Nhà thơ Giang Nam đã về với "Quê hương" xanh thẳm

Nhà thơ Giang Nam đã về
với "Quê hương" xanh thẳm

Vẫn biết sẽ có ngày nhà thơ Giang Nam sẽ về với đất mẹ, nhưng được tin nhà thơ Quê hương từ giã cõi tạm vào đúng sáng mùng hai Tết Quý Mão 2023 đã gây một niềm xúc động lớn lao trong giới văn học và công chúng yêu thơ nước nhà.
Từ lâu cái tên Giang Nam luôn gắn với bài thơ Quê hương nổi tiếng làm xúc động hàng triệu con tim: “Thưở còn thơ ngày hai buổi đến trường/ Yêu quê hương qua từng trang sách nhỏ”. Bài thơ này đã đưa Giang Nam lên đỉnh cao của nền thơ cách mạng thời kháng chiến chống Mỹ cùng với Thanh Hải, Thu Bồn… Giang Nam đã sống trọn vẹn 95 mùa xuân với những gian nan thác ghềnh nhưng cuối cùng nhà thơ cũng cập bến bờ may mắn hạnh phúc. Vì trên tất cả ông luôn có một quê hương yêu dấu bên mình.
Nhà thơ Giang Nam sinh năm 1929, lớn lên bên dòng sông Dinh êm đềm xanh biếc rặng tre đôi bờ  thuộc Thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa. Cậu bé Nguyễn Sung (tên thật của nhà thơ) rất hiền từ có đôi phần nhút nhát. Giang Nam kể rằng những buổi chiều đi học trường làng về nếu không có người nhà ra đón, cậu gần như khóc khi chạy vùn vụt qua cánh đồng vắng vì sợ ma ! Lớn lên từ miền đất êm đềm, thanh bình đó tạo cho Giang Nam tính cách rất hiền lành, nhân hậu chừng mực.
Thấy con trai có khả năng học nên người cha vốn rất mê chữ nghĩa đã gửi ra Quy Nhơn cho học Thành Chung ở trường Quốc học. Nơi đây vốn được mệnh danh “đất võ trời văn” đã khơi gợi niềm yêu thích văn chương của chàng thanh niên đất Khánh Hòa. Bởi cùng thời điểm đó ở trường Quốc học Quy Nhơn có những đàn anh là những nhà thơ nổi tiếng như Xuân Diệu, Yến Lan, Chế Lan Viên… Trong số đó, Hồ Zếnh là người mà Nguyễn Sung thích nhất bởi những bài thơ của nhà thơ mang dòng máu Trung Hoa  thấm đẫm chất buồn man mác miền sông nước Giang Nam. Sau này khi phải chọn một bút danh cho nghiệp thơ của mình, Nguyễn Sung đã không ngần ngại lấy bút danh Giang Nam từ ý bài thơ  Khúc Linh Cầu: “Tô Châu lớp lớp phủ kiều/ Trăng đêm Dương Tử mây chiều Giang Nam”.
Đang học thì Nhật đảo chính Pháp và khởi nghĩa Tháng Tám nổ ra Nguyễn Sung quyết định bỏ học về quê nhà. Ít lâu sau theo anh trai lên chiến khu Đá Bàn (Ninh Hòa, Khánh Hòa) theo kháng chiến.
Giang Nam kể rằng, dù rất mê văn thơ tuy nhiên do sự học dang dở nên ngày đầu ở chiến khu ông phải rất chịu khó học tập các lớp đàn anh dạy viết văn, viết báo và làm thơ. Giai đoạn đầu khi tham gia làm báo ông viết một số truyện ngắn được đăng trên báo chí công khai  từ năm 1955- 1960 trong đó nổi tiếng là truyện ngắn Vở kịch cô giáo nội dung nói về các em học sinh bị  quan lại địa phương Ninh Hòa  bắt đón tiếp Ngô Đình Diệm rất vất vả với nỗi đắng cay chua chát của người giáo viên bản địa. Đây là một truyện phản ánh hiện thực thời kỳ Miền nam sau năm 1954 rất sinh động được đăng trong tuyển tập truyện ngắn Giải phóng.
Bài thơ Quê hương là điển hình cho sự nghiệp sáng tác của ông. Mặc dù xuất phát từ cảm xúc cá nhân khi nghe tin vợ và con gái bị giặc giết hại ở nhà tù Phú Lợi, Sông Bé (Nhưng sau này được tin vợ và con gái vẫn còn sống). Nhưng khi thể hiện thì Giang Nam lại rất sáng tạo có chất bay bổng mang tính khái quát về hình ảnh miền Nam thời chiến tranh. Ông kể nhiều lần về  sự “sang chấn” khủng khiếp của mình về đêm thức trắng viết trọn Quê hương ở núi rừng chiến khu Hòn Dù (Khánh Hòa) để tưởng nhớ vợ con.
Có lẽ so với hai bài hao hao chủ đề về người phụ nữ mất và hy sinh trong thơ ca kháng chiến chống Pháp: Màu tím hoa sim của Hữu Loan và Núi Đôi của Vũ Cao thì Quê hương đời hơn, mãnh liệt hơn nhiều:“Giặc bắn em rồi, quăng mất xác/ Chỉ vì em là du kích em ơi!”. Hay: “Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất/ Có một phần xương thịt của em tôi.” Có nhiều nhà phê bình nói thơ của Giang Nam màu sắc nghệ thuật tương đối đơn giản, quả đúng vậy! Thể tạng tâm hồn của Giang Nam là thế. Nhưng với bài Quê hương, Giang Nam đã bùng nổ hoàn toàn khí chất của mình và đó là duy nhất trong đời thơ của ông. Giang Nam có bài thơ hiện thực rất ấn tượng được nhiều người nhớ “Nghe em vào đại học” nổi tiếng thập niên 60 sau bài thơ Quê hương trước đó. Như vậy Giang Nam làm thơ đều từ cuộc sống làm việc, chiến đấu của mình từ chiến trường chứ không mơ mộng hay hư cấu như một số nhà thơ khác.
Sau giải phóng miền Nam ông xin ở lại Sài Gòn để làm việc. Vì hơn ai hết ông rất thấu hiểu các văn nghệ sỹ miền Nam, vì có thời gian dài ông hoạt động văn nghệ ở Hội Văn nghệ giải phóng đóng miền Đông – Tây Nam bộ.  Trong tài liệu ông cho xem vẫn còn lưu những hồ sơ, thư từ tâm sự của nhiều nhà văn miền Nam nổi tiếng như Nguyễn Thị Hoàng, Ngụy Ngữ… Nhưng rất tiếc ít lâu sau ông được điều động ra Hà Nội đảm nhiệm những chức vụ quan trọng như Thường trực Hội Nhà văn, Tổng Biên tập báo Văn Nghệ. Rồi những năm tháng sau đó về quê hương đảm nhiệm Đại biểu Quốc hội, Phó Chủ tịch tỉnh Khánh Hòa ông thực sự là cán bộ nhân từ, có trước có sau. Người viết bài vẫn nhớ những năm tháng  ông Phó Chủ tịch phụ trách văn xã  Giang Nam xông xáo trên chiếc Lada nhỏ bé tham gia công việc to lớn của thời điểm tái lập tỉnh đầu thập niên 1990.
Cuộc đời cách mạng và thơ của Giang Nam phải nhắc tới một người ai cũng biết đến qua nhân vật “cô hàng xóm” của bài Quê hương đó là bà Phan Thị Chiều – người vợ tần tảo thủy chung nhưng cũng chịu nhiều thiệt thòi nhất của nhà thơ. Vì là vợ nhà cách mạng lại là cán bộ bà Chiều cùng con gái duy nhất của họ phải chịu gian khổ bị tù đày nhiều lần. Lấy nhau từ năm 1954  mà mãi tới đầu thập niên 1990 mới thực sự đoàn tụ. Họ chỉ có với nhau một người con gái duy nhất. Ở đất Nha Trang có hai người phụ nữ nổi tiếng thành nhân vật thơ văn đó là bà vợ nhà cách mạng Mai Dương nguyên Bí thư Tỉnh ủy Khánh Hòa trong tiểu thuyết Chị Tư Hậu của nhà văn Bùi Đức Ái và bà Chiều – vợ nhà thơ Giang Nam nhân vật trong bài thơ Quê hương.
Nhiều người tới căn nhà biệt thự to đẹp của Giang Nam số 46 Yersin, Nha Trang cứ nghĩ đó là nhà tiêu chuẩn được cấp của nhà thơ. Nhưng không phải đấy chính do vợ ông tần tảo dành dụm làm mắm và buôn bán mua sau giải phóng. Ngay  cả việc khi ông làm quan to (Phó Chủ tịch tỉnh Khánh Hòa) hay một nhà thơ lớn của đất nước, là gia bảo của nền văn hóa Khánh Hòa thì bà Chiều vẫn thản nhiên bên những chum mắm to ở góc sân để muối những giọt nước mắm ngon để bán cho mọi người vì bà vốn xuất thân từ làng mắm ở Cửa Bé, Vĩnh Trường, Nha Trang. “Người con gái nhà bên cười khúc khích” đã ra đi mãi  mãi năm 2013 để cho ông nỗi cô đơn cuối đời vô bờ bến nhưng năm cuối đời.
Có một điều làm công chúng yêu thơ và bạn bè vẫn băn khoăn là  tại sao nhà thơ Quê hương vẫn chưa nhận được Giải thưởng Hồ Chí Minh? Bởi trong trang sử văn học luôn có câu “Giang Nam, Thanh Hải, Thu Bồn… là những lá cờ đầu của thơ ca thời kháng chiến chống Mỹ!” Chính Bác Hồ trong một lần gặp gỡ văn nghệ sỹ Miền Nam, Bác đã nói: “Thơ của Giang Nam rất có tình!” Người rất mong muốn gặp Giang Nam, nhưng tiếc thay Giang Nam chưa có dịp gặp Bác.
Ông tham gia hoạt động cách mạng từ ngày đầu chống Pháp, suốt sau đó chống Mỹ ông ở lại chiến trường miền Nam tham gia hoạt động văn nghệ làm tới chức Phó Tổng thư ký Văn nghệ giải phóng, được Giải thưởng Nguyễn Đình Chiểu làm Tổng Biên tập báo Văn Nghệ… thế hệ ông đều đã ra đi chỉ còn ông. Nhà thơ Hoài Vũ người từng làm việc, người bạn người em thân thiết thời “Vàm Cỏ Đông” bùi ngùi: “Nhà thơ  Giang Nam xứng đáng được nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh cho sự nghiệp thơ ca của mình.” Nhà văn Cao Duy Thảo – nguyên Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Khánh Hòa – người cùng làm việc với Giang Nam nhiều năm cũng trăn trở: “Tại Đại hội Nhà Văn lần thứ 4, có ý kiến về việc trao Giải thưởng Hồ Chí Minh cho Giang Nam nhưng không hiểu sao tới nay vẫn chưa được ?” Họa sỹ Trần Hà – Chủ tịch Hội Văn học nghệ thuật Khánh Hòa cho biết: “Nhà thơ Giang Nam xứng đáng được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh nhưng rất tiếc chính nhà thơ với một lý do tế nhị nhà thơ không làm hồ sơ cho mình!”
Hai nhà thơ Nguyễn Quang Thiều và Phan Hoàng thay mặt Hội Nhà văn Việt Nam tiễn đưa nhà thơ Giang Nam về nơi an nghỉ cuối cùng chiều mùng 4 Tết Quý Mão 2023
Nhiều người còn nhớ trong một lần gặp các văn nghệ sỹ cuối năm ba năm trước một nhà lãnh đạo cao cấp đã cầm tay nhà thơ Giang Nam trìu mến ân cần nói: “Nhà thơ Giang Nam là nhà thơ lão thành cách mạng rất đáng trân trọng quý giá, đề nghị Hội nhà văn Việt Nam chăm sóc nhà thơ chu đáo”.
Với tình cảm của công chúng yêu thơ ca và bạn bè văn nghệ. UBND tỉnh Khánh Hòa đã đề nghị hai lần lên Bộ Văn hóa – Thể thao và mới đây nhất đầu tháng 5 năm 2022 gửi Thủ tướng xin đặc cách trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh cho nhà thơ Giang Nam, nhưng rất tiếc vẫn chưa xong.
Tuy nhiên có một  danh hiệu lớn lao mà Giang Nam được mọi người yêu quý mến mộ vì đó là những bài thơ đã đi vào lòng người mãi mãi… như bài Quê hương bất hủ.
Giờ đây giữa những ngày mùa xuân ngát hương hoa lá nhà thơ về với mảnh đất chiến khu Đồng Bò năm xưa, nơi ông làm nên bài thơ Quê hương nổi tiếng và thanh thản yên nghỉ giữa lòng đất mẹ yêu thương.
28/1/2023
Lê Đức Dương
Theo https://vanhocsaigon.com/