Người đương thời thơ mới bàn về tiếp nhận thơ ca nước ngoài

Người đương thời thơ mới 

bàn về tiếp nhận thơ ca nước ngoài

Trong quá trình hội nhập và hiện đại hóa nền thơ tiếng Việt, phong trào Thơ mới đã tạo nên cuộc cách mạng vĩ đại cho thi ca dân tộc. Bên cạnh giá trị truyền thống, phong trào Thơ mới đã tiếp nhận ảnh hưởng tích cực từ nhiều nguồn thơ trên thế giới, trong đó chủ yếu từ thơ Pháp. Thông qua các bản dịch và khảo cứu thơ ca, nhiều tên tuổi và tác phẩm thuộc các nền thơ truyền thống và hiện đại Pháp, Anh, Mỹ, Nga, Ấn Độ, Hy Lạp, Nhật Bản, Trung Quốc... đã được biết đến và giới thiệu ở Việt Nam. Chính các nhà Thơ mới và phê bình văn học đương thời đã lên tiếng xác nhận những ảnh hưởng và khả năng tiếp nhận thơ ca nước ngoài từ nhiều chiều, nhiều mức độ và hình thức khác nhau.

Trên thực tế, ngay từ trước năm 1945 đã có ý kiến truy tìm nguồn gốc Thơ mới khởi đầu với những bản dịch thơ La Fontaine của Nguyễn Văn Vĩnh hay thơ Tản Đà, thơ Phan Khôi, hay điệu thơ phỏng theo lối từ khúc? Sự lý giải về cội nguồn Thơ mới có thể khác nhau song quan sát dòng chảy Thơ mới sẽ cho thấy rõ xu thế tiếp nhận, ảnh hưởng và khả năng hòa nhập với nền thơ hiện đại thế giới là chiều hướng không thể đảo ngược. Những dấu hiệu của quá trình tiếp nhận ảnh hưởng đó thể hiện sâu sắc qua cả nội dung và hình thức biểu hiện, phản ánh trực tiếp qua các bài thơ và ý kiến của chính nhà thơ cũng như các nhà phê bình đương thời. Chưa có điều kiện khảo sát các mối quan hệ tiếp nhận, ảnh hưởng thi ca nước ngoài qua từng bài thơ cụ thể, ở đây chúng tôi chủ yếu hướng tới việc hệ thống hóa lại ý kiến của các nhà thơ và phê bình giữa thời Thơ mới, ngay khi nền thơ này còn đang sinh thành và phát triển.

Trong bước đi ban đầu, nhiều nhà Thơ mới được tiếp xúc với văn hóa Pháp đã đủ khả năng viết nên một lối thơ mới mẻ bằng tiếng Việt và cả bằng tiếng Pháp. Một trong những thi nhân đi tiên phong trên con đường mới này là Nguyễn Vỹ với thi phẩm Tập thơ đầu - Premières poésies (1934). Tuy nhiên, Lê Ta - Thế Lữ đã công kích mạnh mẽ cả phần thơ tiếng Pháp và thơ tiếng Việt trong Tập thơ đầu: “Về phần thơ chữ Pháp thì tôi thấy Nàng Thơ của ông là một chị chàng sướt mướt, ẻo lả, khóc khóc, mếu mếu như con mẹ điên, mà lại nói ngọng nữa. Bởi thế, khi nàng ấy ca, người Nam không ai chịu được, còn người Tây thì... tôi khuyên cả nàng lẫn ông đừng có cho họ nghe!... Đến phần thơ ta, nàng Thơ ông Vỹ khi nói tiếng ta thì ngô nghê, ngớ ngẩn mà lải nhải nhiều lời... chẳng khác gì một cô đầm lắp bắp nói tiếng "dân bản xứ" (...). Cả một phần thơ Việt Nam của ông Vỹ đều một giọng như thế hết”(1). Ba kỳ báo sau, Lê Ta lại tiếp tục công kích những thí nghiệm mở đường của Nguyễn Vỹ: “Ông Nguyễn Vỹ là một nhà học rộng. Còn về thơ ca, ông cho chúng ta biết nhiều điều mới lạ: ông hiểu rõ được cả các âm điệu thơ, khuôn phép thơ, mỹ thuật của thơ, tuy ông không hiểu thơ là cái gì, và tuy ông thấy mình là thi sĩ... Ông lại khéo nói nữa. Khéo nói lắm, khéo nói quá! Ông bênh vực ông một cách rất có duyên, mà ông phản đối ông lại chu đáo gấp đôi. Tập thơ đầu của ông là một tập thơ có khuynh hướng về cải cách, nhưng người làm Tập thơ đầu lại sợ cải cách, hay cải cách bằng lối riêng của ông. Ông bỏ cái gông cùm biền ngẫu với phép hạn chế phá, thừa, luận, kết của luật thơ Tàu, để mang cái gông cùm mới của luật thơ Tây... Thơ của ông Vỹ thiếu cái chi chi kia chứ “chân” thơ (pieds) thì đủ lắm (...). Soi đến kính hiển vi cũng không thấy thiếu một chân nào qua. Thơ ông quả thực không phải thơ què. Nhưng quả thực là ngô nghê” (2)...

Bảy năm sau, Hoài Thanh - Hoài Chân mở đầu phần viết về Nguyễn Vỹ trong Thi nhân Việt Nam với những ý tưởng khá đồng điệu: “Nguyễn Vỹ đã đến giữa làng thơ với chiêng, trống, xập xoèng inh cả tai. Chúng ta đổ nhau ra xem. Nhưng chúng ta lại tưng hửng trở vào vì ngoài cái lối ăn mặc và những điệu bộ lố lăng, lúc đầu ta thấy con người ấy không có gì” (3)...

Trong xu thế tập làm thơ bằng tiếng Pháp, ông Từ Bộ Hứa có gửi đến báo Phong hóa một tập và được nhà văn Nhất Linh thay mặt bản báo loan tin: "Nhận được tập thơ Tây nhan đề là Bài hát xám xịt (La chanson grise) của ông Từ Bộ Hứa. Ngay trang đầu, ông T. B. Hứa có kính cáo độc giả mấy câu, xin dịch đăng nguyên văn sau đây: Độc giả quí hóa của tôi ơi! Tôi run như cầy sấy mà giới thiệu thơ tôi với các anh. Thơ tôi nó vừa nhạt như nước ốc, vừa xấu như ma mút. Nhưng có một ngọn lửa nó chống đỡ tôi: tức là con mắt tha thứ của các anh... Thật là Tây cũng chả hiểu. Chúng mình cũng nên tha thứ cho ông Từ Bộ Hứa. Ông ấy đã làm chúng mình cười một lúc" (4).

Có phần tương đồng với Tập thơ đầu của Nguyễn Vỹ, sách Thú văn thơ (1934) của Xuân Thiện cũng gồm hai phần: sáng tác thơ và dịch thơ Pháp. Bên cạnh việc chê những câu thơ tiếng Việt "lải nhải", Lê Ta tiếp tục châm biếm những bài thơ dịch của Xuân Thiện: "Nếu cứ tin ở thơ ông thì những thi hào như Lamartine, Muset, Ronsard, Sully Prud'homme, Henri de Régnier, vân vân... chẳng ra quái gì cả. Các đại thi sĩ ấy chỉ là những cậu học trò tư tưởng tầm thường mà viết cũng không thành câu. May sao, vì hồng phúc thi văn còn dày, nên bên những bài thơ dịch của ông, ông lại để những bài nguyên văn; chúng tôi xin cảm ơn ông vạn bội (...). Tôi thực khâm phục cho "tác giả" cuốn Thú văn thơ, tôi phục rằng ông là người can đảm nhất đời, chưa hiểu nổi thơ Tây mà đã dám dịch thơ Tây"(5)...

Với tập Tiếng thông reo (1934) của B. Blan - Bàng Bá Lân, Lê Ta bỡn cách thức đổi mới thơ theo lối tìm tòi thuần túy hình thức:

“B. Blan? Tên chi lạ dữ vậy?

B. Blan là tên một người làm thơ Việt Nam bằng giọng Tây. Cho nên Tây ở cái tên và Tây ở cả những chữ để đầu các bài thơ quốc ngữ.

Trên đường rấn bước, ông đề là: Tren duong ran buoc (...). Nhưng khó đoán nhất là hai câu đề: Vuon cu nao dau, co hai dau và Rua mat. Vuon cu nao dau, co hai dau có lẽ làVươn củ nào đâu, cô hai đầu, không thì ít ra cũng là Vườn củ nào đâu, cô hai đâu? Còn Rua mat thì đích thị là Rủa mát.

Nói vậy mà chơi đó thôi! Tôi muốn tìm một cớ để bỡn cợt riêng ông Bê Bờ - Lăng chút ít, chứ lối đầu để khôi hài trên này đáng trách thì tôi đã trách cả những chữ Bo Biên, Em la, Tho o, Gio giang vui, Tinh chan that, Noi dau long... của những cuốn Tình em và Dưới trăng kia rồi. “Bo Biên” tôi sẽ chế là Bò Biển, “Tho o” là Thò o, “Gio giang vui” là Giở giang vui, mà “Noi dau long” thì tôi gọi là Nồi đậu lỏng...

Nhưng nếu lại không nói lôi thôi thế, thì tôi còn biết nói chi về cuốn Tiếng thông reo được nữa. Chả nhẽ chỉ phê có độc một chữ “soàng”? Mà cái soàng, thì không phải là cái hay để mà ca tụng, cũng không phải là cái dở để mà bực mình”(6)...

Trong một suy nghĩ tản mạn về thơ, Thế Lữ vô tình cho biết đã tiếp nhận được tiếng nói trữ tình từ nền thơ Xô - viết qua bản dịch tiếng Pháp và đi đến khẳng định bản chất giá trị thi ca:

"Cái câu chuyện Platon đuổi các nhà làm thơ mà ông đặt mũ hoa lên đầu đã cách xa chúng ta từng bao nhiêu thế kỷ vinh quang và sáng lạng những thi phẩm. Thời thế biến đổi nhưng thơ ca chỉ thấy có hình thức, và như thế chỉ thêm dễ vẫy vùng trong bầu trời thơ. Thi ca, cũng như nghệ thuật khác, lúc này mới là lúc được dễ dàng phát triển ở khắp nơi, ở cả những xứ sở mà ta tưởng là quá chuộng “thực tế” và tưởng không còn thiết đến thơ văn nữa. Mấy năm trước đây, tôi được nghe một bài thơ Xô - viết dịch ra tiếng Pháp, do một người bạn tôi học thuộc. Hồi ấy ta quen cuộc đại cách mệnh thế giới đã bóp chết hồn thơ.

Tôi xin phỏng dịch đoạn đầu ra đây (vì tôi không nhớ đúng nguyên văn, chỉ nhớ đại ý). Đó là những cảm tưởng của một cô nữ cách mệnh mong tình quân khi cô ấy qua Vladivostock.

Lời thơ đột ngột, cứng cáp, trong đó thi tứ nẩy lên mạnh mẽ, chân thực và ngây thơ. Tiếc rằng tôi không có và không thuộc đoạn văn dịch bằng tiếng Pháp để độc giả thấy hết cái cảm tưởng lạ lùng của tôi lúc nghe đọc bài thơ đó.

Người ta thấy ở Vladivostock,

Những hàng ống khói vươn mình.

Cao ngất tận trời xanh,

Đàn chim cánh trắng, loáng bay qua.

(Từ bể xa về, và đem theo gió bể)

Đàn chim cánh trắng đã vút qua.

Khói đen nặng nề và chậm chạp,

Chậm chạp bay theo.

Ô! trời xanh làm sao! bầu trời xanh gay gắt.

Và lòng tôi tưởng nhớ,

Nghĩ đến đàn chim trắng vút qua,

Như một ý tưởng sáng vút qua...

Hình thức thơ có đổi, quan niệm về thơ cũng có khác, theo tư tưởng, theo hoàn cảnh và theo cuộc đời mỗi ngày một mới lạ thêm. Nhưng thơ ở đâu và bao giờ cũng vẫn là thứ tiếng của tâm hồn và chỉ ở trong thơ, những tình cảm uẩn khúc, mong manh, tinh vi, kỳ ảo của tâm hồn mới có thể biểu lộ ra được. Bởi vì những lời thơ gieo xuống trong phút anh linh rung động của ta, sẽ âm thầm vang lên những ý dồi dào và gợi lên những cái “đẹp” thấm thía đậm đà. Cái đẹp ấy, sự tinh tế khúc chiết của lối văn thường không thể cho ta thấy được"(7)... 

Trong một trường hợp khác, khi đọc những bài thơ lai cảo của một người làm thơ xa lạ, Thế Lữ trong khi bình phẩm từ bút danh đến nội dung và hình thức các bài thơ đã nhắc đến thể thơ hai - kư độc đáo của Nhật Bản:

"NGOAI là ai thế nhỉ?

Người có cái tên kỳ dị và nghịch ngợm này thỉnh thoảng lại gửi đến cho tôi mấy tờ giấy mỏng nhỏ xíu, ý thơ nhẹ nhàng, xinh xắn, nhỏ nhắn và cũng nghịch ngợm tươi cười.

Tươi cười và nghịch ngợm cả trong những lúc ông... Ngoai buồn (...).

Dung dị quá chừng. Nhưng nhiều khi thành dễ dãi quá. Những tư tưởng thoáng hiện đến, người khác không cần ghi lấy vì nó thường quá, còn ông, ông đem làm thơ. Ngoài mấy “mẫu thơ” nhỏ và gọn như những câu “Hai-kai”:

Hoa ơi! đừng nở vội!

Đêm nay nàng không tới!

Vô ích! nở làm chi?

Hãy đợi!

Ông Nghoai cũng viết thành thơ những điều thậm vô ích...

Ông... Nghoai (gớm, đổi cái tên hài hước ấy đi!),... ông Nghoai là một nhà thơ dí dỏm, có một lối thơ tài tình đáng mến mà ông nên để tâm luyện cho tinh xảo. Đừng dài dòng; đùa cợt với vần điệu nhưng đừng khinh mạn; đừng bằng lòng đeo những hạt bòng rẻ tiền lẫn với những hạt ngọc xinh xắn trên cổ người tình nhân khả ái là Nàng Thơ của ông; kẻo người ta cười cho đấy"(8)...

Với Xuân Diệu, thi nhân sớm xác định những đặc điểm thuộc về truyền thống thơ cổ Việt Nam và Trung Hoa, từ đó đối sánh với thơ hiện đại Pháp và lên tiếng phản biện, phản tỉnh, mong tìm ra đường lối cải cách, phát triển nền thơ dân tộc:

"Chỉ một tình yêu, mà mấy mươi thế kỷ nói hoài không hết. Còn sáu tình kia ai nói cho xong? Ta thiếu tài, chứ lòng người không thiếu chuyện. Hãy xem Những hoa đau khổ của Baudelaire, quẩn quanh ở lòng sầu không cớ; Trong vườn công chúa của Samain là lòng buồn dịu êm; Verlaine là lòng ngây, Rimbaud là lòng sảng, Noailles với Trái tim vô số (Les fleurs du Mai - Au jardin de l’Infante - Le Coeur innombrable) là hiện thân của lòng say... và bao nhiêu người nữa, họ đều nói những điều rất người. Họ nói đến họ, họ nói đến chúng ta.

Thơ Việt Nam - và thơ Tàu - cũng của người làm, nhưng ít có người quá. Là vì ta nói đến chuyện ngoài, chứ không nói đến chuyện trong, - đến cái đời bên trong nó mới thực là đời của người.

Ta không tâm lý chút nào hết. Ta đã sống một cách rất hờ hững, ta đã sống một cái đời cỏ cây. Ta sợ mọi điều mãnh liệt; ta nhát gan không dám sống. Dường như văn thơ của chúng ta đã ngủ một giấc thực ngon lành. Vì lòng của chúng ta đã ngủ. Tình yêu không đủ nhiệt thành để đánh thức sự lười biếng ấy; và “bảy tình” của người ta cũng đã mờ nhạt như sự vô tình.

Cũng như mọi điều khác, thơ Việt Nam còn thiếu quá nhiều: tâm hồn người chưa được chúng ta quan sát diễn tả cho kỹ lưỡng. Ta không phân tích từng cảm giác một; chỉ ghép những vật liệu cũ càng, những tình cảm giả dối mà làm thơ" (9)...

Bên cạnh nhiều thi nhân tiếp nhận ảnh hưởng nguồn thơ phương Tây như Thế Lữ, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử, Nguyễn Vỹ, Mộng Sơn, Huy Cận, Đoàn Văn Cừ, Nguyễn Xuân Sanh, Vũ Hoàng Chương, Đoàn Phú Tứ,... tiếng thơ Bích Khê nổi lên như một hiện tượng tiêu biểu cho mối quan hệ thơ ca Đông - Tây. Trong bài tựa Bích Khê thi sĩ thần linh viết cho tập Tinh huyết (1939), Hàn Mặc Tử thực sự rung động, đồng cảm, nhập thân và nhiệt thành đánh giá cao thơ Bích Khê, thấy rõ nguồn cảm xúc mới mẻ trong thơ Bích Khê - cũng như bản thân dòng chảy Thơ mới - có sự tiếp xúc, tiếp nhận ảnh hưởng của thi ca phương Tây, trực tiếp là nguồn thơ Pháp: "Lối tượng trưng và huyền diệu ngời sáng như màu sắc của Paul Valéry, cho ta nhận thấy thi sĩ đã chịu ảnh hưởng nhiều của tác giả tập thơ Charmes. Nhưng chịu ảnh hưởng với một tài trí thông minh, khiến người đọc chỉ biết phục thiện mà không dám chê... Bích Khê là người có tài, có sẵn cái tài đã lâu, chỉ gặp cơ hội phát triển là bao nhiêu anh hoa đều tiết lộ ra cả"... Sau khi phân tích những tương đồng ở nguồn cảm hứng và chiều sâu khát vọng thẩm mỹ giữa Thơ mới và thơ Pháp, Hàn Mặc Tử xác định: "Tới đây, ta nhận thấy văn thơ của Bích Khê nhuốm đầy máu huyết của Baudeleire, tác giả tập Les Fleurs du Mal. Thơ lúc ấy sẽ ham thích hết sức những cái gì thanh cao, như hương thơm nhơn đức của vì á thánh, hay say mê điên dại cái gì hết sức tội lỗi mà người thế gian chưa từng phạm tới"(10)... Trong việc đọc và thẩm thơ Bích Khê, Hàn Mặc Tử đã mã hoá được những đặc trưng hết sức cơ bản của tập Tinh huyết. Với vốn kiến văn sâu rộng và trực giác thi ca nhạy bén, trong khi Bích Khê xếp đặt thơ mình theo bốn chủ điểm (Nhạc và lệ - Đẹp và dâm - Cuồng và ánh sáng - Châu) thì Hàn Mặc Tử lại "phân chất", chia thơ Bích Khê theo ba tính cách (Thơ tượng trưng - Thơ huyền diệu - Thơ trụy lạc) và đi đến so sánh, đối sánh, khái quát: "Ở khu vực tượng trưng và huyền diệu, ta đã ngợp với màu sắc chang chói, no ớn với nhạc hương dịu dàng, bây giờ ta hãy sang chơi địa hạt Trụy Lạc. Ở đấy giây thần kinh và gân huyết ta rung động say mê bởi những làn khoái lạc của xác thịt nóng, thơm, ran ran lên cả người"... Hàn Mặc Tử đồng điệu với hồn thơ Bích Khê và phát hiện ra chính cái phần trực giác hết sức sâu lắng của Bích Khê ở dòng thơ mà ông duy danh là địa hạt Tượng trưng: "Thi sĩ Bích Khê là người có đôi mắt rất mơ, rất mộng, rất ảo, nhìn vào thực tế, thì sự thực sẽ trở thành chiêm bao, nhìn vào chiêm bao thì lại thấy xô sang địa hạt huyền diệu... Với những cảnh trí, sự vật rất tầm thường, hơn nữa, tội lỗi, nhuốc nha, rùng rợn mà chàng, trái lại, thấy ở những chỗ ấy lại là cao siêu, là nhơn đức, là thơm tho, khoái lạc cả (...). Trực giác của thi sĩ mạnh quá đến nỗi thấy nhan sắc lên hương, thấy cả sóng nghê thường đương nao nao gợn, và so sánh hai hàng nước mắt trong trắng của Nàng là hai chiếc đũa ngọc. Và thấy mái tóc u huyền xinh như một mùa thu mươn mướt, thi nhân bảo đấy là đêm đang ngủ mơ"... Chuyển sang xem xét địa hạt Huyền diệu, Hàn Mặc Tử nhấn mạnh đến "âm thanh và màu sắc" với những lời phân tích, bình luận sang trọng, thể hiện một năng lực và tầm văn hoá cao: "Thi nhân kéo ta đi lướt thướt trong cõi u hoài đằm thắm từ những bản đàn xốn xang hồi hộp như Tỳ bà, Mộng cầm ca, Hoàng hoa, sang qua một thế giới hào quang; nảy cho ta nghe một điệu nhạc hiền hậu và ngọt ngào vô cùng đến tê cả lưỡi và hàm răng (...). Âm thanh là một nửa tinh thần, anh hoa của thế giới Huyền diệu. Còn một nửa khác phải là màu sắc phương phi của khí thiêng hun đúc, rạng rỡ cả một trời lưu ly, mã não, trân châu"... Bàn tới địa hạt Trụy lạc, Hàn Mặc Tử tiếp tục có những quan sát hữu lý về ảnh hưởng thơ Pháp trong thơ Bích Khê mặc dù biết Bích Khê quá thấm nhuần nguồn cội Đường thi truyền thống: "Ở địa hạt dâm cuồng nầy, ta thấy thi sĩ Bích Khê hoàn toàn là Baudeleire.

Vì trong tác phẩm chàng, gợi dục tình thì ít, mà làm cho người ta ghê rợn đến gớm guốc cái cảnh trần truồng khả ố thì nhiều. Tới đây, ta tưởng là đi đến chỗ tận cùng của vườn hoa nghệ thuật, nhưng không, chàng còn mở rộng biên giới để cho ta thấy chàng là một thi sĩ Đông phương rất "tàu" mà lời thơ chàng nhuộm đầy màu sắc của các thi gia đời Đường".

Rõ ràng phải có sự am hiểu và nghiệm sinh ngay trong bầu khí quyển của cả hai nền văn hóa Đông - Tây đương thời thì Hàn Mặc Tử mới có được những nhận xét sâu sắc đến vậy về thơ Bích Khê, biện luận và chỉ ra được lý tưởng thẩm mỹ "cái đẹp không thấy" và lý giải việc thi sĩ tìm đến với những "cái gì đời đời", "cái gì hằng sống" và "thơ chàng sắp bay sang thế giới huyền bí để đi đến chỗ tuyệt đỉnh là Tôn giáo"... Có thể khẳng định lời tựa tập thơ Tinh huyết của Hàn Mặc Tử cho đến nay vẫn là bài đứng đầu trong số các trang viết về thơ Bích Khê cũng như tính chất mẫu mực của văn bình luận thơ ca nói chung. Xét trên một phương diện khác, dường như sau tập thơ Gái quê (1936) chủ yếu "tả tình quê trong cảnh quê", có lẽ gần cận với khoảng thời gian viết tựa cho tập thơ của Bích Khê thì Hàn Mặc Tử mới có chuyển biến rõ nét về phía lối thơ Tượng trưng, Siêu thực, Thơ điên và trở thành "thi sĩ của đội quân thánh giá", "khơi mạch thơ ở Đức Chúa trời" vào những năm 1937-1938. Điều này cho thấy một mặt Hàn Mặc Tử có sẵn cơ duyên để cảm nhận, hoà nhập, thấu suốt hồn thơ Bích Khê; mặt khác, rất có thể những trang thơ Tượng trưng - Huyền diệu - Trụy lạc (và Tôn giáo) của Bích Khê đã ảnh hưởng trở lại và được đẩy cao hơn trong chính thơ Hàn Mặc Tử ở chặng đường cuối cùng của cuộc đời, trong khoảng hai năm 1939-1940. Nói cách khác, Hàn Mặc Tử đã khơi mở một lối thơ riêng độc đáo cho Bích Khê thì chính Bích Khê đã củng cố, tác động trở lại tới phong cách thơ Hàn Mặc Tử. Nhỡn rộng ra, cùng với Hàn Mặc Tử, Trọng Miên trong bài bạt Tinh huyếtkhông đi sâu vào phân tích thơ ca nhưng đã có những cảm nhận, khái quát ngắn gọn và đánh giá cao Bích Khê cả về nguồn cảm xúc và thi tứ đạt đến tột đỉnh mọi sắc độ: "Tôi yêu Baudelaire đắm đuối, say sưa Hồ Xuân Hương sôi nổi, thì Bích Khê tuôn ra những lời nóng hổi, mê man nhủ cùng tôi chung một tấm tình thơ ngây ngất (...). Tinh huyết vang dội một nỗi đau khổ tuyệt vọng phủ qua màu sắc trụy lạc ồ ạt như muốn chảy tràn vào đường gân, mạch máu của tôi (...). Nhưng đau đớn, tuyệt vọng, oán hận, điên cuồng nung nấu máu huyết chàng tràn ứ ra những lời thơ ham mê, khát khao bồng bột, chói rực lạ thường"(11). Phát hiện ra vẻ đẹp trong thơ Bích Khê như là sự đối nghịch của những cảm xúc và hình ảnh, Trọng Miên còn nhấn mạnh những ảnh hưởng thuận chiều, đồng vọng từ Hàn Mặc Tử tới Bích Khê: "Những đứa con cưng của địa ngục trong khi đắm đuối hồn vẫn ngước mắt nhìn trời, ước ao cao cả, thiêng liêng. Và nguồn cảm hứng đã khơi mạch thơ ở những cái gì sáng láng thanh cao. Ở đây tôi thấy Bích Khê chịu ảnh hưởng của Hàn Mặc Tử, thi sĩ đau thương, huyền diệu. Nhạc và lệ, đẹp và dâm, cuồng và ánh sáng, Bích Khê hoà hợp thành một giòng tinh huyết tân kỳ"... Trong vai trò người viết lời bạt và đứng ra in sách, Trọng Miên đã bày tỏ tiếng nói tri âm tri kỷ và tiếp nhận thơ Bích Khê bằng tất cả sự trân trọng, am tường, ngưỡng vọng, tôn vinh... Tiếp đến Hoài Thanh - Hoài Chân ở lời dẫn Một thời đại trong thi ca trong sách Thi nhân Việt Nam (1942) có ý đặt Bích Khê về phía lực lượng cách tân, khác biệt với những người "giữ chừng mực": "Tôi vừa nói Chế Lan Viên đi về thơ Đường. Nếu nói đi tới thơ tượng trưng Pháp có lẽ đúng hơn, tuy hai lối thơ này có chỗ giống nhau. Điều ấy thấy rõ ở tác phẩm một người rất gần Chế Lan Viên và Hàn Mặc Tử: Bích Khê. Từ Xuân Diệu, Huy Cận, thơ Việt Nam đã có tính cách của thơ Pháp lối tượng trưng. Nhưng còn dè dặt. Bích Khê và ít người nữa như Xuân Sanh muốn đi đến chỗ người ta thường cho là cao nhất trong thơ tượng trưng: Mallarmé, Valéry (...). Các Ô. Bích Khê và Xuân Sanh noi theo gương Mallarmé, Valéry không thèm gìn giữ gì hết. Trong tác phẩm của họ vẫn chừng ấy tiếng ta rất quen nhưng thảng hoặc ta mới tìm được dấu tích những ý tứ, những tình cảm ta vẫn quen gửi vào đó. Họ chạm trổ rất tỉ mỉ, không phải những rồng những phượng như ngày trước, mà những gì chẳng ai biết tên. Những gì đó đôi khi cũng đẹp. Đôi khi hình như họ đã diễn tả được những điều sâu kín, nhưng lời thơ rắc rối quá, dầu sao phần đông chúng ta cũng đành... kính nhi viễn chi"...

Một trường hợp điển hình khác, Hoài Thanh - Hoài Chân có trích tuyển bài Tiếng thu trong Thi nhân Việt Nam kèm theo một lời bình xa xôi: “Cảnh mộng có khi cũng có màu sắc như chiếc cáng điều lững thững trên sườn núi hay con nai vàng ngơ ngác trong rừng thu”... Song cũng ngay từ trước 1945, Kiều Thanh Quế đã dẫn giải rõ trong bài Thi sĩ Lưu Trọng Lư với “Tiếng thu”:

“Lưu Trọng Lư bao giờ cũng chỉ biết chú trọng có âm thanh và nhạc điệu (như Paul Verlaine, đứng đầu phái thơ Tượng Trưng ở Pháp, bao giờ cũng bảo: "Thêm nhạc điệu nữa đi, và lúc nào cũng phải có nhạc điệu" (De la musique encore et toujours de la musique)...

Nhưng du dương nhứt, réo rắt nhứt và tượng trưng nhứt, có lẽ là khúc Tiếng thu tuyệt vời (...). Giá trị của bài Tiếng thu này, là ngoài việc phác được một âm thanh du dương, một nhạc điệu réo rắt, còn tượng trưng được một bức họa chấm phá: một bức thủy mặc Tàu, một tấm Kakemono Nhựt cũng nên!

Một tấm Kakemono Nhựt thì có lẽ đúng hơn! Vì tôi đã may mắn tìm ra được một tấm tranh Nhựt có những nét chấm phá hệt như bức họa Tiếng thu của Lưu Trọng Lư. Xin trình bày dưới đây, để tặng thi sĩ họ Lưu và để hiến tất cả độc giả từng nâng niu tập thơ Tiếng thu:

(1) Oku-yama ni

(2) Momiji fumi wake

(3) Naku shika no

(4) Koe kiku tokizo

(5)Aki wa kamshiki

Bài thơ Nhựt ấy, tôi bất tài, không thể dịch y nguyên tác ra quốc văn nổi. Còn thoát ý nó, lại là việc thừa. Vì trước tôi, Lưu Trọng Lư đã thoát ý nó, viết nên bài Tiếng thu rồi.

Vậy để làm quà cho những bạn hiếu kỳ, tôi chỉ xin chép hai bản Pháp văn của bài thơ Nhựt ấy.

Bản Pháp văn I:

(1) Au coeur de la montagne,

(2) Foulant l'érable qu'il écerte,

(3) Le cerf gémit:

(4) Et à l'écouter, jamais

(5) L'automne ne m'a pesé plus triste!

Bản Pháp văn II:

(5) Combien triste est l'automne

(4) Quand fentends la voix

(3) Du cerf qui brâme

(2) En foulant et dispersant les feuilles des érables

(1) Dans les profondeurs de la montagne!"(12)...

Tuy nhiên, Kiều Thanh Quế chỉ trích dẫn tư liệu mà không cho biết xuất xứ. Nay xin nói thêm, bài thơ này từng được dẫn với đầy đủ nguyên bản tiếng Nhật, phiên âm, dịch nghĩa và dịch thơ tiếng Pháp trong tập Le problème de la poésie Japonaise (Paris, 1938; tr.38-39)...

Thực tế cho thấy, có thể khẳng định Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân là tập đại thành của những ý kiến bàn về khả năng tiếp nhận ảnh hưởng thơ nước ngoài trong nền Thơ mới giai đoạn trước 1945. Hai ông đã bàn rộng, bàn sâu về các vấn đề bối cảnh lịch sử, cơ sở văn hóa - xã hội, đặc điểm phong cách và chỉ rõ đặc điểm các mối quan hệ giao tiếp, tiếp nhận, ảnh hưởng. Xin dẫn lại một vài ý kiến tiêu biểu:

"Phương Tây bây giờ đã đi tới chỗ sâu nhất trong hồn ta (...).

Tình chúng ta đã đổi mới, thơ chúng ta cũng phải đổi mới vậy (...).

Đã thế, không thể xem phong trào thơ mới là một chuyện lập dị do một bọn dốt nát bày đặt ra để kiếm chỗ ngồi trong làng thơ. Nó là kết quả không thể không có của một cuộc biến thiên vĩ đại bắt đầu từ hồi nước ta sát nhập đế quốc Pháp và xa hơn nữa, từ hồi Nguyễn - Trịnh phân tranh, lúc người Âu mới đến. Cái ngày người lái buôn phương Tây thứ nhất đặt chân lên xứ ta, người ấy đã đem theo cùng với hàng hóa phương Tây, cái mầm sau này sẽ nẩy thành thơ mới (...).

Cái sức mạnh súc tích từ mấy ngàn năm nhất đán tung bờ vỡ đê. Cảnh tượng thực là hỗn độn. Nhìn qua ta chỉ thấy một điều rõ: ảnh hưởng phương Tây, hay đúng hơn, ảnh hưởng Pháp (...).

Người đầu tiên chịu ảnh hưởng Pháp rất đậm là Thế Lữ (...).

Nhưng đến 1936, ảnh hưởng Pháp lại thấm thía thêm một tầng nữa. Trong thơ Thế Lữ ta chỉ thấy ẩn hiện đôi nhà thơ pháp về thời lãng mạn. Xuân Diệu, nhà thơ ra đời hồi bấy giờ, mới một cách rõ rệt (...).

Ảnh hưởng thơ Pháp trong thơ Việt đến Xuân Diệu là cực điểm. Qua năm 1938, Huy Cận ra đời, nó đã bắt đầu xuống, mặc dầu Huy Cận cũng chịu ảnh hưởng thơ Pháp gần đây, nhất là ảnh hưởng Verlaine (...).

Trái hẳn với lối thơ tả chân có lối thơ Hàn Mạc Tử - Chế Lan Viên. Cả hai đều chịu rất nặng ảnh hưởng Baudelaire và, qua Baudelaire, ảnh hưởng nhà văn Mỹ Edgar Poe, tác giả tập Chuyện lạ. Có khác chăng là Chế Lan Viên đã đi từ Baudelaire, Edgar Poe đến thơ Đường, mà Hàn Mạc Tử đã đi ngược lại từ thơ Đường đến Baudelaire, Edgar Poe và đi thêm một đoạn nữa cho gặp Thánh Kinh của đạo Thiên Chúa (...).

Từ Xuân Diệu, Huy Cận, thơ Việt Nam đã có tính cách của thơ Pháp lối tượng trưng. Nhưng còn dè dặt. Bích Khê và ít người nữa như Xuân Sanh muốn đi đến chỗ người ta thường cho là cao nhất trong thơ Tượng trưng: Mallarmé, Valéry (...).

Viết xong đoạn trên này đọc lại tôi thấy khó chịu. Mỗi nhà thơ Việt hình như mang nặng trên đầu năm bảy nhà thơ Pháp. Ấy chỉ vì tôi tìm ảnh hưởng để chia xu hướng. Sự thực đâu có thế. Tiếng Việt, tiếng Pháp khác nhau xa. Hồn thơ Pháp hễ chuyển được vào thơ Việt là đã Việt hóa hoàn toàn. Sự thực thì khi tôi xem thơ Xuân Diệu, tôi không nghĩ đến de Noailles. Tôi phải dằn lòng tôi không cho xôn xao mới thấy thấp thoáng bóng tác giả Le Coeur innombrable. Thi văn Pháp không làm mất bản sắc Việt Nam. Những sự mô phỏng ngu muội lập tức bị đào thải"...

Sau khi Thi nhân Việt Nam ra đời, vấn đề tiếp nhận ảnh hưởng thơ nước ngoài của Thơ mới vẫn được quan tâm. Trong thực tiễn sáng tác, Thơ mới tiếp tục phát triển cùng những cách tân, đổi mới nhưng không còn giữ được nhịp độ và tầm vóc cả ở bề rộng và chiều sâu nghệ thuật. Trên địa hạt phê bình, nhiều cây bút xuất sắc như Vũ Ngọc Phan, Lê Thanh, Kiều Thanh Quế, Lương Đức Thiệp, Hoàng Thiếu Sơn, Hoa Bằng, Phạm Mạnh Phan, Lam Giang... tiếp tục đi sâu phân tích, luận bình câu chuyện Thơ mới tiếp xúc Đông - Tây. Đồng thời với các mục bài giới thiệu, điểm sách, nhiều tác giả tiến tới có được các công trình tổng thuật, tổng kết, khảo sát chuyên sâu, đưa đến những phát kiến, đánh giá thật sự mới mẻ (13)

Lời kết

Sự phát triển và tiến hóa của Thơ mới Việt Nam gắn bó chặt chẽ với xu thế hội nhập, tiếp nhận ảnh hưởng thơ ca Pháp và phương Tây. Bản thân các nhà Thơ mới cũng như các nhà phê bình đương thời đều ý thức rõ điều này. Theo xu thế chung, tất cả đều mong muốn nền Thơ mới Việt Nam cần vận động, đổi mới, thâu nạp và tiếp nhận thêm ảnh hưởng từ nhiều nguồn thơ nước ngoài. Điều này tạo nên tính phong phú, đa dạng cho từng phong cách tác giả cũng như khả năng phát triển mạnh mẽ của nhiều trường phái, trào lưu thi ca. Trên cơ sở đó, các năng lực và cá tính sáng tạo của nhà thơ được phát triển tận độ, bắt nhịp được với trình độ nghệ thuật thơ ca thế giới. Trong chừng mực nhất định, các nhà phê bình cũng đã sớm lên tiếng cảnh báo lối tiếp nhận thụ động, đơn giản một chiều, thiên về hình thức, thiếu tính sáng tạo và không phù hợp với tâm lý người Việt. Nhìn nhận trên tổng thể, các ý kiến của người đương thời Thơ mới bàn về Thơ mới trên đây thực sự là những tiếng nói của người cùng thời, người trong cuộc và vẫn còn nguyên giá trị văn học sử cũng như ý nghĩa lý luận, góp phần đúc kết bài học kinh nghiệm sáng tạo nghệ thuật trong thời kỳ hội nhập và phát triển.

(1) Lê Ta: Cuộc điểm sách Tập thơ đầu. Phong hóa, số 127, tháng 12 - 1934, tr.9.

(2) Lê Ta: Cùng ông Nguyễn Vỹ. Phong hóa, số 130, tháng 12 - 1934, tr.11.

(3) Hoài Thanh - Hoài Chân: Thi nhân Việt Nam (1932-1941). Nguyễn Đức Phiên Xb, H, 1942. Tái bản. Nxb Văn học, H, 1998, tr.107...

(4) Nhất Linh: Thơ Tây. Phong hóa, số 119, tháng 10-1934, tr.9.

(5) Lê Ta: Thú văn thơ. Phong hóa, số 39, tháng 3-1935, tr.11.

(6) Lê Ta: Tiếng thông reo của B… Blan. Phong hóa, số 137, tháng 2-1935, tr.7.

(7) Thế Lữ: Thơ. Ngày nay, số 80, ra ngày 10-10-1937, tr.835-847.

(8) Thế Lữ: Tin thơ. Ngày nay, số 87, ra ngày 28-11-1937, tr.1003.

(9) Xuân Diệu: Thơ của người. Ngày nay, số 123, ra ngày 14-8-1938, tr.17.

(10) Hàn Mặc Tử: Bích Khê thi sĩ thần linh, trong sách Tinh huyết. Trọng Miên Xb, H, 1939. Tái bản. Nxb Hội Nhà văn, H, 1995, tr.7-23.

(11) Trọng Miên: Bạt, trong sách Tinh huyết. Trọng Miên Xb, H, 1939. Tái bản. Nxb Hội Nhà văn, H, 1995, tr.102-104.

(12) Kiều Thanh Quế: Thi sĩ Lưu Trọng Lư với Tiếng thu. Tạp chí Tri tân, số 138, tháng 4-1944. In lại trong Tạp chí Tri tân (1941-1945) - Phê bình văn học (Trịnh Bá Đĩnh - Nguyễn Hữu Sơn tuyển chọn, giới thiệu). Nxb Hội Nhà văn, H, 1998, tr.196-202.

(13) Xin xem Nguyễn Hữu Sơn: - Kể chuyện Thế Lữ dẹp loạn Thơ mới. Thế giới mới, số 419, ra ngày 1-1-2001, tr.90-93.

- Thời Thơ mới bàn về Thơ mới. Sông Hương, số 153, tháng 11-2001, tr.56-58.

- Người đương thời Thơ mới bàn về thơ Bích Khê. Kiến thức ngày nay, số 559, ra ngày 20-2-2006, tr.11-14+25-27.

- Người đương thời Thơ mới bàn về thơ Nam Trân. Kiến thức ngày nay, số 616, ra ngày 20-9-2007, tr.5-9+110...

Tháng 5/2008

 Nguyễn Hữu Sơn

Nguồn: http://www.vanchuongviet.org/

Theo http://4phuong.net/