểm duyệt có người đã nói bô bô là sở có nhiệm vụ ngăn chận những
sách “kém giá trị”, chỉnh đốn hay loại bỏ những chỗ “văn chương tồi tệ” v.v...
Thoạt đầu dưới nền đệ nhất cộng hòa, tình hình còn ổn định,
chính sách không thay đổi liên tiếp, giấy phép xuất bản sách không cần phải hạn
định hiệu lực quá ngắn. Về sau, tình hình biến đổi thoăn thoắt, chính phủ lập
lên đổ xuống liền liền, chủ trương đường lối của mỗi chính phủ mỗi khác, có những
vấn đề những nhân vật lúc này nói được mà lúc khác không tiện nói đến, sự thực
hôm nay không thực đến ngày mai: bản thảo đành ba tháng xét lại một lần!
Lại nữa ban đầu, hồi đệ nhất cộng hòa, kiểm duyệt là công việc
của cả một hội đồng liên bộ, chủ tịch là giám đốc nha Báo chí bộ Thông tin; vì
vậy kêu rêu có kêu rêu (văn giới lúc nào chẳng kỵ kiểm duyệt?), nhưng nhiếc móc
xỉ vả thì chưa có. Về sau, nó tụt dần xuống hàng một sở nằm trong bộ Thông tin,
do một viên chánh sự vụ điều khiển; nhân sự ban đầu còn khá, càng lâu kẻ khá
rút đi dần, phải vơ bèo vạt tép, dùng đến hạng chẳng có kiến thức gì, ngồi làm
mục tiêu cho những giễu cợt xỉa xói của dư luận.
________
GHI CHÚ
Khi tập sách này đang in, tôi may mắn được đọc bộ Hồi ký của
cố học giả Nguyễn Hiến Lê, gặp đoạn nói về ngành xuất bản và lối làm việc của
văn giới Miền Bắc, xin mạn phép trích dẫn ý kiến của một nhân vật vẫn được tin
cậy:
(...) Tôi thấy ngành xuất bản ngoài đó không phát triển mạnh,
sách báo in chỉ bằng một phần năm trong Nam; đa số, có thể nói là gần hết nhà
văn, nhà biên khảo làm việc ít, chậm, không hăng say, không “đua nở”. Trong hai
chục năm sau ngày tiếp thu Hà Nội, không có nhà văn nào cho ra được chín, mười
tác phẩm, trung bình chỉ được một, hai.
Không có gì kích thích họ sáng tác mạnh. Họ đều là công chức,
dù không viết gì thì cũng được lãnh khoảng 60$ một tháng, thời trước 1975, tạm
đủ sống một mình; nếu viết lách thì phải có danh lớn, hoặc bồ bịch, bè phái thì
mới hi vọng được in; vì vậy ta thấy nhiều cuốn có lời đề tựa của một “anh lớn”,
thứ trưởng, viện trưởng... nào đó, điều đó tối kỵ ở trong Nam.
Bản thảo gởi tới một nhà xuất bản, phải bị kiểm duyệt vài ba
lần, một lần về tư tưởng, một lần về hình thức, gì gì đó; thoát được mấy cửa ải
đó lại phải qua vài lần duyệt nữa xem có hợp thời không, có đáng in ngay không
và có ngân sách, có giấy để in không. Phải có ông lớn nào đặc biệt ủng hộ mới
mau được in, nếu không thì bị dìm cả chục năm như bộ Tự điển truyện Kiều của
Đào Duy Anh; hễ năm sáu năm sau được in thì cũng đã là may rồi. Nhà xuất bản
nào cũng có cả mấy chục tác phẩm chưa in được, nhà văn có tên tuổi nào cũng có
vài ba tác phẩm nằm ở nhà xuất bản. Có nhà khảo cứu bỏ ra mấy năm soạn một bộ
công phu mà không in được, chính phủ an ủi bằng cách trả cho một số tiền nhỏ
vài ba trăm đồng rồi giữ bản thảo làm tài liệu cho một cơ quan. Như vậy ông
giám đốc một nhà xuất bản lớn thành như một lãnh chúa về văn hóa.
(Hồi ký, trang 584)
_________________________
[1]Nhận
xét của ông Khai Trí trong phiên họp tiểu ban Nhân văn thuộc Hội đồng Văn hóa
và Giáo dục, ngày 27-2-1974.
[2]Do
ông Khai Trí cho biết vào phiên họp đã nói.
[3]Nguyễn
Khắc Ngữ, Những ngày cuối cùng của Việt Nam Cộng Hòa, tủ sách Nghiên Cứu Sử Địa,
Gia-nã-đại, 1979, trang 97.
[4]Thư
của ông Từ Mẫn, giám đốc nhà Lá Bối, viết ngày 13-3-84.
[5]Đầu
năm 1969, tạp chí Bách Khoa từ số 289 đến số 295 có đăng loạt bài phóng sự của
Ngê Bá Lí về ‘Tình hình xuất bản sách trước và sau biến cố tết Mậu Thân 1968’.
Theo ý kiến của các vị được phỏng vấn thì các năm 1965-1966
là những năm cực thịnh của ngành xuất bản ở Miền Nam. Chúng tôi xin lược kê một
ít con số hoạt động như sau:
Nhà xuất bảnSố lượng ấn hành mỗi kỳ cho mỗi tác phẩm
Nhiều nhất
5000
7000
?
3000
2500
3000
?
?
?
5000
9000
Trong số các nhà xuất bản trên đây, hai nhà đặc biệt in nhiều:
nhà Văn Nghệ chuyên tái bản sách của Khái Hưng và nhà Văn chuyên in loại sách
phổ thông bán giá hạ, trả tác quyền thấp. Ngoài ra, nhà Miền Nam chuyên in lại
các tiểu thuyết đã đăng vào nhật trình.
[6]Thanh
Nam, ‘Hai mươi năm viết văn làm báo ở Sài Gòn’, Văn, Hoa Kỳ, số 21, trang 99 và
100.
[7]‘Tình
hình xuất bản trong năm 1964’, tạp chí Tin Sách bộ mới số 35, tháng 5-1965.
Phần 4
bối cảnh
Thời kỳ 1954-1975 mở đầu tưng bừng, kết thúc bi đát. Trong
hai mươi năm ấy Miền Nam trải qua nhiều diễn biến dồn dập, và toàn là những diễn
biến lớn lao, ảnh hưởng đến xã hội, đến đời sống mọi người một cách sâu xa, căn
bản. Thật vậy, những cuộc di cư hàng triệu người từ Bắc vào Nam, rồi hàng triệu
người từ Việt Nam sang Tây phương là chuyện chưa từng xảy ra trong lịch sử dân
tộc, cũng là chuyện hiếm thấy trong lịch sử nhân loại; cuộc chiến tranh quốc cộng
giữa Nam Bắc Việt Nam vừa rồi là một cuộc chiến tranh cực kỳ ác liệt tàn nhẫn;
sự có mặt của hàng triệu quân nhân Mỹ tại Miền Nam, cuộc tiếp xúc đầu tiên của
người Việt với nếp sống Mỹ là một kinh nghiệm hoàn toàn mới mẻ đối với dân tộc
ta... Một tình hình như thế nhất định phải đưa đến những thay đổi sâu xa trong
tâm hồn chúng ta, và do đó, trong chiều hướng văn học nghệ thuật Miền Nam lúc bấy
giờ.
Trước đó, trước 1954, trong thời kháng chiến chống Pháp, dân
chúng trong các vùng quốc gia sống những ngày thiếu tự tin trong khu vực bị trị,
trong một hoàn cảnh xã hội sa đọa, bất công. Năm 1954, cùng với cuộc ngưng bắn
20-7, đã xảy ra nhiều sự kiện liên tiếp khiến tình hình ở Miền Nam trở nên sáng
sủa. Với tinh thần tin tưởng, phấn khởi, Miền Nam bắt đầu xây dựng trên mọi
lãnh vực: quân sự, chính trị, kinh tế, giáo dục, văn học nghệ thuật v.v...
Khi thuận lợi
Trong những yếu tố quan trọng của tình hình Miền Nam vào giai
đoạn này phải kể đến cuộc ngưng bắn, việc Pháp ký kết hiệp ước trao trả chủ quyền
cho Việt Nam, rút quân về nước, cuộc di cư ồ ạt của đồng bào Miền Bắc vào Nam,
lòng tin tưởng của dân Miền Nam đối với vị thủ tướng mới là Ngô Đình Diệm.
Cuộc ngưng bắn 20-7 tạm thời chấm dứt tiếng súng, gây một cảm
tưởng an bình, khiến người ta yên lòng bắt tay vào công việc xây dựng. Việc thu
hồi chủ quyền quốc gia, sự rút quân của Pháp, cùng với lòng tin tưởng ở một vị
lãnh đạo trong sạch đánh tan cái mặc cảm của khối người Việt ở vùng quốc gia,
khiến họ thấy mình có chính nghĩa. Trong phấn khởi của những ngày đầu sau hiệp
ước Độc Lập 4-6-54, Miền Nam thống nhất các lực lượng vũ trang, truất phế Bảo Đại
dựng lên chế độ cộng hòa, tiến hành ngay những công trình xây dựng qui mô: xây
đập, dựng cơ sở thủy điện, thành lập các vùng định cư, khu dinh điền v.v...
Mặt khác cuộc di cư hàng triệu đồng bào từ Bắc vào tuy có lúc
gây khó khăn lớn cho chính quyền trong việc định cư, nhưng lại đem đến những lợi
ích lớn lao về nhiều phương diện: nó gây một tác dụng mạnh mẽ vào tinh thần của
lớp người thân cộng bấy lâu sống “trong thành”; nó đưa vào Nam một số nhân tài
Miền Bắc, số người này về sau đã có những đóng góp đáng kể trên nhiều lãnh vực
tại Miền Nam; nó tiếp phụ vào Miền Nam thêm một số đặc điểm quí báu của nếp sống
Bắc, của cá tính Miền Bắc, khiến cho sinh hoạt Miền Nam thêm phong phú...
Cũng trong khoảng thời gian này xảy ra những cuộc nổi dậy ở
Ba-lan, ở Hung-gia-lợi, cuộc khởi nghĩa ở Quỳnh Lưu, xảy ra vụ Nhân Văn Giai Phẩm
ở Hà Nội v.v... Các khủng hoảng bên phía cộng sản gây thêm tin tưởng cho khối
trí thức văn nghệ sĩ đã chọn lựa Miền Nam, đem lại cho họ một hào hứng mới.
Trong hoàn cảnh như thế, nền văn học Miền Nam bắt đầu tưng bừng
với sự xuất hiện một loạt văn nghệ sĩ mới: Doãn Quốc Sỹ, Võ Phiến, Mai Thảo, Mặc
Đỗ, Vũ Khắc Khoan, Nguyễn Mạnh Côn, Hiếu Chân v.v... với một chiều hướng mới là
nhất nhất chống lại độc tài cộng sản, với sự ra đời tới tấp những cơ sở báo
chí, xuất bản mới: Bách Khoa, Sáng Tạo, Tự Do, Văn Hóa Ngày Nay, v.v...
Tiếp theo lớp đầu tiên ấy là một loạt đông đảo những nhà văn
trẻ hơn: Nhật Tiến, Lê Tất Điều, Nhã Ca, Trần Dạ Từ, Viên Linh, Duy Lam, Thế
Uyên, Duyên Anh, Nguyễn Đình Toàn v.v...
Trong vòng chưa tới năm năm, nền văn học mới thành hình, trưởng
thành vững vàng.
Lúc suy đồi
Nhưng từ khoảng 1959 về sau tình hình suy đồi dần dần. Cộng sản
bắt đầu đánh phá các nơi; cơ sở nằm vùng của họ xuất lộ, hoạt động. Ở nông thôn
đời sống trở nên bất an, ở thành phố nổi lên những thì thào bất mãn. Trong hàng
ngũ quốc gia có những chia rẽ mỗi lúc mỗi trầm trọng. Ban đầu là sự bất bình của
các chính khách, về sau lại thêm sự hiềm khích giữa các tôn giáo, rồi cuối cùng
là sự xích mích trầm trọng giữa đồng minh Việt Mỹ. Cộng sản đẩy mạnh cuộc đánh
phá: từ các hoạt động du kích họ tiến lên những trận đánh lớn với quân đội từ
Miền Bắc đưa vào, từ những cơ sở nằm vùng địa phương họ tiến lên thành lập Mặt
trận Tổ quốc, Mặt trận Giải phóng Miền Nam v.v..., trong lúc ấy thì ở phía bên
này lại có sự ra đời của nhóm Caravelle, có chuyện quân nhân bất mãn dội bom
dinh Độc Lập, rồi lại xảy ra cuộc nổi loạn của một số tướng lãnh v.v... Rồi bên
ta Phật giáo ra sức chống chính quyền, biểu tình, tự thiêu; bên Mỹ nổi lên
phong trào phản chiến. Tình thế càng rối, cộng sản càng đánh phá cho rối thêm.
Trong cảnh túng quẩn Mỹ đỡ đầu một cuộc đảo chánh: tổng thống Ngô Đình Diệm bị
hạ sát.
Từ đây cho đến ngày mất về tay cộng sản, Miền Nam không còn
có được khoảng thời gian nào sáng sủa. Sau tháng 11-1963 các tướng lãnh liên tiếp
đảo chính, phản đảo chính, chỉnh lý v.v..., các chính phủ kế tiếp nhau sụp đổ,
các lực lượng tôn giáo, sinh viên chống đối nổi dậy liên miên trong thành phố.
Hỗn loạn như thế, tất nhiên đời sống xã hội phải đảo điên: lạm phát mạnh, vật
giá tăng cao vùn vụt, tham nhũng hoành hành, gian thương đầu cơ tích trữ, dân
quê trốn bất an tràn về thành thị, nghèo đói khổ sở v.v... Chính quyền ta lúng
túng loay hoay. Cộng sản thừa cơ đẩy mạnh các hoạt động đặc công và phá rối
trong thành phố, tấn công lớn ở nông thôn, xua quân ào ạt từ Miền Bắc vào. Quân
đội Việt Nam Cộng Hòa không đủ sức ứng phó, quân đội Mỹ và đồng minh được gởi
vào.
Sự can thiệp trực tiếp của đồng minh, sự hiện diện của người
Mỹ trên đất Việt Nam lại gây ra một số rắc rối nữa: Xã hội sa đọa thêm bên phía
Việt Nam, phong trào phản chiến bùng nổ mạnh hơn bên phía Mỹ. Cộng sản cố gắng
biểu diễn một vài màn ngoạn mục: Tết Mậu Thân, Mùa Hè Đỏ Lửa v.v... Và thế là
bên Mỹ báo chí la hoảng lên, quốc hội nhất định trói tay chính phủ. Mỹ đành kéo
quân về nước, bỏ mặc Miền Nam dưới núi vũ khí đổ tới từ Nga, Hoa, Tiệp-khắc...
Từ khi chiến tranh tái phát và cảnh chia rẽ nội bộ xảy ra,
tinh thần dân chúng Miền Nam đâm hoang mang: những công kích phỉ báng, hoặc
phơi bày trên báo chí hoặc lan tràn trong dư luận vô danh, làm mất lòng tin tưởng;
cảnh chết chóc kéo dài làm nản lòng, phong trào phản chiến cùng với những báo
chí, văn chương, phim ảnh từ ngoài tràn vào nuôi dưỡng tinh thần phản chiến
trong nước. Trong tình cảnh buông xuôi ấy, sinh hoạt văn học nghệ thuật cũng
thoái hóa theo. Sách tiêu khiển, sách dịch lấn át sáng sáng tác. Không có thêm
những tạp chí văn nghệ mới có giá trị ra đời, chỉ còn những tờ cũ (Văn, Bách
Khoa) tiếp tục. Nhiều tác giả lớp trước vì mưu sinh phải chạy theo phong trào
viết tiểu thuyết đăng báo hàng ngày; tác phẩm viết hối hả không còn giữ được mức
giá trị như trước. Một lớp mới xuất hiện: Nguyễn Thị Hoàng, Nguyễn Mộng Giác,
Phan Nhật Nam, Hoàng Ngọc Tuấn, Phạm Thiên Thư, Trần Thị Ng.H., Lệ Hằng v.v...
Có người băn khoăn trong hoàn cảnh bế tắc, lại có những người phản ánh cảnh sống
đọa lạc đồi trụy; có người nản lòng trước chết chóc hoang tàn...
Nói chung trong thời kỳ từ 1954 đến 1975 Miền Nam Việt Nam đã
sống một thời kỳ tự do. Tình trạng chiến tranh và hoàn cảnh chậm tiến tất nhiên
có hạn chế cái tự do ấy, nhưng rõ ràng trong suốt hai mươi năm, so với cuộc sống
ở Miền Bắc thì Miền Nam lúc nào cũng đầy đủ hơn, thoải mái hơn, tự do cởi mở
hơn một trời một vực. Trên sách báo cũng như trong dư luận quần chúng sự phê
bình chỉ trích nhà cầm quyền được bày tỏ công khai. Các tôn giáo, các tư tưởng
triết học, các khuynh hướng văn nghệ tha hồ phát triển, cạnh tranh nhau, có lúc
va chạm nhau, xung đột nhau.
Thoạt đầu, Miền Nam xây dựng trong tin tưởng, phấn khởi, và
đã đạt được những thành công khả quan trên nhiều lãnh vực. Dần dần các mối bất
hòa xung đột nội bộ và sự công phá từ phía cộng sản làm cho tình hình suy đồi.
Rồi cách can thiệp vụng về sai lầm của Hoa Kỳ đưa đến sự đổ vỡ.
Miền Nam hân hoan bắt đầu thời kỳ sau Genève bằng những nỗ lực
tạo tác, bằng một đời sống thanh khiết, đạo hạnh (không mãi dâm, không cờ bạc,
hút xách, không đa thê, nhân vị duy linh v.v...). Thế rồi sau một loạt lục đục,
thất bại, Miền Nam sống những năm cuối cùng của mình trong chết chóc thảm thê,
trong máu me bê bết, ngụp lặn trong đọa lạc nhầy nhụa, trong tội ác ngập tràn
v.v...
Lý do tồn tại của Miền Nam biệt lập và đối lập với Miền Bắc
là lý tưởng tự do. Từ buổi đầu đến khi sụp đổ, ở Miền Nam không ngớt có những
kêu ca vì tự do, đòi hỏi thêm về tự do; tuy nhiên có lẽ cái tự do giới hạn mà
nó đã hưởng cũng có một phần “đóng góp” vào cảnh hỗn loạn lúc bấy giờ. Phần còn
lại là do sự bất lực của nhà cầm quyền, tham vọng vô trách nhiệm của giới chính
trị, sự nông nổi của quần chúng, các sai lầm của đồng minh Hoa Kỳ, và phần quan
trọng nhất dĩ nhiên là do những hoạt động giảo quyệt, tài tình và tàn bạo của cộng
sản.
Hai giai đoạn
Từ 1954 đến 1975, tùy theo cách nhìn, đã có nhiều cách chia
giai đoạn khác nhau. Tôi chỉ xin giản đơn phân thời kỳ này ra làm hai giai đoạn:
- Giai đoạn 1954-63, tương ứng với một tình hình chính trị ổn
định, kinh tế phát đạt, quân sự vững vàng, với một tinh thần dân chúng phấn khởi
lúc ban đầu.
- Giai đoạn 1963-75, tương ứng với một tình hình chính trị hỗn
loạn, xã hội sa đọa, kinh tế suy sụp, an ninh bất ổn, với một tinh thần dân
chúng dần dần trở nên thất vọng, chán nản, hoang mang.
Đại khái tình hình văn học phản ánh khá trung thành tình hình
chung của mỗi giai đoạn.
Phần 5
văn học & chính trị
Đặc điểm
Hai mươi năm đảo điên, thảm khốc vừa qua trong tình hình Miền
Nam Việt Nam tất nhiên cũng là hai mươi năm đổi thay xáo trộn trong tâm hồn người
Miền Nam. Xáo trộn đổi thay thật là sâu xa. Bởi vậy giữa tâm hồn con người thời
này với tâm hồn con người thời tiền chiến, giữa văn chương thời này với văn
chương thời tiền chiến có những khác biệt lớn và đột ngột.
Nhất Linh bảo Nguyễn Vỹ: “Thế hệ trẻ ngày nay, họ không hiểu
được tụi mình.” Ngược lại chắn chắn hai ông cũng không hiểu được “tụi họ” đâu.
Họ kỳ cục lắm cơ. Cho nên cái văn chương thể hiện tâm tình của họ cũng là một
thứ văn chương mà thế hệ Nhất Linh khó lòng thưởng thức được. Nhất Linh bấy giờ
chưa hẳn là già, mà những Doãn Quốc Sỹ, Chu Tử không thể bảo là còn non trẻ gì;
tuổi tác cách nhau không bao nhiêu nhưng tâm hồn thì vời vợi.
Tính cách chính trị
MỘT THẾ HỆ KHỐN ĐỐN VÌ THỜI CUỘC
Giữa giới cầm bút thế hệ sau, Nhất Linh cùng những người lớp
ông lạc loài thấy rõ. Một bên khốn đốn vật vã, một bên ung dung thư thái. Và
oái ăm thay! trông có vẻ an nhiên vô tâm lại là lớp người đã bạc đầu vì thế cuộc.
Đọc mấy trang hồi ký của Nguyễn Tường Thiết viết về thân phụ
mình (trên Văn Học Nghệ Thuật, Hoa Kỳ, bộ mới số 3, tháng 7-1985) chắc không mấy
ai không xúc động vì câu chuyện đêm đêm Nhất Linh khóc một mình trong phòng, ôm
kín một mối đau thương thê thiết mà vợ con không ai biết được nguyên do. Người
như Nhất Linh nhất định không thể là một con người đơn giản. Và trong văn giới
nửa thế kỷ qua những kẻ đóng góp nhiều vào việc quốc gia xã hội như ông dễ được
mấy ai? Vậy mà đọc những tác phẩm Nhất Linh viết sau 1954 người ta có cảm tưởng
ông đứng bên lề thời cuộc; trái lại, những Nguyễn Mạnh Côn, Doãn Quốc Sỹ v.v...
thì đầy ưu tư, sôi nổi. Trong tiểu thuyết, ông chủ trương tránh biện giải cho
luận đề, mà ngoài tiểu thuyết cũng không thấy Nhất Linh viết gì về chính trị, về
thời cuộc nước nhà. Trái hẳn với những Nghiêm Xuân Hồng, Tạ Văn Nho, Nhuệ Hồng
v.v...
Nhất Linh đã vậy, phần lớn văn nghệ sĩ tiền chiến khác đều thế.
Đó chắc chắn là một trong những lý do khiến họ bị lu mờ, mất độc giả. Vì độc giả
đứng về phía các tác giả lớp sau: đôi bên cùng “toa rập” làm cho thời kỳ văn học
1954-75 lúc nào cũng sôi động không khí chính trị. Chính trị tính là một đặc điểm
của nền văn học Miền Nam bấy giờ.
Đây là thời kỳ của một lớp người bị lịch sử dày vò, bị thời
cuộc quật lên quật xuống nhiều quá. Sau 1945 chuyện theo “cụ Hồ” đánh Pháp làm
say sưa mọi người: cả nước vùng lên, muôn người một lòng. Lúc ấy lẽ phải tưởng
như thật rõ ràng giản dị. Chẳng bao lâu cái phải bày ra cái quấy, vị cứu tinh
trông ra tuồng một tên gian ác láu lỉnh, chủ thuyết cách mạng đưa tới những tố
cáo ti tiện, đàn áp dã man. Bèn liều lĩnh bỏ quê ra đi. Rời cứu tinh này gặp
ngay cứu tinh khác; chính nghĩa quốc gia thoạt tiên sáng ngời ngời, lý tưởng tự
do cao cả. Rồi dần dần đây đó lại nổi lên những lời hằn học đối với cứu tinh,
chế giễu đối với lý tưởng. Đây đó dấy lên thắc mắc: Làm gì? Đi con đường nào?
Chọn chủ thuyết nào? v.v...
Nguyễn Kiên Trung phơi bày tâm tình đáng thương của một thế hệ
trai trẻ đem tuổi xuân phó thác vào niềm tin nơi Cách mạng Mùa Thu, nơi cuộc
kháng chiến chống Pháp giành độc lập, để rồi năm bảy năm sau chợt vỡ mộng. Sau
Genève, sau cuộc di cư vào Nam, hy vọng mới lại bùng lên. Duyên Anh bảo: “Có hội
nghị Genève, thơ, văn, nhạc dậy mùi ly hương và hẹn về xây dựng lại quê hương đổ
nát cùng nối chút duyên xưa với người em gái bé nhỏ. Riêng dòng sông Bến Hải
thì không những là nạn nhân của một lịch sử chia cắt mà còn là nạn nhân của những
rừng thơ, biển nhạc. Quý vị nhạc sĩ, thi sĩ đòi lấp sông Bến Hải thật ồn ào, tưởng
chừng dòng sông bị lấp đến nơi rồi. Tiếp đó, quê hương Miền Nam thanh bình, dựng
một mùa hoa!”[1] Nghiêm
Xuân Hồng không xem đây là chuyện để đùa bỡn. Ông thấy tất cả cái trọng đại của
tình thế. “Đất nước Miền Nam ngày nay hiện là cơ hội cuối cùng cho những người
thành thực muốn tranh đấu và xây đắp một chế độ công bằng và tự do. Đối với những
người đó, thảm kịch trong tâm tư và hành động có lẽ không rộng lớn bằng, nhưng
cũng tương tự như tâm tư nặng nề của Jésus trên ngọn núi Golgotha, của Thích Ca
lúc khắc khoải dưới gốc cây bồ-đề.”[2]
Niềm hy vọng tưng bừng ấy không kéo dài được lâu. Chừng bốn
năm sau cuộc di cư đã bắt đầu có những bất mãn chống đối chính quyền, chống đối
lãnh tụ trong Nam. Trong pho trường thiên tiểu thuyết Khu rừng lau của Doãn Quốc
Sỹ nhiều nhân vật rời bỏ cộng sản từ Bắc vào lại tham gia mạnh vào phong trào
chống chính phủ Ngô Đình Diệm lúc bấy giờ. Ông Doãn cay đắng. Cuối cuốn Những
ngả sông trên dòng đời, Hiển không dằn lòng được trước thái độ xấc láo của một
cán binh cộng sản cuồng tín, giơ tay thẳng cánh tát trái nó một cái, định bảo
cho nó hiểu về cộng sản, sáng mắt về cộng sản, nhưng rồi “khuôn mặt ruỗng nát của
miền quốc gia” hiện ra, những cái xấu xa xú uế của “bãi rác thủ đô” ùa tới, và:
“chàng quay đi đôi mắt khô thật ra chàng đương khóc não nề, chàng lắc lắc mạnh
cái đầu: - Ta không muốn nói làm gì! Ta không muốn nói làm gì!“
Thủ đô, đầu não của Miền Nam, nơi tập trung các thứ lãnh tụ:
lãnh tụ chính trị, lãnh tụ tôn giáo, lãnh tụ trí thức, văn nghệ v.v.... thủ đô
không còn là chỗ tin cậy nữa. Trái lại. Phan Nhật Nam hung hăng nguyền rủa: “một
tháng ở thủ đô đủ để tạo thành sụp đổ tan hoang trong linh hồn (...) Một tháng,
đủ để chúng tôi hiểu nỗi ti tiện hèn mọn của loại lãnh tụ ngã tắt, những anh
hùng đường phố, những ông vua biểu tình theo ngẫu hứng, vua tôn giáo, đầy thù hận
và dục vọng (...) Sài Gòn, chúng tôi thù ghét và ghê tởm thủ đô đục ngầu phản bội
và thù hận. Tôi ao ước một cơn hồng thủy sẽ cuốn trôi thành phố sau lưng, một
cơn hồng thủy xóa hết dấu tích nhơ bẩn, mà thủ đô đã bôi lên khuôn mặt bi thảm
của quê hương.”[3] Ông
ngơ ngác hỏi: “Thần tượng của tôi bây giờ là gì? Lãnh tụ? Lãnh tụ cỡ nào?”[4]
- Không có nữa đâu. Không còn ai để tin tưởng nữa. Không tin
vào con đường dẫn dắt nào nữa, mỗi người tự suy nghĩ, tìm kiếm lấy đường. Mỗi
nhóm một “thái độ”, mỗi nhóm một cuộc “hành trình”. Nhiều kẻ hành trình luôn về
phía bên kia, hành trình vào chủ nghĩa Mác Lê, vào tình tự “quốc gia” “dân tộc”
của Hồ Chí Minh!
Cảnh bát nháo ấy diễn ra trong tiếng bom tiếng đạn. Tú Kếu
phát điên luôn:
[...] “Điên từ khi mất tuổi thơ
Mười năm loạn lạc bơ phờ tóc xanh!
Súng thay câu hát ngọt lành
Bom thay lời mẹ dỗ dành đêm đêm
Tôi điên, càng lớn càng thêm
Càng cao tuổi sống, càng thèm được điên” [5]
Điên được không phải dễ. Điên cuồng như Tú Kếu, lồng lên rủa
xả như Phan Nhật Nam là phản ứng của lớp người trẻ tuổi, còn nhiều khí lực. Lớp
khác, trong lớp đã trải qua nhiều thử thách hơn, lắm kẻ ngán ngẩm không buồn nhắc
đến thế cuộc nữa. Nghiêm Xuân Hồng dần dần ngả về các suy tưởng tôn giáo; Vũ Khắc
Khoan về những lộng ngôn hoài nghi, hư vô; Nguyễn Mạnh Côn đi vào lập thuyết với
những trầm tư siêu hình bí hiểm... Nhưng họ chạy đâu cho khỏi! Trốn thế sự vẫn
là một cách phản ứng đối với thế sự. Chính trị dù nó không xuất hiện nó vẫn có
mặt. Lẩn quẩn đâu đó, nó luôn luôn ám ảnh thời kỳ 1954-75.
Và sau 1975, thỉnh thoảng có dịp được hồi tưởng lại, nền văn
học thời ấy vẫn không rời được các ám ảnh chính trị.
CHÍNH TRỊ VÀ VĂN HỌC
Tạp chí Đất Mới ở tiểu bang Washington, số ra ngày 30-9-1984
có phỏng vấn Toàn Phong Nguyễn Xuân Vinh về các nhà văn Việt Nam mà ông thích đọc,
được trả lời rằng trong số những tác giả ông chọn lựa đọc đi đọc lại có Đỗ Tấn.
Đối với bạn đọc ngày nay, Đỗ Tấn là một tác giả xa xôi. Mà xa xôi thật. Đỗ Tấn
nay đã qua đời, từng bị cộng sản bắt giữ từ đầu năm 1975, trước đó hàng chục
năm đã thôi xuất hiện trên văn đàn. Ông chỉ viết nhiều nhất trong khoảng không
đầy năm năm sau hiệp định Genève. Mà ngay độ ấy Đỗ Tấn cũng không có bao nhiêu
văn thơ đăng tải ở Sài Gòn; chỗ ông ra mắt chính các tác phẩm của ông là tạp
chí Mùa Lúa Mới mà ông làm tổng thư ký tòa soạn, xuất bản tại Huế, một tờ báo
có khuynh hướng chính trị rõ rệt. Tất nhiên, thơ văn Đỗ Tấn lúc bấy giờ cũng
mang tính cách chính trị. Thơ văn ấy đã xúc động mạnh quần chúng độc giả, xúc động
mạnh một thế hệ thanh niên. Ba mươi năm sau, nhà văn Toàn Phong từ lâu đã sống
xa đất nước xa văn chương, đi sâu vào thế giới khoa học, nhưng vẫn còn lưu luyến
Đỗ Tấn.
Trường hợp Đỗ Tấn không phải là một trường hợp đặc biệt. Cùng
lượt với ông, bao nhiêu người khác được độc giả chú ý ngay từ một vài tác phẩm
đầu tay, tôi nghĩ cũng vì một lý do ấy: Doãn Quốc Sỹ, Võ Phiến, Nguyễn Mạnh
Côn, Nghiêm Xuân Hồng v.v... Cùng là những người “ở bên kia” về, ở ngoài Bắc
vào, họ đặt ra một vấn đề mới: bộ mặt thật của cộng sản. Vấn đề hoàn toàn mới mẻ
đối với dư luận trong Nam. Họ gây xôn xao. Họ kêu gọi duyệt xét lại các giá trị,
thành kiến về chính trị. Họ kêu gọi hành động, tham dự vào thế cuộc. Họ khuấy động
giới trẻ. Trong lúc ấy những tác giả lặng lờ, không có thái độ chính trị, tiếp
tục viết truyện tình cảm, xã hội, truyện tâm lý, truyện luân lý v.v... thường
không được chú ý mấy. Tô Kiều Ngân, Kiêm Minh, Tạ Quang Khôi, Văn Quang, Thanh
Nam v.v... viết không kém nhiều tác giả nổi danh ồn ào hơn họ; họ chỉ thiếu cái
nhiệt tình chính trị, ngọn lửa của thời đại.
Phong trào chống cộng sau hiệp định Genève ở Miền Nam có người
xem là một thành công của bộ Thông tin. Chuyện không đơn giản đến thế: không phải
vì nhà nước khéo khuyên bảo nên ghét cộng sản mà dân chúng xúm nhau ghét. Ở xứ
ta, chưa bao giờ có một quần chúng ngoan ngoãn như vậy. Miền Nam không có một
nhà văn có tầm vóc Soljenitsyne, nhưng cuộc di cư hàng triệu người và sự tố
giác hàng loạt của một lớp văn sĩ mới ít ra cũng có giá trị chấn động của cuốn
Quần đảo Goulag tại địa phương. Cơ sở tâm lý của quần chúng đã sẵn, sự tuyên
truyền của chính quyền chẳng qua chỉ nương theo một chiều hướng thuận lợi mà
thu đạt thêm kết quả.
Đó là tình hình buổi đầu. Dần dần hoàn cảnh đổi khác, chuyện
tố giác cộng sản không tiếp tục nữa, dĩ nhiên, nhưng không khí chính trị không
lúc nào thiếu sôi nổi cho đến những năm cuối cùng. Sau này, Nguyễn Văn Trung
chuyển từ nhận định triết lý sang suy luận chính trị, rồi từ suy luận tới những
kêu gọi dấn thân. Dấn thân thành một danh từ thời thượng. Hoặc “dấn thân” xa
như Vũ Hạnh, Lữ Phương, Lý Chánh Trung, Thế Nguyên..., hoặc dấn thân có chừng mức
như Thế Uyên, Nguyễn Văn Xuân v.v..., hoặc là Phật giáo dấn thân như Nhất Hạnh,
hoặc là công giáo dấn thân như Nguyễn Ngọc Lan... Có những dấn thân bênh vực cộng
sản hay chống lại cuộc chiến tranh chống cộng (Nguyễn Văn Trung, Nhất Hạnh, Vũ
Hạnh...); cũng lại có những dấn thân lên án cộng sản (Dương Nghiễm Mậu, Duyên
Anh, Phan Nhật Nam...). Không khí chính trị trong văn giới càng ngày càng trở
nên sôi động đến nỗi một người hiền lành bảo thủ như ông Thanh Lãng rốt cuộc
cũng bị lôi cuốn vào cuộc dấn thân: ông đi “ăn mày” với ký giả, ông tuyên bố
hung hăng chống một chính quyền sắp sụp đổ. Như thể một kẻ sĩ lúc bấy giờ không
dấn thân, không đấu tranh chống đối nọ kia thì không yên ổn trong lòng, không bằng
ai.
Nhìn chung từ trước tới sau suốt thời kỳ này lúc nào cũng có
những nhóm văn nghệ sĩ gần nhau không hẳn vì lập trường văn nghệ mà là vì một
quan điểm chính trị, cũng có những tập hợp nửa văn nghệ nửa chính trị. Kéo dài
từ trước Genève đến sau Genève là nhóm sinh hoạt chung quanh Nguyễn Đức Quỳnh;
sau 1954 là những nhóm Quan Điểm, Nhân Loại, Tự Do...; sau 1963 là những nhóm
Trình Bày, Thái Độ, Lập Trường, Văn Học, Hành Trình v.v... Mỗi giai đoạn có một
số nhóm một số nhân vật nổi lên để rồi chìm xuống vào một giai đoạn khác. Có những
vị từ địa hạt triết học chuyển sang địa hạt chính trị; có vị lại từ chính trị
vào giai đoạn này chuyển sang triết học vào giai đoạn sau; có những vị khác từ
tôn giáo nhảy sang chính trị; có những cây bút xã hội, tâm lý ngả dần sang những
đề tài chính trị; lại có những tiểu thuyết gia từ các luận đề chính trị lúc đầu
lảng dần sang những đề tài tâm lý, triết lý trong những năm sau v.v... Từng cá
nhân có thay đồi chuyển biến; nhưng nền văn học của thời kỳ này nói chung không
ngớt canh cánh những lo toan vì thế cuộc.
Văn học Miền Nam thời kỳ 1954-75 đậm màu sắc chính trị hơn
văn học tiền chiến, chuyện có thể hiểu được.
Trước kia, dưới thời ngoại thuộc, cái chính trong hoạt động
chính trị là giành độc lập quốc gia. Không có gì để suy tư, để băn khoăn cả, chỉ
có dám làm hay không dám làm. Dám thì đứng ra làm, như Nhất Linh, Nguyễn Huy Tưởng,
Khái Hưng, Nguyên Hồng, Hoàng Đạo, Nam Cao v.v... Không dám thì cứ ở yên mà viết
dài dài: viết truyện làm thơ về xê dịch, về tình yêu, về thời tiết nắng mưa, về
thế tình ấm lạnh, về ma quỉ thần linh v.v... Các nhà ái quốc, các chí sĩ có
dùng thơ văn là chỉ để kêu gọi lòng yêu nước, chứ không cần biện luận cho một lập
trường nào. Giữa đệ tam với đệ tứ có rắc rối chăng là rắc rối giữa các chính trị
gia chuyên nghiệp với nhau, không phải chuyện văn học.
Sau này, ở Miền Bắc văn học tất nhiên phải theo sát chính trị.
Thành thử trong thời hậu chiến chính trị ám ảnh cả văn học Miền Bắc lẫn Miền
Nam, mỗi nơi một cách khác nhau. Ở Bắc văn nghệ phục thị chính quyền bất cứ
theo chủ trương nào, chiều hướng nào, giai đoạn nào: hoặc chủ trương đoàn kết
toàn dân hoặc chủ trương độc tài giai cấp, hoặc lúc yêu Trung Cộng hết mình hoặc
lúc chống Trung Cộng cật lực v.v... Ở Nam, khi đôi bên đi thuận chiều thì văn
nghệ giục giã, thúc bách chính quyền, khi ngược chiều thì văn nghệ chống đối,
phản kháng. Ở Nam, thứ văn nghệ có chính trị tính luôn luôn vật vã, nó làm khổ
chính trị và tự làm khổ nó.
Khổ nó, đúng thế. Nhất Linh bảo rằng luận đề từng hại ông, từng
làm cho tiểu thuyết của ông mất hay, bớt hay; thế nhưng sau 1954 luận đề chính
trị đã biết bao lần ám ảnh thơ, truyện, kịch ở Miền Nam, mà không ngại có thể
làm cho những thơ truyện ấy bớt hay. Như vậy văn nghệ cũng khổ chứ, sung sướng
gì đâu!
Thế nhưng đa số văn nghệ sĩ sau Genève cứ lăn vào lối đoạn trường, và họ được đám quần chúng tri kỷ hoan nghênh (ít ra là nhất thời). Trong khi ấy những người tỉnh táo như Nhất Linh thì lại vượt thời gian trong quạnh quẽ.
Chú thích:
[1] Duyên
Anh, Áo tiểu thư, Nguyễn Đình Vượng xuất bản 1971, trang 167.
[2] Nghiêm
Xuân Hồng, Lịch trình diễn tiến của phong trào quốc gia Việt Nam, nguyệt san
Ngày Về tái bản tại Hoa Kỳ, trang 8.
[3] Phan
Nhật Nam, Dấu binh lửa, Hiện Đại tái bản, Sài Gòn, 1973, trang 54, 55.
[4] Như
trên, trang 23.
[5] Tú
Kếu, Thơ xám, trang 49.
7/1999
Võ Phiến
Theo http://vietnamthuquan.eu/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét