Vấn đề chủng tộc trong Cuốn theo chiều gió của Margaret Mitchell

Vấn đề chủng tộc trong 

Cuốn theo chiều gió của Margaret Mitchell

Trong cái nhìn tổng thể, vạn vật đều cộng thông và tương tác, cũng vậy, tác phẩm nghệ thuật là sản phẩm tinh thần của cá nhân được hình thành và nảy nụ trong dung môi tư tưởng, tinh thần, văn hóa của xã hội. Từ quan điểm ấy, chúng tôi muốn đọc lại Cuốn theo chiều gió (Gone with the Wind) của Margaret Mitchell để có thể lý giải những thành công vang dội cũng như những chỉ trích mà giới nghiên cứu đã phê phán Mitchell cũng như đứa con tinh thần duy nhất của bà, xoay quanh vấn đề chủng tộc. Bài viết nỗ lực tìm ra cơ sở để lý giải những thành công chói lọi và (trọng tâm là) những hạn chế tư tưởng trong tiểu thuyết Cuốn theo chiều gió của Margaret Mitchell. Với tâm thế của người da trắng quý tộc miền Nam nhìn về cuộc Nội chiến, vừa hối tiếc miền Nam cũ vừa giương cao lá cờ chính nghĩa, Mitchell đã lãng mạn hóa chế độ nô lệ, sỉ nhục người da đen, và một cách kín đáo bà muốn khôi phục lại miền Nam cũ, trước nhất là ở biểu tượng Đất, ở điển mẫu Mammy. Sinh thành trong bối cảnh chính trị, văn hóa miền Nam, những hạn chế của Mitchell cũng là sai lầm của người da trắng miền Nam nói chung, của thời đại bà.

1. Những thành công của Cuốn theo chiều gió và thế giới tinh thần của người da trắng miền Nam

Cuốn theo chiều gió được xuất bản lần đầu tiên năm 1936, ngay năm đó đoạt giải Pulitzer, nhanh chóng đạt thành công ngoài mong đợi. Nhiều tài liệu đã ghi lại rằng: Mitchell đã rất ngại ngùng khi đưa tập bản thảo cho Howard Latham, một người của nhà xuất bản Macmillan, đang tuyệt vọng trong việc tìm kiếm gương mặt mới tài năng. Đến phút cuối, Mitchell đã hối hận vì “hành động thiếu suy nghĩ” đã đưa tập bản thảo dày cộp cho Latham, và bà vội vàng viết một bức điện yêu cầu  Latham trả lại tập bản thảo. Nhưng bằng cặp mắt tinh nhạy nhà nghề, ông đã nhận ra “đây sẽ là một trái bom tấn” và điều này được Harold Macmillan, người giành quyền xuất bản tác phẩm khẳng định, “tôi phải thú nhận, rằng đây là cuốn sách hài hước và cũng nghiêm túc hơn bất cứ thứ gì tôi đọc được kể từ khi bước chân vào ngành kinh doanh này” (1).

Cuốn theo chiều gió được viết trong khoảng mười năm (1926-1936) và ra đời sau thời kỳ Đại khủng hoảng (The Great Depression 1929-1933). Khi nền kinh tế Mỹ đang lao dốc nhưng hơn một triệu bản đã được bán trong sáu tháng đầu tiên, (đây) được xem một kỳ tích phi thường trong thời kỳ kinh hoàng của nước Mỹ, các nhà in phải làm việc suốt đêm ngày để phục vụ nhu cầu khổng lồ đó. Và Cuốn theo chiều gió trở thành cơn sốt thực sự khi David O. Selznick đã trả 50.000$ để mua bản thảo, đây là số tiền cao nhất từng được trả cho một bản thảo vào thời kỳ đó. Tác phẩm trở nên bất tử, khi bộ phim kinh điển cùng tên ra đời năm 1939, với 10 giải Oscars, trong đó có giải thưởng đầu tiên dành cho một diễn viên da đen - Hattie McDaniel. Từ đó, Cuốn theo chiều gió luôn là một trong những tác phẩm bán chạy nhất mọi thời đại, với 28 triệu bản, được dịch ra khoảng hơn 150 thứ tiếng và tiêu thụ tại chừng đó quốc gia...

Tác phẩm đã trở thành một hiện tượng văn học lớn, đi sâu vào đời sống văn hóa Mỹ. Nhiều nhà văn đã được gợi hứng và viết tiếp về cuộc đời các nhân vật: Scarlett (Scarlett, Alexandra Ripley, 1991), Dân tộc của Rhett (Rhett Butler’s People, Donald McCaig, 2007), Hành trình của Ruth (Ruth’s Journey, Donald McCaig, 2014), và những thay đổi của thời đại như Gió đã cuốn đi (The Wind Done Gone, Alice Randall, 2001), Những ngọn gió của Tara (The Winds of Tara, Katherine Pinotti, 2008), hay những nhọc lòng của Anne Edwards khi đi tìm huyền thoại của cuộc đời Mitchell như là những trải nghiệm mà nhân vật nữ chính đã trải qua Đường tới Tara (Road to Tara, Anne Edwards, 1984)… Đúng như lời giới thiệu trong bản Việt dịch của dịch giả Dương Tường: tác phẩm “chẳng những mau chóng thu phục được tấm lòng người dân Mỹ mà còn cả trái tim của hàng triệu người trên khắp các lục địa”, Cuốn theo chiều gió đã trở thành hiện tượng văn hóa hiếm có.

Thành công lẫy lừng của Mitchell là điều không ai phủ nhận, tuy nhiên về phương diện tư tưởng và quan điểm lịch sử thì nữ văn sĩ và đứa con tinh thần của bà bị giới nghiên cứu chỉ trích, đặc biệt là về vấn đề người da đen, tiêu biểu là nhận định của Geogre S. Schuyler (nhà báo người Mỹ gốc Phi): “Cuốn tiểu thuyết của Mitchell có thể đạt giải Pulitzer của người da trắng, nhưng nó cũng chỉ là một bài luận tuyên truyền chống đối công dân da màu, những người biết rõ về lịch sử nước này” (2). Bên cạnh những sai lầm về tư tưởng phân biệt chủng tộc, lãng mạn hóa chế độ nô lệ và cuộc sống hạnh phúc của người da đen được điển hình hóa trong những nhân vật nô lệ tuyệt đối trung thành như Mammy, Pork, bác Peter… là sai lầm trong nhận thức về đảng 3K (3)… Nhưng ngay cả những chỉ trích ấy cũng khiến cho Cuốn theo chiều gió và Mitchell được nhiều người, nhiều cộng đồng chủng tộc biết đến, và cũng nổ ra những cuộc tranh cãi lớn.

Vấn đề đặt ra là chúng ta cần hiểu Cuốn theo chiều gió như thế nào? Vì sao văn hóa đại chúng (người da trắng) lại yêu thích, mê mẩn Scarlett O’Hara, Rhett Butler và người da đen lại xem Mammy là nỗi tủi nhục, giải đáp được câu hỏi đó ta hiểu được những thành công và hạn chế của Mitchell, đó cũng là vấn đề gây tranh cãi nhất trong cộng đồng đa chủng tộc Hoa Kỳ.

Cuốn theo chiều gió là câu chuyện về miền Nam nước Mỹ diễn ra trong thời Nội chiến (1861-1865) và Tái thiết (1865-1877) xoay quanh cuộc đời và câu chuyện tình yêu của cô tiểu thư hoa khôi Scarlett O’Hara mạnh mẽ, bướng bỉnh và “con chiên ghẻ” thức thời mã thượng phong lưu Rhett Butler. Tác phẩm chứa đựng những giằng xé tư tưởng, vừa là hoài niệm, nuối tiếc về nền văn minh nông nghiệp dĩ vãng của miền Nam cũ (Old South), vừa là nỗ lực đứng lên từ đống tro tàn để xây dựng một miền Nam mới (New South) của người da trắng quý tộc miền Nam. 

Từ tâm thế của người đọc hôm nay (thế kỷ XXI), câu chuyện Cuốn theo chiều gió trải qua nhiều lăng kính khúc xạ: 

1/ từ những năm 1926-1936 (thời điểm Mitchell viết tác phẩm) nhìn lại bối cảnh tác phẩm, cuộc Nội chiến (1861-1865) và thời kỳ Tái thiết (1865-1877); 

2/ Từ thời điểm hôm nay (thế kỷ XXI) nhìn lại cuộc Nội chiến và Tái thiết; 

3/ từ thời điểm hôm nay (thế kỷ XXI) nhìn lại thời kỳ Lost Cause (4) và Đại suy thoái, thời đại nữ văn sĩ sống và sáng tác. Những khúc xạ ấy là đầu mối giúp chúng ta lý giải vấn đề chưa được nhà văn ý thức (người da đen) khi cầm bút, song vẫn hiện ra trong cảm quan lịch sử của Mitchell.

Viết tác phẩm trong thời kỳ Đại suy thoái, những khó khăn và khủng hoảng của thời hiện tại gần như trùng khít với những mất mát chiến tranh đã để lại cho nhân dân miền Nam, trong sự cộng hưởng ấy thổi bùng ý thức về sự sinh tồn, làm thế nào để vượt qua tất cả những khủng khiếp ấy như sự thôi thúc từ bên trong tinh thần thời đại mà nhà văn đã khẳng định, chủ đề trung tâm của tác phẩm là sự sống còn (survival). Chủ đề ấy suy rộng ra là cảm thức chung của người Mỹ khi dứt bỏ quê hương mẫu quốc ra đi cập bờ Tân thế giới, là ý thức tiên khởi hình thành nên căn cước (Identity) của người Mỹ, được gọi là giấc mơ Mỹ (The American Dream). Scarlett, Rhett Butler trước nhất là đại diện cho ý thức ấy, ý thức trở thành ông chủ, ít nhất là đối với chính mình; đặc biệt là Scarlett trở thành biểu tượng cho ý chí quyết liệt thay đổi hoàn cảnh để đạt được sự an toàn và giàu có. Trở về từ Atlanta sau đêm thất thủ, thoát khỏi sự vây hãm của biển lửa điệp trùng là khó khăn chồng chất đang chờ đón Scarlett ở Tara; nằm ở khu vườn nô lệ ngất đi vì đói, cô đã thề trước chúa: “Xin chúa chứng giám cho! Xin chúa chứng giám cho, (…) con nhất định sẽ không bao giờ đói nữa”(5).

Thực hiện lời hứa đó như mục đích của phần đời còn lại, cô đã làm việc cật lực như một nô lệ để mọi người ở Tara không chết đói, cứu Tara thoát khỏi bàn tay dơ bẩn của bọn hạ tiện Scalawags(6), Scarlett đã không từ thủ đoạn nào ngay cả giết người (tên lính Yankee), bán thân (ý định làm nhân tình của Rhett) và cướp vị hôn phu của em gái (Frank yêu Suellen). Ý chí sắt đá quyết liệt của Scarlett được Ashley khẳng định: “không một sự dũng cảm nào có thể so sánh được với dũng cảm của Scarlett O’Hara, người đi chinh phục thế giới với cái áo cắt bằng tấm màn nhung của mẹ và chiếc mũ gắn lông đuôi của con gà trống”(7). Bằng mọi cách, cô đã thành công, thành công của cô kiến người ta vừa thèm thuồng vừa căm tức…

Ngoài chủ đề (sinh tồn) mà Mitchell cho là quan trọng nhất thì cuốn tiểu thuyết của bà đề cập đến tất cả các vấn đề mang tính chất phổ quát nhất của đời sống con người: chiến tranh, tình yêu, cái chết, xung đột sắc tộc, giai cấp, giới tính và thế hệ.... Đặc biệt Cuốn theo chiều gió còn đề cập đến chủ đề phụ nữ, chủ đề tạo sức hút mãnh liệt nhất đối với nữ giới. Như các tài liệu ghi lại, các bà các cô ở miền Nam nước Mỹ ai cũng hối hả đọc tác phẩm của Mitchell, bởi bản tính mạnh mẽ và thành công rực rỡ của Scarlett là khát vọng của chính họ, cô đã tiếp năng lượng và đam mê để người phụ nữ nuôi thêm hy vọng có địa vị ngoài xã hội thay vì tiếng thở dài não nề “có vậy thôi sao” sau một ngày quay cuồng với công việc nội trợ và nằm xuống bên chồng như Betty Friedan đã khẳng định trong cuốn Bí ẩn nữ tính(8).

Bên cạnh đó câu chuyện tình yêu giữa một phụ nữ quyến rũ, thực tế, mạnh mẽ Scarlett O’Hara và người đàn ông lịch lãm, giàu có, bí ẩn Rhett Butler luôn lôi cuốn. Tác phẩm đã dạy cho chúng ta biết nhiều bài học của trái tim, về sự mãnh liệt của tình yêu, về sự ngộ nhận, về những giới hạn chịu đựng và có thể chịu đựng.... Một câu chuyện tình yêu trên bối cảnh một cuộc chiến tranh khủng khiếp, với cấu trúc chặt chẽ, hấp dẫn, Cuốn theo chiều gió đã thu hút được mọi đối tượng độc giả và chinh phục bạn đọc đông đảo, vượt qua mọi biên giới về không gian lẫn thời gian.

Từ một cô tiểu thư hoa khôi trước Nội chiến, một quả phụ trong chiến tranh đến một nữ doanh nhân thành đạt trong thời Tái thiết, cuộc đời Scarlett phản ánh bước vận động của lịch sử và tâm thức của nàng là tâm thức của người da trắng miền Nam trước thời cuộc. Tuy nhiên, nếu cuốn tiểu thuyết của Mitchell kích thích được tình yêu, lòng tự tôn của người da trắng thì theo cách đó nó cũng khơi dậy những hiềm khích chủng tộc trong cộng đồng người da đen. Và ở bài viết này, chúng tôi đặt trọng tâm vào việc lý giải những quan niệm trái chiều đối với Margaret Mitchell cũng như đứa con tinh thần của bà, Cuốn theo chiều gió.

2. Diễn giải cách nhìn về người da đen trong Cuốn theo chiều gió

Nữ văn sĩ Margaret Munnerlyn Mitchell (1900-1949) sinh ra trong một gia đình trí thức giàu có, sống gắn bó nhiều đời ở Atlanta, tiểu bang Georgia. Trưởng thành, với tư cách là một nhà báo, Peggy (9) đam mê tìm hiểu tường tận các sự kiện lịch sử, bà còn viết tiểu sử về một số vị tướng quan trọng của bang Georgia trong cuộc Nội chiến, vì vậy, hơn ai hết bà hiểu rõ về cảm quan của Liên minh miền Nam với những mất mát to lớn. Chiến tranh đã phá tan tành nền nông nghiệp với những cánh đồng bông xanh tươi bạt ngàn và cuộc sống nhàn nhã vui tươi của giới quý tộc miền Nam. Có lẽ niềm nuối tiếc quá khứ Old South và tinh thần thời đại Lost Cause trở thành bệ phóng tư tưởng của Mitchell và tạo tác Cuốn theo chiều gió.

Trong mười năm viết Cuốn theo chiều gió bà đã đọc hàng ngàn cuốn sách, tài liệu, thư từ, nhật ký, và báo cũ liên quan đến thời kỳ Nội chiến và Tái thiết, nhiều đến mức người chồng thứ hai(10) của bà, đã vô cùng mệt mỏi khi phải lục lọi khắp thư viện để tìm sách, và ông đã nói, “Peggy, nếu em muốn đọc cuốn sách mới thì hãy tự viết cuốn sách của mình” và bà đã viết cuốn tiểu thuyết của mình mang âm hưởng của lịch sử, tư tưởng của thời đại bà sống.

Đó là thời đại mà chiến tranh đi qua đã tàn phá vĩnh viễn nền văn minh nông nghiệp, đời sống quý tộc phong nhã thượng lưu của người da trắng, toàn bộ người da đen được giải thoát khỏi thân phận nô lệ và vì vậy, sự sụp đổ của Liên minh, từ quan điểm của người da trắng miền Nam, như một giải pháp bảo toàn danh dự. Nếu người Mỹ hai miền Nam Bắc bây giờ xem cuộc chiến 1861-1865 là Nội chiến (Civil War) thì trước đây, quan điểm của các tiểu bang miền Bắc, họ tự xưng là Thống nhất (Union) và gọi binh lính các tiểu bang miền Nam là Phiến quân (Rebel), trong khi người miền Nam gọi cuộc chiến đó là Chiến tranh chống miền Bắc xâm lược (War of Northern Aggression) hay là Chiến tranh vì miền Nam độc lập (War for Southern Independence). Các tiểu bang miền Nam luôn nêu cao tinh thần chính nghĩa, nên dẫu thất bại họ vẫn ngẩng cao đầu, và nếu có ngậm ngùi thì cũng chỉ là cảm xúc tiếc nuối về Sự nghiệp bất thành.

Những người ủng hộ trào lưu Lost Cause tuyên bố chế độ nô lệ không phải là nguyên nhân chính của cuộc Nội chiến, điều mà rất ít học giả đã làm trước những năm 1950. Thay vào đó, họ nhấn mạnh sự ly khai như là một biện pháp chính đáng chống lại một mối đe dọa của miền Bắc đến cách sống, văn hóa của người miền Nam. Với quan điểm Lost Cause, người miền Nam dù bại trận, nhưng không sống trong tâm trạng tuyệt vọng, mà với một tinh thần hân hoan chiến thắng cho New South. Vì vậy trong cuộc chạy đua vào nhà trắng năm 1868, đảng Dân chủ với hai ứng cử viên Horatio Seymour và Francis Blair vẫn nêu cao khẩu hiệu: “Đây là Đất nước của người da trắng, hãy để người da trắng cai trị” (This is a White Man’s Country; Let White Men Rule)(11), cho thấy sự phân biệt cực độ được thể chế hóa trong tư tưởng của người da trắng miền Nam.

Đặc biệt, “Georgia là bang chống đối chương trình tái thiết mạnh mẽ nhất”(12), cơ quan lập pháp do đảng Dân chủ thống trị từ 1870, John Brown Gordon(13) theo đảng Dân chủ sùng bái chủ nghĩa Lost Cause, là một tín đồ hăng hái theo phái New South và cũng là lãnh tụ băng đảng 3K. Như vậy giới quan chức bang Georgia nói riêng và Đảng Dân chủ ở miền Nam nói chung vẫn ra sức tuyên truyền tư tưởng người da trắng thượng đẳng, bằng hệ thống Jim Crow(14) (tách ly chủng tộc) nhằm kìm hãm người da đen luôn ở vị trí thấp kém về kinh tế, xã hội và chính trị. Điều đặc biệt là nhân vật lịch sử John Brown Gordon bước vào tiểu thuyết của Mitchell cũng mang đúng diện mạo chính trị ấy và điều đó phù hợp với tâm thức của người miền Nam nên ông được xem là “vị anh hùng của bang Georgia”(15), là “công dân được yêu mến và tôn kính nhất”(16). Trong sự nhận thức như vậy cho nên những tai họa mà băng đảng 3K tạo ra theo Mitchell là cần thiết và chính đáng nên những người đàn ông quý phái nhất Atlanta như Frank Kennedy, Ashley Wilkes,… cũng tham gia vào băng đảng ấy! Như nhân vật India Wilkes giận dữ với Scarlett vì Scarlett ngăn cản chồng tham gia đảng 3K: “Tất nhiên là ông Kennedy có chân trong Ku Klu Klan, cả anh Ashley nữa, và tất cả đàn ông chúng ta quen biết, India nói to. Họ là những kẻ mày râu mà! Những trượng phu da trắng của miền Nam. Lẽ ra bà (Scarlett) nên tự hào về ông nhà thay vì làm cho ông ấy phải lén lút như thể đó là một cái gì đáng xấu hổ…”(17). India, đại diện cho người miền Nam, khẳng định sự tồn tại của đảng 3K là điều đúng đắn, là tất yếu, phù hợp với tinh thần thời đại miền Nam sau Nội chiến.

Hơn nữa, bạo loạn chủng tộc khởi nguồn từ đảng 3K đã trở thành nỗi ám ảnh tuổi thơ của chính Mitchell. Theo các tài liệu tiểu sử ghi lại, bà đã chứng kiến những cuộc bạo loạn chủng tộc, đặc biệt là sự kiện tháng chín năm 1906 khi Margaret vừa lên sáu, diễn ra ngay trong thị trấn (Jackson Hill) nơi gia đình Margaret sinh sống, kéo dài liên tục trong bốn ngày đã để lại nỗi ám ảnh khó nguôi trong lòng người dân Atlanta. Ám ảnh về những cuộc tấn công da đen là nỗi sợ hãi bản năng của phụ nữ Atlanta nói chung và Mitchell nói riêng. Vì vậy các nhà nghiên cứu đã khẳng định: “Mitchell lớn lên trong một nền văn hóa miền Nam, nơi các mối đe dọa hiếp dâm của người da đen đối với người da trắng đã kích động bạo lực đám đông, và trong thế giới này, người da trắng Georgia sống trong nỗi sợ hãi những “con thú hiếp dâm đen”(18). Nỗi sợ hãi ấy một lần nữa sống lại trong bất hạnh của nhân vật Scarlett, trong đêm tối, một bàn tay đen hơn màn đêm, chạm vào ngực cô… và để bảo vệ danh dự, những người đàn ông da trắng phải giết kẻ da đen hỗn xược.

Đặc biệt, từ sau giai đoạn tái thiết (1877-1960) Luật Jim Crow như cánh tay nối dài của chế độ phân biệt chủng tộc, kết hợp các hành động bạo hành cực đoan khủng khiếp (Lynching(19)) của người da trắng, được áp dụng rộng rãi tại các bang miền Nam. Trên các diễn đàn chính trị, tôn giáo (Kitô giáo), các nhà nghiên cứu não bộ, tâm lý… đều theo học thuyết tiến hóa của Darwin xem giống da trắng là thượng đẳng, còn người da đen là thứ cấp. Vì vậy, người da trắng đặt ra hằng trăm quy tắc, về mọi mặt của đời sống, nhằm kìm hãm người da đen luôn ở mức thấp nhất trong tôn ti chủng tộc, Georgia là một trong những bang áp dụng luật Jim Crow hà khắc nhất.

Vấn đề người da đen là vấn đề nằm ngoài rìa trung tâm Cuốn theo chiều gió, hay nói cách khác không được nhà văn ý thức. Nếu trước Nội chiến, người da đen là tài sản làm nền cho sự giàu có của người trắng thì sau chiến tranh, trong quan niệm của người da trắng miền Nam, họ là nguồn gốc của nghèo đói, dịch bệnh, tội ác và làm lai tạp dòng máu thượng đẳng của người da trắng. Người da đen trong tác phẩm được phân chia đẳng cấp rõ ràng: đầy tớ và nô lệ lao động trên đồng ruộng. Nếu người đầy tớ được ca ngợi là trung thành, là một người trong gia quyến người da trắng và sẵn lòng ở lại với chủ khi họ đựa tuyên bố tự do thì người nô lệ bị xem là “kẻ phản phúc” khi họ bỏ chủ ra đi với “kẻ thù” (Yankee). Tuy nhiên, dù là đầy tớ hay nô lệ thì người da đen luôn bị xúc phạm không chỉ vì họ bị coi như những con vật (Mammy bị so sánh như con voi, Big Sam bị so sánh với con chó) hay ngoan ngoãn, hiền lành, cần được chỉ dẫn và chăm sóc như đứa trẻ mà hơn nữa họ bị gọi một cách miệt thị là “Nigger” (104 lần) and “Darkies” (88 lần) xuyên suốt chiều dài tác phẩm. Đặc biệt, Cuốn theo chiều gió lãng mạn hóa cuộc sống của người da đen, xây dựng điển mẫu Mammy là một cách bóp méo lịch sử, sỉ nhục người da đen. Trước sau, họ không muốn chấp nhận người da đen cũng là một con người!

Mammy là kiểu nhân vật đầu tiên mang tâm thức kép (double consciousness) như đầu thế kỷ XX W. E. B. Du Bois đã khái quát tâm lý người da đen trong công trình Những linh hồn dân da đen (The Souls of Black Folk). Ở Mammy, ý thức thuần phục và trung thành với chủ da trắng trái ngược với nguồn gốc sinh lý của chủng tộc mình, sự vui vẻ, hạnh phúc của bà trái ngược với những tủi nhục dã man mà chế độ nô lệ đã đọa đày những người cùng màu da, cùng quê hương với bà. Là một sản phẩm của người da trắng, Mammy trở thành điển mẫu phổ biến trong văn học và văn hóa Mỹ phục vụ cho lợi ích của người da trắng, bất chấp sự khiếm khuyết về diện mạo tinh thần và đời sống cá nhân của nhân vật.

Bên cạnh quan niệm chính nghĩa thuộc về miền Nam, tác phẩm là niềm hối tiếc khôn nguôi, là âm hưởng day dứt và xuyên suốt, ngay từ nhan đề Cuốn theo chiều gió mượn lời thơ của Ernest Dowson (20) khóc than cho mối tình đã mất, Mitchell than khóc cho mối tình của cả miền Nam, cho một thời kỳ vàng son dĩ vãng, một nền văn minh đã bị gió cuốn đi cùng bão lửa chiến tranh! Miền Nam cũ (Old South) dưới lăng kính của hoài niệm hiện lên thật lãng mạn và thanh bình: những đàn gia súc đông đúc, những đồn điền bông xanh tươi mỉm cười trong nắng và nô lệ làm việc chăm chỉ, một nền văn minh với nghi lễ cao quý, đại diện cho truyền thống cổ xưa, truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Dòng chữ “cuốn theo chiều gió” (Gone with the Wind) xuất hiện khi thành phố Atlanta bị quân Yankee bắn phá đốt cháy, Scarlett đã phải bỏ chạy về đồn điền Tara cô tự hỏi: “Tara còn đứng vững không? Hay là Tara đã bị cuốn theo chiều gió, cơn gió mạnh thổi qua Georgia?”(21).

Marianne Walker trong công trình Margaret Mitchell và John Marsh: câu chuyện tình yêu đằng sau Cuốn theo chiều gió (Margaret Mitchell and John Marsh: The Love Story behind Gone With the Wind) đã cho rằng những học giả chỉ trích Mitchell vì bà đã đề cao văn hóa đồn điền là do họ không đọc tác phẩm, rằng “ý nghĩa đó là chủ đích của các nhà làm phim”(22). Có thể một cách ý thức Mitchell không trực tiếp phát biểu về vai trò của đồn điền nhưng trong sâu thẳm, Tara có ý nghĩa sống còn đối với Scarlett, biểu tượng đất trở đi trở lại trong một ý nghĩa bất biến: “Đất đai là thứ duy nhất có ý nghĩa, xứng đáng để bỏ công làm lụng, xứng đáng để chiến đấu bảo vệ, xứng đáng để chết vì nó, bởi vì đó là thứ duy nhất mãi mãi tồn tại” (23).

Đất trở thành máu thịt, là mẹ hiền nuôi dưỡng và chở che Scarlett, vì vậy trước những biến cố của cuộc đời cô lại trở về Tara(24) như một lẽ tự nhiên, như thần An-tê chạm vào đất mẹ để có thêm sức mạnh, nghĩ đến Tara cô như có thêm lý do để sống. Như một ẩn ức mà có thể nữ văn sĩ không ý thức được: bài học từ đất của ông Gerald(25) gắn liền với công cuộc xây dựng đồn điền, của cải, Scarlett nhìn Tara phát triển với cảnh những đồng bông mọc lên tươi tốt như đem lại sức mạnh cho cô… nghĩa là đất như biểu tượng của văn hóa đồn điền ở miền Nam, phá tan đồn điền cũng là cắt phăng “cuống rốn” tiếp máu cho văn minh nông nghiệp. Nếu Tara phục hồi sức sống, dẫn dắt lương tri Scarlett, thì chính quê hương Georgia cũng chính là sợi dây neo giữ thăng bằng cho tâm hồn và tư tưởng Margaret bay bổng… Đất đai không chỉ gắn bó chặt chẽ với cuộc đời Scarlett, mà còn là là trụ cột tinh thần cô sau những giông bão của cuộc đời.

Đất trong tác phẩm Cuốn theo chiều gió có lẽ còn trở thành biểu tượng cho miền Nam. Nội chiến đi qua càn quét và hủy diệt những đồn điền xanh tươi, những bữa tiệc xa hoa và những lễ nghi trang nhã, hủy diệt miền Nam cũ và cả những con người như Ashley. Tuy nhiên, miền Nam vẫn tồn tại ở đất đai, ở tình yêu của họ đối với đất. Tình yêu đó là sợi dây bí mật để Mitchell hy vọng “sẽ tái chiếm những gì đã mất”, như Scarlett đã khôi phục Tara, người dân miền Nam sẽ xây dựng lại nền văn minh đã mất.

Những nuối tiếc về quá khứ miền Nam tươi đẹp và ám ảnh tuổi thơ khó phai đã hình thành trong tư tưởng Mitchell thái độ đồng tình với những lý tưởng của Liên minh Miền Nam trong cuộc Nội Chiến và phản ứng trước những thụt lùi của lịch sử trong thời Tái thiết là quan điểm chính trị được thể hiện trong Cuốn theo chiều gió. Là một phụ nữ da trắng thuộc tầng lớp trung lưu, trưởng thành trong những huyền thoại về Lost Cause, và viết văn vào những năm 1920, quan niệm của nữ văn sĩ về Nội chiến cũng như vấn đề chế độ nô lệ phản ánh những xu hướng thịnh hành trong giới sử học miền Nam (như trường phái Dunning - Dunning School, hoặc E. Merton Coulter - một sử gia và giáo sư Đại học Georgia).

Trường phái Dunning (Dunning School) gồm một nhóm các nhà sử học nghiên cứu về thời kỳ Tái thiết (1865-1877) của lịch sử nước Mỹ, đứng đầu là William Archibald Dunning (1857-1922). Quan điểm của trường phái này thống trị học thuật và phổ biến trong một thời kỳ rất dài từ khoảng năm 1900 đến năm 1930, họ cho rằng: quyền bầu cử của người da đen là một sai lầm chính trị, chính quyền Cộng hòa ở các bang phía Nam thì đầy tham nhũng, lũng đoạn là sự bắt tay giữa Carpetbaggers (Yankee) Scallawag (những người da trắng chuyển sang phe Cộng hòa), và những người da đen mới được tự do chống lại người da trắng giàu có… bất chấp mọi ý định để vươn tới sự thật, trường phái Dunning đã viết từ góc độ da trắng. Khi các nhà văn đã nói hay viết “miền Nam” hay “nhân dân”, là họ đang nhân danh người da trắng; người da đen chỉ xuất hiện như nạn nhân, hoặc thụ động phục vụ người da trắng, hoặc như một người thiếu suy nghĩ mang “bản chất động vật” đe dọa sự ổn định của xã hội văn minh(26).

Liên quan đến vấn đề Nội chiến và quyền lợi của người da đen, E. Merton Coulter (1890-1981) cũng có những quan điểm tương tự như trường phái Dunning, mặc dù ông không hoạt động học thuật trong trường phái này. E. Merton Coulter là một giáo sư sử học sống cùng thời và cùng quê hương Georgia với Mitchell, là một trong những người thành lập hội sử học miền Nam, và làm chủ tịch đầu tiên của Hội năm 1934 luôn làm việc với nhãn quan: “ca ngợi quá khứ của miền Nam, bảo vệ các chính sách và thực hành phân biệt chủng tộc”(27), hướng văn học vào “tôn vinh những anh hùng miền Nam, phỉ báng những người miền Bắc, và bôi nhọ người da đen miền Nam”, mà Cuốn theo chiều gió là một hiện tượng tiêu biểu. Mitchell đã sống và viết tác phẩm trong bầu “sinh quyển tinh thần” như vậy, cho nên, dù muốn hay không, tác phẩm của bà khó tránh khỏi những tư tưởng thời thượng của thời đại.

Tư tưởng ấy kéo dài gần một thế kỷ, đến tận cuối thế kỷ XX các nhà sử học mới đặt lại vấn đề, Eric Foner (1943) là một trong những người tiên phong phê phán trường phái Dunning, với một cái nhìn rộng rãi, dân chủ và tiến bộ hơn. Về sai lầm lịch sử của Mitchell, nhà sử học đương đại Richard N. Current (1912-2012) chỉ ra:

Không nghi ngờ gì đó thực sự là một bất hạnh, Cuốn theo chiều gió đã bất tử hóa nhiều huyền thoại về Tái thiết, đặc biệt là vấn đề người da đen. Margaret Mitchell không cùng nguồn gốc chủng tộc với họ (người da đen) và một tiểu thuyết gia trẻ khó có thể bị coi là có lỗi, khi cô không biết những gì mà đại đa số những người lớn tuổi, lẫn các sử gia chuyên nghiệp đều không biết, cho đến nhiều năm sau (28).

Như vậy, hạn chế tư tưởng của Mitchell là hạn chế tư tưởng của đại bộ phận người da trắng giàu có ở miền Nam đương thời, sai lầm lịch sử của bà cũng là sai lầm lịch sử của thời đại!

Xem lại cách diễn tả quá khứ là việc làm cần thiết để hiểu thêm lịch sử, nhưng có lẽ, trong lịch sử Hoa Kỳ, chưa có một thời kỳ nào mà có “nhiều quan điểm rộng rãi bị đảo ngược như thời Tái thiết, thời kỳ kịch tính và gây nhiều tranh cãi như vậy”(29). Là sản phẩm văn hóa tiêu biểu cho một thời kỳ của lịch sử xã hội Mỹ, Cuốn theo chiều gió thể hiện một cảm quan lịch sử cũng gây nhiều tranh cãi như bản thân thời kỳ ấy. Sinh ra trên mảnh đất dung chứa nhiều tư tưởng phản tiến bộ nên tác phẩm dẫu là hương thơm quả ngọt vẫn không tránh khỏi những gai nhọn mọc trên thân mình. Điều đó vừa cho thấy dấu ấn lịch sử của thời đại vừa chứng tỏ Mitchell đã bám rất chặt vào văn hóa tư tưởng miền Nam. Nhiều nhà nghiên cứu lấy làm tiếc cho Mitchell và Cuốn theo chiều gió nhưng theo tôi, Mitchell đã sống và viết trọn vẹn với văn hóa và tinh thần thời đại và môi sinh ấy đã khuếch đại những thành công chói lọi, và đó cũng là “cái rốn tư tưởng” để lý giải những khiếm khuyết không thể né tránh.

Đặt tác phẩm văn học trong mối quan hệ đa chiều, trong sự tương tác đa dạng, trong môi sinh của nó để tìm ra “cuống rốn tư tưởng”, “bệ phóng tinh thần” của tác giả, tác phẩm hẳn là phương pháp nghiên cứu khoa học cổ điển, song lại đạt kết quả tối ưu, vừa phân tích chi tiết lẫn tổng hợp chiều sâu tư tưởng văn hóa của tác phẩm, tác giả, thời đại và khu vực văn hóa, đặc biệt đối với những tiểu thuyết lịch sử, hoặc mang tính lịch sử. Từ đó rút ra được những kết luận đúng đắn, nhưng quan trọng hơn là chúng ta giải thích được vì sao lại có hiện tượng văn học, tư tưởng như vậy.

Cuốn theo chiều gió của Margaret Mitchell cần được đọc trong môi trường tinh thần như vậy ta mới hiểu hết được không khí thời đại nửa sau thế kỷ XIX ở nước Mỹ mà với tư cách một cuốn tiểu thuyết lịch sử, Mitchell viết từ quan điểm của người da trắng quý tộc miền Nam. Mitchell đã bao giờ được hiểu, dẫu bà bị chỉ trích gay gắt, lẫn thành công vang dội? Bà đã từng ngại ngùng đưa tập bản thảo cho nhà xuất bản và vẫn sống giản dị ngay khi nổi tiếng thế giới, và quan trọng hơn vì sao bà không viết tiếp những tác phẩm mới khi đã có một nền tảng vững chắc, bởi như bà từng phân trần, viết đúng sự thật thì bị chỉ trích và ca ngợi thì lương tâm không cho phép.

Cuốn theo chiều gió phản ánh thế giới quan, tinh thần của nhân dân miền Nam, Mitchell là một thành phần tiêu biểu cho cộng đồng đó. Đồng thời kết hợp với văn tài và niềm đam mê miệt mài nữ văn sĩ đã trao cho đời đứa con tinh thần và máu thịt duy nhất của mình. Đứa con ấy dẫu có khiếm khuyết hay thành công thì bà vẫn luôn yêu thương và trân quý.

Ghi chú:

(1) James, Elizabeth (2001), Macmillan: A Publishing Tradition, 1843-1970, nguồn: https://books.google.com.vn, tr.182.

(2) Schuyler, George S. (1937), “Not Gone with the Wind”, The Crisis, Volume 44. pp 205-206, tr.53.

(3) 3K hay KKK (Ku Klux Klan): Tên của nhiều hội kín lớn ở Hoa Kỳ, chủ trương đề cao ưu thế của người da trắng, chủ nghĩa bài Do Thái, bài Công giáo, chống Cộng sản, chống chủ nghĩa địa phương. Các hội kín này thường sử dụng các hình thức bạo lực, khủng bố để đe dọa người Mỹ gốc Phi, và những bộ phận dân cư khác…

(4) Lost Cause là một trào lưu mang tính lịch sử, phản ánh quan niệm của người da trắng miền Nam tuy miền Nam thua trong cuộc chiến tranh Nam-Bắc nhưng vẫn tự hào là họ đúng, họ là anh hùng.

(5), (7), (15), (16), (17), (21), 23) Mitchell, Magaret (Vũ Kim Thư dịch, 2010),Cuốn theo chiều gió, Nxb Văn học, Hà Nội, tr. 355, 449, 585, 675, 636, 330, 33.

(6) Những người da trắng miền Nam đã ủng hộ công cuộc Tái thiết và Đảng Cộng hòa sau khi Nội chiến kết thúc.

(8) Betty Friedan (1963), The Feminine Mystique, W. W. Norton & Company.

(9) Tên gọi thân thiết và cũng là bút danh (Peggy Mitchell) của Margaret Mitchell.

(10) John Robert Marsh, người đã giúp Mitchell rất nhiều trong quá trình biên tập và hoàn thành tác phẩm. Trước đó bà đã kết hôn với Red Upshaw.

(11), (12), (26), (29) Foner, Eric (2009), Lược sử nước Mỹ thời kỳ Tái thiết 1863-1877 (Phạm Phi Hoành dịch), Nxb Khoa học Xã hội, tr. 172, 205, XX, 5.

(13) John Brown Gordon (1832-1904) là tướng trong thời kỳ Nội chiến, và là thành viên của đảng Dân chủ, chống đối công cuộc Tái thiết. Các tài liệu sử sách ghi lại Gordon là người lãnh đạo hội kín 3K ở Goergia. Ông là Thống đốc thứ 53 của bang Georgia trong giai đoạn 1886-1890.

(14) Jim Crow là một từ mà người da trắng dùng để miệt thị người da đen. Từ này phát xuất từ một điệu nhảy có tên là “Jump Jim Crow”, một điệu nhảy vẽ lên hình ảnh lố bịch của người da đen. Luật Jim Crow quy định sự phân biệt rạch ròi giữa người da trắng và người da đen trên nhiều phương diện của đời sống.

(18) Bartley, N. V. (1988), The Evolution of Southern Culture, University of Georgia Press tr.50&97.

(19) Lynching là những vụ giết người (da đen) tàn ác, công khai của đám đông da trắng.

(20) I have forgot much, Cynara! gone with the wind,
Flung roses, roses riotously with the throng,
Dancing, to put thy pale, lost lilies out of mind,
But I was desolate and sick of an old passion,
Yea, all the time, because the dance was long:
I have been faithful to thee, Cynara! in my fashion.

(Ernest Dowson)

Anh đã quên nhiều thứ, Cynara! đã cuốn theo chiều gió,

Đã vung những bông hồng, những bông hồng loạn xạ đám đông,

Đã khiêu vũ để quên đi những bông huệ tái nhợt của em,

Nhưng anh đã buồn phiền và sầu não vì mối tình xưa:

Chao ôi, lúc nào cũng thế, vì buổi khiêu vũ kéo dài:

Anh đã chung thủy với em, Cynara! theo cách của anh.

(22) Walker, Marianne (2001), Margaret Mitchell and John Marsh: The Love Story behind Gone With the Wind, Peachtree Publishers, Atlanta, tr.7.

(24) Trong suốt tác phẩm, Scarlett trở về Tara bốn lần: sau khi Atlanta thất thủ, lúc ông Gerald qua đời, sau khi Scarlett sẩy thai đứa con với Rhett mà cô mong chờ, sau khi bị Rhett bỏ rơi ở phần cuối.

(25) Nhân vật có nhiều nét tính cách có nguyên mẫu từ ông cố của Margaret Mitchell, Phillip Fitzgerald, một người Công giáo Ireland, yêu đất tha thiết và tự gây dựng cơ nghiệp của mình.

(27) Bailey, Fred Arthur (2003) E. Merton Coulter (1890-1981),http://www.georgiaencyclopedia.org.

(28) Castel, Albert E. (2010), Winning and Losing in the Civil War: Essays and Stories, University of South Carolina Press, tr.87.

Nguyễn Thị Tuyết

Theo https://www.khoanguvandhsphue.org/