Quan niệm về đất nước của Nguyễn Đình Thi và Nguyễn Khoa Điềm

Quan niệm về đất nước của
Nguyễn Đình Thi và Nguyễn Khoa Điềm

Đối với mỗi con người, hai tiếng đất nước bao giờ cũng thiêng liêng hết mực. Trải qua bốn ngàn năm dựng và giữ nước, biết bao áng thơ văn đã tạc nên hình tượng non sông. Trong đó phải kể tới hai bài thơ cùng tên của hai tác giả nổi tiếng Nguyễn Đình Thi và Nguyễn Khoa Điềm. Cả hai bài thơ cùng tên Đất nước thể hiện cùng một tình yêu nước vô hạn nhưng lại được thể hiện qua từng cách cảm nhận riêng của mỗi nhà thơ. Điều đó đã đem đến cho độc giả cái nhìn thật toàn diện, thật mới mẻ và sâu sắc nhất về hình tượng đất nước.

Cả hai bài thơ đều ra đời sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, nước Việt Nam đã được hưởng tự do, độc lập nên hai thi phẩm đều thể hiện hình tượng của một đất nước trù phú, giàu đẹp, với những con người anh dũng.

Với “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi, chặng đường làm để viết nên tác phẩm. Vậy nên cảm nhân về đất nước của ông mở rộng từ quá khứ tới tương lai về một đất nước kiên cường, bất khuất. Đất nước của Nguyễn Đình Thi mang màu sắc hiện đại, pha chút trầm lắng nhưng không thiếu đi nét truyền thống. Tính dân tộc trong bài thơ được thể hiện qua hình ảnh của mùa thu xử sở:

“Sáng mát trong như sáng năm xưa
Gió thổi mùa thu hương cốm mới
Tôi nhớ những ngày thu đã xa

Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội
Những phố dài xao xác hơi may”

Đó là mùa thu của một đất nước hiền lành, một mùa thu thật đẹp nhưng có chút gì đó u buồn trầm tư. Để tiếp đến sau đó là hình ảnh về một mùa thu mới của núi sông, mùa thu hiện tại với niềm vui phơi phới:

“Mùa thu nay đã khác rồi”

Đó là niềm vui về một đất nước tự do, được làm chủ quê hương, niềm tự hào khi đất nước được “thay áo mới”. Qua đó, Nguyễn Đình Thi bày tỏ niềm tự hào về một hình ảnh đất nước giàu đẹp, trù phú:

“Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa”

Hình ảnh tổ uốc hiện lên đẹp đẽ và thân thương. Không chỉ gắn liền với hôm nay, đất nước còn gắn liền với truyền thống, với quá khứ của dân tộc:

“Nước chúng ta
Nước những con người chưa bao giờ khuất
Đêm đêm rì rầm từ trong đất
Những buổi ngày xưa vọng nói về”

Ở đây, màu sắc hiện đại của bài thơ nổi lên khá rõ, đó là hình ảnh của một đất nước trong cuộc chiến tranh vệ quốc ở thế kỉ XX. Hình tượng đất nước được ấp ủ trong suốt cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp  với bao nhiêu sự trải nghiệm để khi nói về đau thương của chiến tranh gây ra cho quê hương, Nguyễn Đình Thi chỉ thốt lên:

“Ôi những cánh đồng quê chảy máu
Dây thép gai đâm nát trời chiều”

Thế nhưng, từ trong nỗi đau thương ấy, nhân dân ta đã đứng lên với tinh thần hiên ngang, bất khuất:

“Xiềng xích chúng bay không khóa được
Trời đầy chim và đất đầy hoa
Súng đạn chúng bay không bắn được
Lòng dân ta yêu nước thương nhà”

Đặc biệt, Nguyễn Đình Thi đã viết lên lời thơ trong niềm tin chiến thắng về tương lai xán lạn của dân tộc, của đất nước:

“Súng nổ rung trời giận dữ
Người lên như nước vỡ bờ
Nước Việt Nam từ trong máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”

Đó là khi chủ nghĩa anh hùng cách mạng làm nên chiến thắng chói lòa, khiến cho muôn vạn kẻ thù khiếp sợ. Đây là đỉnh cao của xúc cảm, những suy ngẫm về đất nước. Bức tranh đất nước hiện lên cụ thể, mạch lạc, từ quá khứ, tới hiện tại rồi tới tương lai, kết lại bằng chiến thắng vang dội với hình ảnh mang tính sử thi, hoành tráng, có sức khái quát.

Cùng chung rung cảm về đất nước nhưng Nguyễn Khoa Điềm lại vẽ lên hình tượng một đất nước với đầy màu sắc văn hóa dân gian của chất liệu ca dao và thần thoại, đồng thời bày tỏ tư tưởng “đất nước của nhân dân”. Đây là một tư tưởng vừa mới mẻ lại vừa quen thuộc.

Khi nói về sự hình thành cội nguồn của đất nước, tác giả đã thể hiện đất nước từ chiều sâu của văn hóa, của những phong tục, tập quán. Đất nước là những gì gần gũi nhất với chúng ta:

“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ hay kể
Đất Nước bắt đầu với miềng trầu bây giờ bà ăn
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre đánh giặc
Tóc mẹ thì bới sau đầu
Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn
Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay giã, giần, sàng
Đất Nước có từ ngày đó …”

Và đất nước cũng trưởng thành mỗi ngày như một thực thể, trưởng thành trong quá trình lao động sản xuất của con người:

“Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay giã, giần, sàng”

Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm

Nguyễn Khoa Điềm tiếp tục làm rõ khái niệm đất nước trong cái thước đo thời gian dài, không gian bao la, của lịch sử, của địa lý:

“Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”

Trong hình ảnh đất nước ấy có những lời ca dao, những truyền thuyết, thần thoại, không gian bát ngát. Nó là không gian sinh tồn của các thế hệ con người Việt Nam:

“Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ”

Nguyễn Khoa Điềm còn dựng lên hình tượng đất nước thông qua chiều sâu lịch sử, trải qua bốn ngàn năm của đất nước ta. Đó là khi ta biết tới những truyền thuyết về u Cơ – Lạc Long Quân, về Hùng Vương:

“Đất là nơi chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và u Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau
Hằng năm ăn đâu ở đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”

Và khi chúng ta đoàn kết lại với nhau, những giá trị ấy sẽ gắn kết lại, đất nước sẽ hài hòa nồng đượm.

“Trong anh và em hôm nay
Đều có một phần Đất Nước
Khi hai đứa nắm tay
Đất Nước trong chúng mình hài hòa nồng thắm
Khí chúng ta cầm tay mọi người
Đất Nước vẹn tròn to lớn”

Hình tượng đất nước được soi chiếu qua lăng kính văn hóa dân gian để đến thế hệ mai sau, chúng sẽ mang đất nước “đi xa” hơn nữa, đất nước của chúng ta sẽ trường tồn muôn thuở:

“Mai sau con ta lớn lên
Con sẽ mang đất nước đi xa
Đến những tháng ngày mơ mộng”

Mỗi người phải biết “gắn bó và san sẻ”, đóng góp cho đất nước “hóa thân cho dáng hình xứ sở”, không chỉ bởi đất nước là máu xương của mình mà còn bởi vì tương lai đất nước vững bền:

“Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ
Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở
Để làm nên Đất Nước muôn đời…”

Nguyễn Khoa Điềm quan niệm đất nước là từ những phẩm chất, số phận của con người trong xã hội, nó được dựng lên bằng máu thịt của nhân dân. Chính nhân dân là người làm nên lịch sử của đất nước:

“Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp lên hòn trống mái
Gót ngựa Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại”

Để rồi: “những cuộc đời đã hóa núi song ta”. Đó là một đất nước vừa thi vị lại vừa giàu tính trí tuệ.

Đất nước không chỉ được tạo nên bởi những người được “nhớ mặt đặt tên”, đất nước còn được làm nên từ vô số những con người vô danh:

“Trong bốn nghìn lớp người giống chúng ta lứa tuổi
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước”

Và cũng chính những con người ấy đã tạo nên những giá trị vật chất và tinh thần cho đất nước. Họ là người đặt nền móng cho sự phát triển dài lâu, thịnh vượng của non sông:

“Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa giống”;
“Họ đắp đập be bờ để người sau trồng cây hái trái”

Một đất nước biết yêu thương, quý trọng nghĩa tình, cùng nhau góp sức xây dựng đất nước, cùng chiến đấu bảo vệ non sông:

“Để Đất Nước này là Đất Nước của Nhân dân
Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao, thần thoại”

Như vậy, hình tượng đất nước mà Nguyễn Khoa Điềm thể hiện vừa có chiều sâu lịch sử, vừa có không gian của địa lý, bề rộng của phong tục, tập quán. Trong đó, có những phát hiện mới mẻ về cội nguồn đất nước, về sự hình thành đất nước cũng như một tư tưởng cốt lõi “Đất nước của nhân dân”.

Có thể nói, Đất nước của Nguyễn Đình Thi và Nguyễn Khoa Điềm đều cảm nhận về đất nước ở một khía cạnh riêng của mình, có mới lạ, hiện đại, có truyền thống, dân gian. Nhưng tất cả đều làm nổi bật lên tình yêu nước sâu sắc của hai nhà thơ, đồng thời làm hoàn thiện hơn hình tượng đất nước trong nền thơ ca dân tộc, làm cho người đọc càng có cái nhìn đầy đủ nhất, mới mẻ nhất về đất nước.

23/7/2020

Trần Thanh Xem

Theo https://vanchuongphuongnam.vn/