Noam Chomsky: Những vấn đề về giáo dục và trí thức

Noam Chomsky: Những vấn đề
về giáo dục và trí thức

Noam Chomsky là một nhà ngôn ngữ học hàng đầu thế giới ở thế kỷ XX, đồng thời là một trí thức cánh tả Mỹ đã thực sự dấn thân bằng các hoạt động xã hội. Đọc công trình Nhận diện quyền lực của ông (Hoàng Văn Vân dịch, Đinh Hoàng Thắng hiệu đính, NXB Tri Thức, 2012) ta sẽ bắt gặp ở Chomsky những ý tưởng của một con người khai sáng, đặc biệt là khi ông thảo luận về những vấn đề giáo dục và trí thức trong xã hội hiện đại.
Giáo dục, theo một cách hiểu phổ biến (và theo nghĩa tích cực) là tất cả những hoạt động mà xã hội có thể làm để biến một con người tự nhiên thành một con người văn hóa, và đến một ngưỡng văn hóa nào đấy, anh ta được coi là một trí thức. Trong xã hội hiện đại, giáo dục phát huy công năng của nó một cách hiệu quả nhất là ở môi trường nhà trường, từ cấp tiểu học đến cấp đại học và sau đại học. Quốc gia nào có một triết lý giáo dục đúng, một chiến lược giáo dục đúng và một hệ thống các hoạt động giáo dục đúng, quốc gia ấy sẽ sản sinh những thế hệ trí thức ưu tú, thành nguồn nhân lực quý giá cho sự phát triển mạnh mẽ và bền vững của cả một dân tộc. Thế nhưng, qua sự quan sát, trải nghiệm và đánh giá của Chomsky về giáo dục và trí thức, một trong những lý do khiến nước Mỹ trở thành siêu cường kinh tế là vì đó là quốc gia có những trường đại học danh tiếng hàng đầu thế giới như Harvard, Yale, Princeton, Columbia…?
Nhà ngôn ngữ học Noam Chomsky
Phải nói rằng đó là cái nhìn khá bi quan: “Các trường đại học không tạo ra đủ kinh phí để tự nuôi mình từ tiền học phí: chúng là những thể chế ký sinh cần phải được hỗ trợ từ bên ngoài, và điều đó khiến chúng phụ thuộc vào các cựu sinh viên giàu có, vào sự hợp tác, và vào chính phủ, các nhóm người có những lợi ích cơ bản giống nhau. Đấy, chừng nào các trường đại học còn phục vụ cho những lợi ích đó, thì chúng còn được tài trợ. Nếu chúng không phục vụ cho những lợi ích đó, chúng bắt đầu gặp vấn đề”. Với một môi trường đại học bị điều kiện hóa như vậy, người theo học sẽ được dạy những gì? “Dạy những cái hào nhoáng của xã hội: các bạn nên mặc kiểu quần áo nào, uống rượu porto như thế nào cho đúng kiểu, có một cuộc nói chuyện lịch sự như thế nào mà không cần phải nói về những chủ đề nghiêm chỉnh, nhưng tất nhiên lại phải thể hiện rằng các bạn có thể nói về những chủ đề nghiêm chỉnh nếu các bạn thiếu tế nhị khi thực sự nói chuyện, tất cả những thứ mà một người trí thức được cho là phải biết cư xử”.
Dĩ nhiên, chúng ta biết rằng sự đào tạo tại các trường đại học tinh tuyển ở Mỹ không hoàn toàn là khôi hài như thế, nhưng Chomsky cũng không phải không có lý khi thể hiện sự giễu cợt của mình. Ông từng xác tín: “Trách nhiệm của trí thức là phải nói lên sự thật, vạch trần sự dối trá” (tôi chắc rằng đây cũng là xác tín của tất cả những trí thức tử tế trên toàn thế giới). Thế nhưng, người trí thức Mỹ, sản phẩm đào tạo của các trường đại học danh tiếng tại Mỹ liệu có thể làm, có muốn làm và có được làm như vậy hay không? Câu trả lời là “Không”. Nếu là “Có”, thì anh ta buộc phải trả giá: hoặc bị vô hiệu hóa, bị từ chối được truyền bá tìm hiểu và nhận thức của mình về những sự thật đang diễn ra trong đời sống chính trị – xã hội trên các phương tiện thông tin đại chúng và các phương tiện xuất bản “chính luồng”, thậm chí còn nhiều điều tồi tệ hơn nữa. Vì, với một nhãn quan minh triết, một sự thâm nhập các kho dữ liệu (chính thống và không chính thống) kỹ càng và một tinh thần phê phán triệt để của người trí thức dấn thân chân chính, Chomsky đã nhận ra bản chất và động cơ trong chính sách nội trị và đối ngoại của giới chóp bu Mỹ (ít nhất kể từ sau Đại thế chiến II đến nay): chủ nghĩa nước lớn, sự bị điều khiển gần như tuyệt đối bởi các tập đoàn kinh tế và các công ty xuyên quốc gia, mục tiêu lợi nhuận tối đa của những người giàu trên cơ sở sự bần cùng hóa những người nghèo…
Chính bởi thế, trong Nhận diện quyền lực, Chomsky đã vạch trần sự cắt xén, sự bưng bít, thậm chí cả sự xuyên tạc sự thật trên các tờ báo (được coi là có uy tín) của báo chí Mỹ, như Washington Post, New York Times hoặc Wall Street Journal… và các công trình nghiên cứu chính trị – xã hội của nhiều học giả Mỹ, “những người bán mình ngay cả khi họ nghĩ họ đang làm một việc rất đúng”. Chomsky đã đặt lại vấn đề quan niệm về người trí thức trong đời sống xã hội, một quan niệm rất đáng để tham khảo khi mà chúng ta đang nỗ lực xây dựng một nền kinh tế tri thức, trong đó người trí thức đóng vai trò đầu tàu. Trí thức là gì? Là những người hoạt động trong các lĩnh vực tinh thần, là giới “cổ cồn trắng”, làm những công việc không dính đến lao động chân tay? Không hề! Đôi khi, thực tế là thường khi, đó chỉ là những công chức văn hóa, những nhân viên văn phòng, những cá nhân ăn lương để thao tác với đủ loại giấy tờ công văn sổ sách thừa thãi và vô bổ. Họ bị thao túng bởi những quyền lực hữu hình và vô hình, không sản sinh các ý tưởng, hoặc nếu có, thì cũng chỉ là những ý tưởng lặt vặt, chẳng hề giúp cho người ta có một cái nhìn đúng hơn, hoặc một cái nhìn khác đi nào đấy về thế giới và về cách mà thế giới đang vận hành. Tôi nói đã gặp Chomsky như “một người quen” chính là ở điểm này: tôi đã gặp không ít nhà báo (được mặc định là trí thức) mà chẳng hề làm báo một cách đúng nghĩa, không ít nhà nghiên cứu (được mặc định là trí thức) mà cả đời chỉ nói đi nói lại những điều “biết rồi, khổ lắm, nói mãi” trong các đề tài nghiên cứu được nhận kinh phí từ ngân sách công.
Trong khi đó, không ít người hoạt động trong các lĩnh vực lao động chân tay (những người không được xã hội mặc định là trí thức) đã phải học và phải bỏ ra một lượng chất xám thậm chí còn nhiều hơn loại người kể trên để làm tốt công việc của mình, có ích đối với xã hội. Tỷ như những người thợ sửa chữa xe hơi: họ biết chiếc xe bị hỏng ở đâu và biết cách làm thế nào để nó vận hành trơn tru trở lại; để làm điều đó, họ phải học, phải đọc những cuốn sách mà có khi một nhà ngôn ngữ học khét tiếng thế giới cũng chẳng hiểu gì. Vậy ai mới thực sự là trí thức ở đây?
Câu chuyện giáo dục cũng vậy. Hình như cả thế giới này, Việt Nam cũng không hề là ngoại lệ, đều đang lớn tiếng than phiền về tình trạng đạo đức suy thoái, tỷ lệ tội phạm gia tăng, ma túy được sử dụng phổ biến trong giới trẻ, hiện tượng bạo lực và giết người lan rộng… Tất cả những điều nhức nhối ấy đều bị đổ lỗi cho giáo dục không đầy đủ. Không sai. Nhưng xin hãy đặt câu hỏi: tại sao những điều nhức nhối ấy đa phần xảy ra ở những nơi mà ta quen gọi là vùng sâu vùng xa, những vùng trũng về văn hóa và ít sinh lợi về kinh tế? Chomsky cũng liên tục đặt những câu hỏi tương tự như vậy: ở Mỹ, tại sao điều đó lại chỉ xảy ra ở những khu vực của người nghèo, những khu nhà ổ chuột, những khu của người da đen và người nhập cư gốc châu Á, Latin hoặc Đông Âu? Phải chăng đó là những loại công dân “ngu lâu, đần dai, khó đào tạo”, những “ngoan dân cố hữu từ trong trứng”, học mãi mà không thèm thuộc bài? Hay phải chăng đang tồn tại một thứ chính sách giáo dục chỉ chú ý đến chuyện giáo dục cho con em của những người có tài khoản lớn trong ngân hàng và bỏ qua đám dân đang phải vật lộn từng ngày để kiếm cái cho dạ dày được co bóp? Trong chuyện này, báo chí truyền thông có “cái tội” của nó. Chomsky cho chúng ta một ví dụ: tờ New York Times đăng bài viết nói về vấn đề “các gen tồi” đang lên ngôi ở nước Mỹ, và một phần của chứng cứ là điểm số các bài kiểm tra trí thông minh (IQ) đang giảm dần đều trong những năm gần đây, trẻ em học hành không tốt bằng ngày trước. Họ giải thích rằng: “Lý do là những người da đen, những người tiến hóa từ châu Phi, tiến hóa trong một môi trường khắc nghiệt, vì vậy mà họ tiến hóa theo cách mà những người mẹ da đen không nuôi dưỡng con cái họ – và đồng thời họ sinh sản nhiều, tất cả họ đều đẻ như gà. Hậu quả là nguồn gen ở Mỹ bị ô nhiễm, và hiện nay nó bắt đầu thể hiện trong điểm số của những bài kiểm tra được chuẩn hóa. Chẳng tin vào một thứ lý thuyết tiên nghiệm (và có vẻ hơi… bất lương) như thế, Chomsky nhận định: “Một người bình thường cũng có thể nghĩ rằng vấn đề đó có thể liên quan đến các chính sách xã hội đã đẩy 40% trẻ em ở thành phố New York xuống dưới chuẩn nghèo đói, nhưng vấn đề đó không bao giờ xuất hiện trên tờ New York Times”.
Trong Nhận diện quyền lực, ngoài những vấn đề giáo dục và trí thức, Chomsky còn đề cập đến nhiều vấn đề khác, của toàn thế giới và của chính nước Mỹ. Tôi nhận diện con người khai minh của ông chính là ở điểm này và còn thêm một vài “thu hoạch” khác nữa. Thứ nhất, đó là sự ủng hộ cho niềm xác tín của một người bạn vong niên của tôi: thế giới này ngày càng trở nên xa lạ với con người, càng cố hiểu, ta càng không hiểu nổi nó. (Lấy ngay Chomsky làm ví dụ: phê phán tất cả các thể chế quyền lực hiện hành, song dường như ông cũng không trả lời được câu hỏi liệu có thể có cái gì đó tốt đẹp hơn sẽ thay thế chúng). Thứ hai, Alexis de Tocqueville (trong cuốn Nền dân trị Mỹ) đã sai khi cho rằng từ giữa thế kỷ XIX thế giới đã không còn khả năng sản sinh những nhân cách vĩ đại được nữa: vì sự xuất hiện của một nhà khoa học, một trí thức “quái kiệt” như Noam Chomsky ở thế kỷ XX đã quá đủ cho một lời phản biện. Thứ ba, thế giới này, nói như R. Tagor, mãi mãi sẽ chỉ là một “thiên đường xộc xệch”, nhưng hãy cố gắng làm cho nó bớt xộc xệch đi, và đó chính là thiên chức của những thế hệ người trí thức chân chính.
2/1/2020
Hoài Nam
Nguồn: THV/ĐĐK
Theo https://vanhocsaigon.com/