Bùi Giáng và Albert Camus
1. Bùi Giáng - Người phương Đông và Albert Camus - Người tận
phương Tây
Ở Việt Nam - phương Đông, Bùi Giáng xuất hiện trong đời sống
văn chương, học thuật miền Nam trước đây và cả nước sau này (sau 1975) trên bốn
lĩnh vực: sáng tác thơ, nghiên cứu triết học, phê bình văn học và dịch thuật.
Dù ở mỗi lĩnh vực sáng tạo của ông, các nhà nghiên cứu có những nhận định, đánh
giá khác nhau; dù thơ ông được thưởng thức, soi rọi và được đánh giá cao hơn cả;
dù công chúng và giới phê bình hâm mộ tài năng sáng tạo của ông ở lĩnh vực thơ
ca hơn dịch thuật, phê bình… nhưng thực tế, Bùi Giáng đã nghiên cứu, sáng tác
trong sự sung mãn của năng lực, trong sự khác lạ của bút lực và ở lĩnh vực nào,
ông cũng thể hiện niềm say mê, thể hiện tâm thế của chính mình. Với văn chương,
học thuật nước nhà, ông đã có những đóng góp nhất định.
Sống hơn hai phần ba thế kỷ (1926 - 1998), với gần nửa thế kỷ sáng tác và nghiên cứu (từ khoảng năm 1952 cho đến cuối đời), Bùi Giáng đã sống,
trải qua những giai đoạn miền Nam trong bối cảnh sóng gió, bi đát: chính trị hỗn
loạn, chiến tranh thảm khốc, xã hội sa đoạ, tinh thần dân chúng xáo động, hoang
mang… Với những người sáng tác văn chương, nghệ thuật thời ấy, sự mẫn cảm khiến
suy nghĩ, tâm hồn mỗi người ngã theo những lối khác nhau: băn khoăn, ưu tư, mê
muội, bức bối hay phẫn uất,… Trong cuộc thế ấy, trong “bầu khí đảo điên” ấy,
Bùi Giáng mang tâm hồn nhiều u uẩn với nỗi ám ảnh về thân phận con người.
Sau chiến tranh, đất nước bước vào giai đoạn lịch sử mới. Ý
thức, tâm hồn người cầm bút chuyển biến, hoà nhập với đời sống hoà bình. Tuy
nhiên, bệnh cuồng của Bùi Giáng vốn khởi phát ở dạng nhẹ từ cuối năm 1969 đã
chuyển sang dạng nặng từ trước và sau năm 1975, dù cũng có lúc ông tỉnh táo,
sáng suốt. Không còn u uất, suy tư về thời cuộc, phận người, ông trở thành kẻ
lãng du hồn nhiên với bộ dạng nhiều lúc kì quặc trên những nẻo đường nhộn nhịp
của Sài Gòn đô hội. Không còn nghiên cứu, dịch thuật, Bùi Giáng chuyên làm thơ
với khả năng ngôn ngữ tiếng Việt phong phú, được sử dụng khi có ý thức, sâu sắc;
lúc vô thức, ngây ngô và vẫn với cái thú nói láy ảnh hưởng từ cách nói trong
dân gian nhưng đậm chất riêng, rất Bùi Giáng.
Bùi Giáng và sáng tác của ông được các nhà nghiên cứu quan
tâm từ những năm sáu mươi của thế kỷ XX. Tính đến nay, ngoài những bài viết về
ông của Thuỵ Khuê, Huy Tưởng, Thanh Tâm Tuyền, Mai Thảo, Cung Tích Biền, Thạch
Chương, Trần Đới, Nhất Thanh, Đào Hiếu, Nguyễn Hoàng Văn, Văn Huyền Nguyên, Vũ
Đức Sao Biển… đăng trên các báo, còn những nghiên cứu có ý nghĩa xác định Bùi
Giáng là một trong những gương mặt “đại diện cho các ý hướng mới” [1], cho “chiều hướng sáng tạo đặc thù” [2] trong các công trình nghiên cứu
chung về thơ và các nhà thơ tiêu biểu. Chẳng hạn, bài viết “Bùi Giáng”
(trong Những nhà thơ hôm nay của Nguyễn Đình Tuyến), “Bùi Giáng - người
thi sĩ chối bỏ thi ca” (trong Mười khuôn mặt văn nghệ hôm nay của Tạ Tỵ),
“Bùi Giáng và Bùi Giáng nguồn xuân” (trong Thơ - thi pháp và chân dung của
Đặng Tiến), “Bùi Giáng giải minh người minh giải” (trong Thơ như là mỹ học
của cái khác của Đỗ Lai Thuý)… Ngoài ra, năm 1973, tạp chí Văn đã ra số đặc
biệt về Bùi Giáng và năm 2007, nhà nghiên cứu Trần Đình Thu ra mắt công
trình: Bùi Giáng - thi sĩ kỳ dị. Đặc biệt, tháng 11 năm 2012, Trung tâm
Văn hoá Pháp ở Hà Nội tổ chức “Toạ đàm về thơ Bùi Giáng” nhân Đười ươi
chân kinh - tinh tuyển thi văn của ông - được xuất bản.
Dẫu thiếu dày dặn so với khối lượng tác phẩm đồ sộ của Bùi
Giáng và dẫu chưa đánh giá toàn diện vị trí, ảnh hưởng của ông trong nền văn
chương, học thuật nước nhà nhưng có thể nói, những bài viết, công trình nghiên
cứu về Bùi Giáng đã khẳng định sự hiện diện của ông với một phong cách lạ trong
văn học Việt Nam hiện đại và khẳng định sự quan tâm tìm hiểu, yêu thích của độc
giả đối với sáng tác của ông, đối với trường hợp vô cùng đặc biệt trong nền thi
ca Việt Nam.
Ở nước Pháp - phương Tây, Albert Camus được biết đến với tư
cách một nhà văn nhân bản sáng tác văn chương và nghiên cứu triết học. Ông sáng
tác nhiều thể loại: tiểu luận, tiểu thuyết và kịch. Khó có thể khẳng định Camus
chú tâm vào thể loại nào hơn bởi lẽ, ông vận dụng nhiều thể loại để chuyển tải
tư tưởng, quan niệm và cảm xúc với ý hướng sáng tác được xác định rõ: “Ban đầu
tôi muốn diễn đạt sự phủ định. Dưới ba hình thức. Tiểu thuyết: đó là Kẻ xa
lạ. Kịch: Caligula, Ngộ nhận. Tư tưởng: Huyền thoại Sisyphe. Tôi
cũng nhìn thấy trước cái mặt tích cực dưới ba hình thức. Tiểu thuyết: Dịch
hạch. Kịch: Tình trạng giới nghiêm và Những kẻ chính trực. Tư tưởng: Người
nổi loạn” [Dẫn theo 1, tr.73]. Tuy nhiên, giữa các thể loại ấy, theo giới phê
bình, tiểu thuyết là thể loại nổi trội và thành công hơn cả.
Qua đời ở tuổi 47 (1913 - 1960), Camus không kịp chứng kiến
trọn vẹn đường đi của những giá trị vốn thiếu ổn định ở thời đại ông, những
chuyển biến về thời cuộc, những hậu quả vô cùng mà con người gánh chịu và những
đảo lộn về ý thức hệ của các nhà văn Pháp ở thế kỷ XX. Tuy nhiên, sống trong thời
kỳ đầy biến cố giữa hai cuộc chiến tranh thế giới tàn khốc, Camus đủ nhận ra thực
tế nước Pháp và thế giới trong bối cảnh sôi động, bất ổn, nhiều tai ương. Ông ý
thức và bàng hoàng về tính phi lý của thế giới, cuộc đời, của thân phận con người
mong manh. Nhận lấy sứ mệnh “phải lên tiếng nói cho những con người không tiếng
nói” * , bị lôi cuốn bởi
tinh thần chiến đấu, ông chọn cách dấn thân - sáng tạo và tích cực tham gia hoạt
động chính trị chống phát xít, ủng hộ phong trào giải phóng dân tộc ở các thuộc
địa. Camus viết những bài báo ở chiến trường, viết các vấn đề có ý nghĩa thời sự,
viết với nỗi ám ảnh sâu thẳm về thân phận con người…
Ở nước Pháp, Camus là một trong những tên tuổi chiếm vị trí
áp đảo trên văn đàn, có ảnh hưởng nhiều đến văn học Pháp và thế hệ thanh niên
Pháp trong và sau Đại chiến II. Trong các công trình nghiên cứu về lịch sử văn
học Pháp, các nhà nghiên cứu Pháp xếp ông vào hàng ngũ những nhà tiểu thuyết mở
đường cho chủ nghĩa nhân đạo mới dựa trên tinh thần trách nhiệm. Trong La
littérature Francaise, hai nhà nghiên cứu C. de Ligny và M. Rousselot khẳng định
ông và nhà văn André Malraux là hai nhà tiểu thuyết về thân phận con người và
tiểu thuyết của họ là “những tiểu thuyết về sự vĩ đại của con người” [13,
tr.128]. Tuy có lúc Camus cho thấy diễn biến phức tạp trong tư tưởng, thể hiện
quan điểm khác biệt với các nhà tư tưởng hiện sinh khi đưa ra “thuyết tiên nghiệm”,
nhưng các nhà nghiên cứu luôn khẳng định: “Albert Camus vẫn không tách rời trào
lưu hiện sinh” [13, tr.538], là một trong những nhà văn hàng đầu của chủ nghĩa
hiện sinh.
Đặc biệt, Camus nhận giải thưởng Nobel về văn chương năm 1957
không phải cho riêng một tác phẩm mà cho toàn bộ văn nghiệp của ông vì “đã đưa
ra ánh sáng những vấn đề đặt ra trước ý thức của nhân loại ngày nay” [Dẫn theo
17, tr.736].
Bùi Giáng chuyên tâm nghiên cứu và sáng tác (theo Đặng Tiến,
Bùi Giáng chỉ một lần tham gia hoạt động kêu gọi hoà bình cùng một nhóm trí thức),
Albert Camus vừa sáng tác vừa tích cực tham gia chính trị. Bùi Giáng nổi tiếng
với thơ, Camus thành công với tiểu thuyết. Tưởng là khác biệt nhưng nhìn từ góc
độ thời đại, cuộc đời, tư tưởng và sáng tác, giữa hai ông có những điểm tương đồng
- sống vào thế kỷ thế giới nhiều bạo lực và thảm họa, vào lúc đất nước có chiến
tranh, bỏ dở việc học hành, chịu nhiều bất hạnh. Albert Camus đoản mệnh, rời
dương gian do một tai nạn xe hơi, hưởng dương 47 tuổi. Bùi Giáng buồn vui dài
lâu với cõi trần, hưởng thọ 72 tuổi nhưng lại mắc bệnh cuồng, phải vào ra dưỡng
trí viện. Ngoài ra, Bùi Giáng và Albert Camus còn gặp gỡ ở ý hướng tìm đến và
quan tâm, gắn bó với triết học hiện sinh; cùng day dứt nỗi âu lo về thân phận
con người.
2. Albert Camus - người phát ngôn, thể hiện nội dung của chủ
nghĩa hiện sinh và Bùi Giáng - người bị thu hút bởi chủ nghĩa hiện sinh
Được coi là một gương mặt tiêu biểu của trào lưu hiện sinh, của
chủ nghĩa hiện sinh - một khuynh hướng triết học - mỹ học khá thịnh thành trước
và sau Chiến tranh thế giới thứ hai - Albert Camus đến với khuynh hướng này từ
việc tiếp nhận tư tưởng phi lý tính của những người đại diện đầu tiên cho chủ
nghĩa hiện sinh (S.Kierkegaard - nhà triết học Đan mạch, M.Heiderger và Karl
Jaspers - nhà triết học Đức) và chịu ảnh hưởng của Léon Chestov - nhà triết học
Pháp gốc Ukraina.
Trải qua nhiều chặng đường, mang nhiều biến thể khác nhau, có
lúc có nhiều điểm trái ngược nhưng trong quá trình phát triển, chủ nghĩa hiện
sinh ngày càng được bồi đắp thêm những nội dung mới, đã “ghi dấu đậm” trong lịch
sử triết học và đã có một vị trí vững chắc trong đời sống xã hội. Từ quan niệm siêu
việt của Jaspers, huyền nhiệm của Marcel, hiện hữu của
Heiderger,… đến J.P.Sartre và A.Camus, quan niệm cái phi lý của
hai ông “đã trở thành khái niệm chủ chốt của chủ nghĩa hiện sinh”.
Cái phi líđã trở thành đề tài chủ yếu trong các tiểu luận triết
học, trong các tác phẩm văn học của Camus và chi phối ý tưởng, xúc cảm, cách viết
của ông. Thể hiện những suy luận triết lý về sự phi lý, hư vô của cuộc đời,
Camus sáng tác một chuỗi liên hoàn các tác phẩm tập trung vào ba chủ đề: phi
lý, nổi loạn và sa đọa. Nếu như các tiểu luận của Camus có ý nghĩa phát ngôn, hệ
thống hóa tư tưởng, quan niệm của ông thì tiểu thuyết và kịch có ý nghĩa cụ thể
hoá tư tưởng ấy bằng những sự việc, hình ảnh, hành động thực tế.
Với chủ đề phi lý, tiểu luận Huyền thoại Sisyphe (Le
Mythe de Sisyphe), tiểu thuyết Kẻ xa lạ (L’E1tranger)và kịch Caligula (Caligula), Ngộ
nhận (Le malentendu) tập trung triết luận về cái phi lý, phơi bày thế giới
phi lý, con người phi lý và ý thức về cái phi lý. Trong Huyền thoại
Sisyphe, Camus khẳng định thế giới thực tại là phi lý qua nhận thức của nhân vật
huyền thoại Sisyphe - một vì vua bị thần Zeus trừng phạt - về cái phi lý của
công việc diễn ra hàng ngày và mãi mãi: phải vần tảng đá lên đỉnh núi sau khi
nó tự lăn xuống mỗi khi vừa vần lên… Tưởng rằng sẽ phải đau khổ, bi quan nhưng
trái lại, Sisyphe lại bình thản và say sưa với việc vô nghĩa ấy. Sự
phi lý của xã hội trong Người xa lạ thể hiện ở sự vô lý giữa lý do
nhân vật Meursault bị đem ra xử án và việc kết tội của quan toà; ở việc tòa án
bàn về con người Meursault hơn là đưa ra tội trạng của anh. Lý do chính khiến
Meursault bị coi là “người xa lạ” trong xã hội giả dối mà anh đang sống vì anh
dửng dưng, không chịu nhập cuộc, khước từ nói dối cũng là yếu tố vạch rõ bi kịch
con người bị vây khốn trong xã hội phi lý. Trong vở kịch Caligula, bạo
chúa Caligula - vị hoàng đế trẻ tuổi thời La Mã cổ đại - đã trở thành kẻ loạn
luân, tàn bạo, khát máu… khi dùng quyền uy tối thượng để thoả mãn những dục vọng
bản năng thấp hèn, để thực hiện những ý tưởng vô lý và những sở thích kỳ dị…
Tuy nhiên, trước sự trừng phạt của lực lượng đối nghịch, Caligula lại chấp nhận
cái chết một cách bình thản, không một lần phản ứng, chống cự lại. Ý tưởng,
hành động ấy là sự nổi loạn chống lại thực tại phi lý của con người phi
lý. Trong Ngộ nhận, nhân vật Jan trở về nhà sau hai mươi năm phiêu bạt,
mong mang hạnh phúc đến cho mẹ và em gái nhưng lại lâm vào một cảnh ngộ đầy oan
nghiệt. Đóng vai khách du lịch vào nghỉ ở quán trọ của mẹ và em gái để gây bất
ngờ nhưng anh đã bị họ đầu độc để cướp tiền - cũng là cái cách họ làm đối với
những khách trọ giàu có khác. Trớ trêu là khi phát hiện ra người bị giết là anh
trai, cô em gái Martha vẫn thờ ơ, lạnh lùng và tàn nhẫn bảo chị dâu Maria “phải
biết đón nhận cái phi lí của đời người”.
Với chủ đề nổi loạn, tiểu luận Con người nổi loạn (L’Homme
révolté), tiểu thuyết Dịch hạch (La Peste), kịch Tình trạng giới
nghiêm (L’E1tatde siège) và Những kẻ chính trực (Les justes) -
những tác phẩm xuất bản sau Đại chiến II - là tuyên ngôn của Camus về sự phản
kháng của con người, chống lại những phi lý của cuộc đời với tiên nghiệm: hạnh
phúc sẽ đến trong sự công bằng và nhờ vào sự đoàn kết. Đó cũng là quan điểm
khác với các nhà hiện sinh cùng thời như Céline, Sartre và nó khiến ông bị phê
phán. Trong tiểu luận Con người nổi loạn, Camus triết luận về cái phi lý qua vấn đề nổi loạn. Cụ thể hơn, Camus khẳng định nổi loạn là bản chất của con
người và kêu gọi “mọi người phải chiến đấu chống lại tất cả những gì chế ngự
con người và đưa anh ta tới cái chết” [13, tr.129]. Trong tiểu thuyết Dịch
hạch, trước căn bệnh dịch hạch lây lan trong thành phố - được coi như sự phi lý của định mệnh - người ta hoặc chống trả yếu ớt, hoặc hoang mang, kinh hoàng, hoặc
thờ ơ, lợi dụng tình thế để làm giàu trong một thành phố không ai được phép vào
ra. Tuy nhiên, lại có những người như bác sĩ Rieux, nhà hoạt động chính trị
Tarroux, phóng viên Rambert luôn băn khoăn về sự đau đớn phi lí của người bệnh,
ra sức cứu chữa người bệnh và tích cực tìm cách đối phó, chia sẻ khó khăn với
người bệnh. Cuối cùng, bệnh dịch đã rút lui một cách bí mật. Nhân vật Diego
trong vở kịch Tình trạng giới nghiêm đã quyết liệt từ chối ân huệ của thần
Dịch hạch và cùng dân chúng can đảm vùng lên chống lại thần - người gieo rắc
tai họa xuống thành phố - đã đẩy lùi căn bệnh phi lý. Kaliayev trong Những
kẻ chính trực là một người sẵn sàng hành động chống cái xấu, cái ác, dù biết rằng
sẽ bị tù đày, trừng phạt. Anh chọn án tử hình vì không chấp nhận phản bội bạn
bè.
Chủ đề sa đoạ được thể hiện chỉ với một tác phẩm - Sa đọa (La
chute). Tuy nhiên, Sa đoạ được hiểu là “tiếng vọng sau cùng của Camus
về nỗi đau không cứu được của loài người” - sự cô đơn và bất hạnh. Bằng độc thoại,
theo thể văn tự bạch, dưới hình thức tự thú, nhà văn phơi bày tấn bi kịch phi
lý qua nhận thức về tội lỗi, về cuộc đời truỵ lạc, hoen ố, về quyết định đổi đời;
qua việc tự thú về sự sụp đổ tinh thần của nhân vật Clamence. Clamence cố quên
quá khứ tội lỗi nhưng vẫn cứ bị quá khứ dày vò, lương tâm cắn rứt. Clamence muốn
tìm niềm vui sống và sự giải thoát nhưng thất bại vì anh đang sống trong một xã
hội dối trá, đầy tội ác. Sự hoài nghi và nỗi thất vọng trở thành nỗi ám ảnh thường
xuyên trong Clamence.
Việc gọi tên các chủ đề theo các tác phẩm tiêu biểu chỉ mang
tính chất tương đối. Bởi lẽ, trong các tác phẩm trên, tác giả đã gián tiếp khẳng
định: chính phi lý dẫn đến nổi loạn và nổi loạn chính do phi lý. Khác chăng là
trong các tác phẩm thuộc chủ đề phi lý, đó là sự nổi loạn của ý thức cá nhân và
trong các tác phẩm thuộc chủ đề nổi loạn, ý thức cá nhân đã định hướng, tác động,
dẫn đến ý thức cộng đồng. Sự sa đọa cũng chính là hành động nổi loạn từ thực tại
phi lý. Xã hội đầy những nghịch lý và vô lý; tai họa mang tính định mệnh; con
người nhận ra tính chất phi lý và vui vẻ chấp nhận thực tại phi lý hay khước từ
hòa nhập; phản kháng hoặc sa đọa… đó là những biểu hiện sâu sắc của cái
phi lý ở góc độ bản thể lẫn góc độ xã hội trong sáng tác của Camus.
Albert Camus bền bỉ với tư tưởng phi lý - một nội
dung của chủ nghĩa hiện sinh - và đã đưa nó lên đỉnh điểm khi làm người phát
ngôn và thể hiện nó xuyên suốt trong sự nghiệp sáng tác của ông. Sự luận giải
và khai thác tính chất phi lý của Camus khiến người ta kinh hãi, bàng hoàng, chấp
chới và tiếp nhận nó bằng những quan điểm khác nhau. Tư tưởng phi lý ảnh hưởng
đến ý thức nổi loạn để giải thoát trong đời sống nhiều người và trở thành nguồn
cảm hứng trong văn học, làm nên văn học phi lý. Văn học phi lý và ý thức, hành
động nổi loạn của con người trong xã hội là một phản ứng của thời đại lịch sử.
Bị thu hút bởi chủ nghĩa hiện sinh khi trào lưu này đang
diễn ra sôi nổi ở phương Tây và khi chủ nghĩa này được du nhập vào Việt Nam, Bùi
Giáng không chỉ làm người nồng nhiệt đón nhận tư tưởng mới, mà ông còn nỗ lực
nghiên cứu, dịch thuật và diễn đạt tư tưởng ấy với nhu cầu được thỏa mãn của cá
nhân và đáp ứng thị hiếu của công chúng. Không để lỗi nhịp với trào lưu tư tưởng
đang thịnh hành, theo Đỗ Lai Thuý, Bùi Giáng đã “tiếp thu chủ nghĩa hiện sinh của
J-P.Sartre, A.Camus, K.Jasper… một cách trực tiếp và đồng thời, khi triết thuyết
này còn đang sống động và đang phát triển” [15, tr.329].
Trong Chủ nghĩa hiện sinh, lịch sử và sự hiện diện ở Việt
Nam, Nguyễn Tiến Dũng cho biết chủ nghĩa hiện sinh đã có mặt ở miền Nam từ
1955, trong chương trình của hệ thống giáo dục tiếng Pháp, tiếng Việt ở các trường
đại học, là đề tài nghiên cứu của nhiều luận án, đề tài diễn thuyết của các
giáo sư người Việt, người Pháp, người Bỉ và “thực sự bám chân ở miền Nam Việt
Nam khi nó có mặt trên sách báo”, trong các loại hình nghệ thuật… Bùi Giáng đã
đón nhận tư tưởng và những sản phẩm tinh thần của các nhà hiện sinh phương Tây
bằng sự hiểu biết, kinh nghiệm và cảm xúc của chính mình. Chọn cách biên khảo -
giảng giải - phê bình và dịch thuật, cùng với các nhà tư tưởng, dịch giả, văn
sĩ cùng thời, ông đã góp phần đưa chủ nghĩa hiện sinh đến và trụ ở Việt Nam
trong một giai đoạn. Năm 1962, Bùi Giáng biên soạn Tư tưởng hiện đại. Năm 1963, bộ sách công phu, đồ sộ thuộc thể loại biên khảo và phê bình
triết học - Martin Heidegger và tư tưởng hiện đại - được xuất bản. Đồng thời,
nhiều tiểu luận của ông về các nhà triết học hiện sinh như Nietzsche, Martin
Heidegger, Albert Camus cũng được đăng trên báo chí. Ngoài ra, Bùi Giáng đã chú
tâm chọn dịch các sáng tác tư tưởng và văn chương của họ. Chẳng hạn: Sương
Tỳ Hải (chọn dịch tiểu luận và tùy bút của Albert Camus, André Gide,
Martin Heidegger), Lễ hội tháng ba (Martin Heidegger, Hoelderlin),
các tiểu luận và tiểu thuyết của Camus…
Biên khảo Tư tưởng hiện đại, Bùi Giáng xác định:
“Giảng giải: Kierkegaard, Malraux, Jaspers, Heidegger”. Trong Tư tưởng hiện
đại, tác giả nêu cơ sở và mục đích ra đời của chủ nghĩa hiện sinh: “Chủ
nghĩa hiện sinh muốn ra đời để đáp lại tiếng gọi của tâm tình nhân gian cầu
xin cởi mở, cảm thông chia sớt. Những u tình chưa được bày tỏ, những uẩn khúc
chưa được phanh phơi, những hoài mong chưa được gạn kể” [11, tr.26]. Từ đó, ông
giảng giải tư tưởng của Soen Kierkegaard - người được xem là vị thủy tổ sáng lập
chủ nghĩa hiện sinh - về nhận thức đối với cuộc đời; về tình trạng khắc
khoải, bất an; về cõi thiện - quan niệm đức lý. Về tư tưởng Karl Jaspers, Bùi
Giáng giảng giải quan niệm thân phận con người gắn với hiện tồn và hữu
thể. Với tư tưởng André Malraux, ông bàn về sự ám ảnh của định mệnh, về thân phận
làm người và ý thức phải hành động, vượt thoát. Về tư tưởng Heidegger, ông chú
ý đến những lời luận bàn của nhà triết học này về quan điểm “sa mạc lớn dần”
(Le désert croit) của Nietzsche, về quan niệm hữu thể bị ngộ nhận của
Heidegger.
Biên khảo Martin Heidegger và tư tưởng hiện đại, Bùi
Giáng không chỉ bàn về mối quan hệ giữa tư tưởng Heidegger với các tư tưởng hiện
đại, về các tác giả hiện đại như Sartre, Marcel, Camus, Faulkner… theo cách
nhìn của Heidegger mà ông còn “sẻ chia cảnh ngộ chua xót: các khuôn mặt lớn
trong lịch sử văn chương và tư tưởng Đông Tây ít nhiều đều là nạn nhân của những
ngộ nhận, ngộ giải làm rụng tía rơi hồng” * , trực tiếp lên tiếng bênh vực và ca ngợi
những tư tưởng đã từng bị ngộ nhận.
Các sách biên khảo trên đã đưa những tư tưởng hiện đại của
phương Tây, tiêu biểu là chủ nghĩa hiện sinh, đến với công chúng Việt Nam bằng
nỗ lực cảm thụ và suy tư, bằng cách lý giải, so sánh từ nhiều nguồn tư liệu. Nó
đã phần nào đáp ứng nhu cầu hiểu và cảm nhận của người đọc theo cảm xúc, suy niệm
của tác giả, ngoài những cách nhìn và lý giải của các nhà nghiên cứu khác thời ấy
như Nguyễn Văn Trung, Trần Thái Đỉnh, Nguyễn Nam Châu, Vũ Đình Lưu, Trần Văn
Toàn…
Tuy thỉnh thoảng ngắc ngứ vì những câu, đoạn tác giả trích dẫn
nguyên văn tiếng Pháp nhưng người đọc vẫn đồng điệu đón nhận, trân trọng thái độ
khiêm nhường trong biên soạn, mục đích biên soạn và việc lựa chọn cách viết của
Bùi Giáng. Trong Martin Heiderger và tư tưởng hiện đại, ông khiêm tốn
bộc bạch: “Kẻ viết mấy dòng này, vẫn ân hận: đầu ba thứ tóc, bốn thứ sương, pha
mười loại gió tuyết, hai con mắt tèm nhem đã ngơm ngớp nhìn trước mặt một con
đường… Còn đủ thời giờ chăng để theo đuổi tới đâu??? (…) Xin ngồi bên đường.
Trao lại chừng này cây gậy và một ít hành trang. Thiếu thốn nhiều? Khuyết điểm,
lỗi lầm còn lắm? Nhưng cái cốt yếu - tin chắc là có đủ rồi. Cái cốt yếu giúp
nhau trên con đường đi tìm trở lại để bước đến cùng cái nẻo riêng của tài hoa
mình chọn lựa…” [10, tr.783]. Giới thiệu các tư tưởng hiện đại thế giới, với
Bùi Giáng, không chỉ là cung cấp kiến thức mà ông còn muốn áp dụng vào việc lý giải những trường hợp viết về thân phận con người của các nhà văn Việt Nam, đặc
biệt là với Truyện Kiều của Nguyễn Du. Trong bài tựa của quyển Tư
tưởng hiện đại, ông giới thiệu và ca ngợi triết học Heidegger, khuyên độc giả
nên đọc Heidegger để “không còn ngộ nhận tiếng tân thanh hiu hắt rạc rời” của
Nguyễn Du. Theo Đỗ Lai Thuý, “chính ông lại dùng thông diễn học Heidegger để diễn
giải các nhà thơ và các sự kiện triết học, văn học khác của Việt Nam và thế giới”
[15, tr.63].
Ngoài biên soạn, việc chọn dịch các tiểu luận và tuỳ bút Mùa
hè của Albert Camus, Dưỡng chất trần gian của André Gide, Con
đường điền dã của Martin Heiderger, tập hợp trong Sương tỳ hải; dịchtiểu
luận của Martin Heidegger, Hoelderlin tập hợp trong Lễ hội tháng ba và
dịch các sáng tác văn học của Albert Camus… là thực tiễn cho thấy Bùi Giáng đã
ra sức khai thác và góp công dẫn truyền chủ nghĩa hiện sinh ở Việt Nam.
Hơn thế, từ mối tương đồng, tâm giao với tư tưởng hiện sinh của
Heiderger, bằng sáng tác của mình, Bùi Giáng đã tìm về và đối thoại cùng bản thể,
hữu thể. Cũng trong Lời tựa của Tư tưởng hiện đại, tác giả
nói rõ: “Nhưng nghĩ rằng: phần tâm hội phải được chiêm niệm theo điệu tâm
hội. Vài dòng lơ lửng của Mưa nguồn đã bóng bẩy làm việc đó theo
nhịp võ vàng cổ độ Á Đông”[11, tr.14]. Với Mưa nguồn - tập thơ được
coi là có nhiều bài thơ hay và tỉnh táo được in vào đầu thập niên sáu mươi -
Bùi Giáng đã đưa thế giới, con người trở về với hữu thể, bản thể - “bản thể
uyên nguyên” * . Đó là thế giới của “cỗi nguồn”, “hỗn
mang”, “sơ nguyên”, “thuở xưa”, “nghìn xưa”, “ngàn năm”; là cội nguồn thiên
nhiên, vạn vật trinh nguyên, trong lành qua hình ảnh của đất, trời, sông, suối,
núi, rừng: “Nghe trời đổ lộn nguyên khê”, “Nguyên tuyền đổ rộng xuống dòng
thiên thâu”, “Nước xuôi giòng là cổ độ nhìn theo”, “Ô vạn vật vẫn chờ nguồn nước
lũ/ Tự ngàn năm tuôn dạo tự khe rừng”.
Nguyễn Thị Thanh Xuân cho rằng: “Với Bùi
Giáng, ngũ quan của một cái tôi nguyên sơ đã xui ông đến với một thiên nhiên
thuần túy” [16, tr.126]. Nhà nghiên cứu này cũng phát hiện đặc trưng thiên
nhiên trong sáng tác của Bùi Giáng: “Những tên sách gợi lên một thiên nhiên bất
tuyệt: Sa mạc phát tiết, Sương bình nguyên, Trăng châu thổ, Đường
đi trong rừng, Mưa nguồn, Lá hoa cồn, Ngàn thu rớt hột, Màu hoa
trên ngàn…” [16, tr.126]. Con người trong Mưa nguồn là con người hiện
hữu hoặc trong dáng vẻ nguyên sơ của “đười ươi”, “Mọi nhỏ” hoặc trong dáng vẻ
thời đại nhưng mang “hồn du mục cũ” với nỗi “sầu nguyên sơ”; là con người của
“nguyên sơ đầu mộng”, với nỗi chờ trông hay trùng phùng đều gắn với xuân ngọn
nguồn: “Chờ nhau ngõ khác ngó màu nguyên xuân” hay “Là trùng ngộ giữa hương màu
nguyên xuân”… và từ đó, “tinh thể của ngôn ngữ sơ nguyên” cũng được phô bày qua
việc gọi tên thế gian, vạn vật, con người…
Gần gũi với tư tưởng hiện sinh của Camus, từ những âu
lo, day dứt về nỗi dâu bể phi lý của kiếp người, từ nhận thức thế giới “là cõi
hí trường có bi kịch tồn sinh”, cũng trong tập Mưa nguồn, Bùi Giáng không
thôi nghĩ về con người và thời cuộc. Hiển hiện trong tập thơ là những phận người
“sầu ru hao mòn”, “sầu khổ hao mòn”, “buồn tủi giữa đảo điên”, “thiệt thòi đời
mộng điêu linh”, đến độ “hơi thở cũng sầu như lá úa”, “hồn nghiêng ngửa hận”…
Hiển hiện trong tập thơ là thảm kịch chiến tranh gây nên khổ đau âm ỉ, triền
miên:
“Hãi hùng bi kịch đồi tranh
Trùng quan vó ngựa tế nhanh trong mù
Thân người nát ở phía sau
Ngàn năm mắt khép khổ đau khôn hàn”
(Gió bão Tây Nam)
Xã hội loạn lạc, đảo điên, tội ác chất chồng khiến “người mẹ
chết bên con”, khiến người sắp chết - kể cả những người phụ nữ vô tội - “giờ
khép mắt” vẫn còn hãi hùng, “Nhớ rất nhiều ngày loạn ngửa đêm nghiêng/ Cuồng dại
nát liễu hờn xuân rủ rỉ” (Khép mắt).
Con người bị vây hãm trong thế giới thực tại “mịt mờ”, “thấp
đen”. Thực tại ấy hoặc khiến con người bi quan, bất lực, không lối thoát hoặc
khiến họ phản ứng bằng cách đi tìm nguyên nhân của thực tại, dù chẳng tìm đâu
ra “ý nghĩa lầm than”; hay bằng cách hy vọng, dù hy vọng chỉ là hão vọng:
“Hoài vọng uổng bên nỗi đời thê thảm
Hờn núi sông anh lạc xứ xa miền”
(Phương Hà)
Những nội dung thể hiện tư tưởng hiện sinh nói trên cứ bàng bạc
trong nhiều bài thơ, tập thơ của Bùi Giáng. Tuy nhiên, Mưa nguồn là tập
thơ mà tác giả khẳng định là đã “chiêm niệm” tư tưởng hiện sinh “theo điệu tâm
hội”.
Nếu như chủ nghĩa hiện sinh hiện diện và được truyền bá, vận
dụng ở miền Nam là “cơ duyên của lịch sử” * thì việc tiếp nhận chủ nghĩa hiện sinh và
biên soạn, dịch thuật, sáng tác thể hiện tư tưởng hiện sinh âu cũng là cơ duyên
của Bùi Giáng. Ông đã đưa văn chương, triết học hiện sinh đến với độc giả Việt
Nam với niềm say mê và ước muốn thiết tha. Từ chủ nghĩa hiện sinh và từ sự gắn
bó với chủ nghĩa hiện sinh, sự nghiệp sáng tác của Bùi Giáng càng đa dạng hơn.
3. Bùi Giáng và tác phẩm của Albert Camus
Ở Việt Nam, AlbertCamus được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm.
Nhiều tác phẩm của ông đã được chọn dịch, nhất là ở miền Nam những năm sáu
mươi, đầu những năm bảy mươi, trong bầu không khí học thuật cởi mở. Dịch tác phẩm
Camus có Lê Thanh Hoàng Dân và Mai Vi Phúc, Vũ Đình Lưu, Trần Phong Giao, Trần
Thiện Đạo, Bùi Giáng, Võ Lang, Dương Kiền, Tuấn Minh và sau 1975 có thêm Dương
Tường, Lê Hoàng Dân, Nguyễn Văn Dân. Đặc biệt, có đến bảy dịch giả cùng chọn dịch
nguyên tác L’E1tranger (Kẻ xa lạ) của Camus.
Riêng với Bùi Giáng, sự gặp gỡ sáng tác của Camus dường như
là niềm tương ngộ, tương tri để từ đó tạo nên sự gắn bó lâu bền. So với các dịch
giả khác, ngoại trừ Trần Phong Giao (dịch năm tác phẩm của Camus), Bùi Giáng tập
trung dịch và dịch nhiều nguyên tác của Camus hơn hẳn. Cụ thể, chúng tôi tìm thấy
các văn bản dịch sau:
- Mùa hè sa mạc (L’Été - Le Désert - Noces), Nxb.
Võ Tánh, 1968.
- Mùa hè (L’Été), Nxb. Võ Tánh, 1968.
- Ngộ nhận (Le malentendu), Nxb. Võ Tánh, 1967.
- Bạo chúa Caligula (Caligula), Nxb. Võ Tánh, 1967.
- Con người phản kháng (L’Homme révolté), Nxb. Võ
Tánh, 1968.
- Biển đông xe cát (Le Mythe de Sisyphe), Nxb. An
Tiêm, 1969.
- Tuyển dịch một số tiểu luận, tuỳ bút của Camus cùng với các
tiểu luận của André Gide, Martin Heiderger, tập hợp trong Sương Tỳ Hải,
Nxb. An Tiêm, 1972.
Bùi Giáng dịch tác phẩm AlbertCamus phải chăng vì Camus là một
trong hai nhà đại diện chủ chốt của chủ nghĩa hiện sinh Pháp thế kỷ XX? Phải
chăng vì ông là một trong những tên tuổi trên văn đàn, có ảnh hưởng nhiều đến
văn học Pháp và thế hệ thanh niên Pháp? Thiết nghĩ, ngoài những lí do trên, còn
có thể lý giải về điều này dựa trên những điểm tương đồng của hai nhà văn - mà
chúng tôi đã nói đến - ở góc độ thời đại, cuộc đời, tư tưởng và mối quan tâm về
thân phận con người. Hơn hết, đó còn do cơ duyên.
Khó có thể đòi hỏi các bản dịch của Bùi Giáng cùng lúc thoả cả
ba yếu tố “tín - đạt - nhã” theo quan điểm của các nhà nghiên cứu dịch thuật. Bởi
lẽ, ngoài việc theo tiêu chí chung, ông còn dịch theo quan niệm riêng của mình.
Trong Lời bạt của dịch phẩm Ngộ nhận, Bùi Giáng nêu quan điểm:
“Dịch văn là sáng tạo trở lại một áng văn trong một ngôn ngữ khác. Dầu dịch một
cuốn sách, hay dịch một đoạn, một câu thôi, dầu dịch hay, dầu dịch dở, cũng
không cách gì thoát khỏi vòng yêu sách của tái tạo. Nguyên tác càng sâu thẳm, sự
tái tạo càng phức tạp hơn” [4, tr.179]. Từ quan điểm đó, ông vừa dịch vừa luận
giải, như trường hợp Con người phản kháng. Ông dịch đến độ có được kinh
nghiệm riêng: “Đọc “văn” Camus, Gide, Heiderger, nên lưu ý tới những “mệnh đề
phụ”, những khoảng lưu không bạch xứ của Vô Ngôn, qua những trận cưỡng
bức ngôn từ (một cách tịch mịch) trong cách điệu “user de violence” [8, tr.9].
Có lẽ “user de violence” được dùng với nghĩa “sử dụng bạo lực”. Từ thực tiễn dịch Mùa
hè sa mạc, ông nhận ra: “Dịch sang lời Việt, tiếng nói của Camus bỗng đứng ngay
tại Thông Đạo Ngã Ba của lục bát Nguyễn Du. Nghĩa là: tại một vùng ẩn mật vô sắc
vô tướng vô tức vô thanh” [6, tr.19]. Điều này cũng làm rõ việc ông đưa các bài
thơ dịch, thơ Nguyễn Du, Tản Đà hoặc thơ của chính ông vào các bản dịch
văn xuôi của Camus.
Nhiều người không hài lòng, không thích cách dịch của Bùi
Giáng, thậm chí khó chịu như với trường hợp Biển Đông xe cát, ở nội dung
cuối “Cung thành Sisyphe ” bàn về tư tưởng của Saint Exupéry, ông dừng lại
với lí do: “Cung thành bản thảo không may bị cháy mất. Xin thay thế tiếp vào bằng
một ít bài thơ” [9, tr.132]. Tuy nhiên, những phát biểu của Bùi Giáng về việc dịch
văn, tiêu biểu là dịch Camus đã cho thấy tâm huyết của ông trong việc dịch tác
phẩm của nhà văn này. Mặt khác, khi dịch Caligula, ông cũng từng tuyên bố:
“Tôi không nhắm mắt làm một cách vô ý thức” [5, tr.5].
Trong khi nhiều người dịch L’E1trangervà nhiều tiểu thuyết
khác thì Bùi Giáng chọn dịch các tiểu luận tiêu biểu. Dịch các tiểu luận,
Bùi Giáng đã giới thiệu quá trình phát triển tư tưởng của Camus, từ ý thức về mối
giao hòa giữa con người và vạn vật; ý thức về thân phận, về niềm khắc khoải vô
hạn, về phận sự tìm công bằng, ý nghĩa cho hạnh phúc giữa những điều phi lý (trong Mùa hè sa mạc), đến những cảm nhận về sự mất mát của những điều
bình dị, quen thuộc và tốt đẹp nhất; bị đẩy vào cuộc sống u ám, dậy sóng, nhiều
hiểm hoạ (trong Mùa hè), đến những lý luận về cái phi lý của đời người, của
thế giới thực tại (trong Biển Đông xe cát), đến những suy nghiệm về tiến
trình nổi loạn và tội ác (trong Con người phản kháng). Có thể nói, Bùi
Giáng đã tỏ hành trình sáng tác và hành trình tư tưởng của Camus.
Hiểu được những dư vang u ẩn, tiếng kêu của “thế kỷ bị tử
thương” trong tác phẩm của Camus, Bùi Giáng chọn dịch hai kiệt tác thuộc thể loại
kịch - Ngộ nhận và Bạo chúa Caligula - với sự sáng tạo và cảm
xúc mãnh liệt về số phận, về tội ác của con người. Nếu Ngộ nhận là một
xã hội của những dâu biển đa đoan, của oan nghiệt tồn sinh, của những mưu toan
đẫm máu thì Bạo chúa Caligula là triều đình của một vì vua nổi loạn,
thách thức triều thần thông qua những hành động điên cuồng, tàn nhẫn, những
tranh luận, triết lý mang tính chất phi lý. Trong lời tựa bản dịch Bạo
chúa Caligula, Bùi Giáng bộc lộ cảm xúc: “Le Malentendu xui ta thảng thốt. Caligula xui
ta kinh hoàng. Kinh hoàng trong cuộc chết đứng để hồi sinh nằm” [5, tr.3].
Những văn bản dịch tỏ rõ thái độ, sự sáng tạo và xúc cảm của
Bùi Giáng, cho thấy niềm tương ngộ thiết thân giữa dịch giả và nhà văn Camus.
Bùi Giáng đã góp phần đưa tư tưởng hiện sinh và sáng tác của Camus - cột trụ của
văn học phi lý - đến với công chúng Việt Nam.
Bùi Giáng ở phương Đông, Albert Camus ở tận phương Tây nhưng
khoảng cách địa lý xa xôi không phải là một trở ngại đối Bùi Giáng trong việc
tiếp nhận Camus. Bởi lẽ, ông tiếp thu chủ nghĩa hiện sinh của Camus trong sự
thuận lợi về mặt lịch sử - xã hội: chế độ Ngô Đình Diệm sụp đổ; chủ nghĩa duy
linh nhân vị không còn chỗ tồn tại; triết học hiện sinh được các giáo sư, nhà
nghiên cứu đưa từ phương Tây vào Việt Nam thu hút đông đảo các giới… Cũng bởi lẽ,
Bùi Giáng đã bị lôi cuốn bởi tư tưởng và sáng tác của Camus nên đã nhập tâm
nghiên cứu, dịch thuật tác phẩm của nhà văn này. Và cũng có thể nói, sáng tác của
Bùi Giáng đậm nỗi suy tư, âu lo về con người, cuộc sống, chịu ảnh hưởng từ tư
tưởng hiện sinh của Camus.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Văn Dân (2002), Văn học phi lý, Nxb. Văn hóa Thông tin, Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây, Hà Nội.
2. Xavier Darcos (1997), Lịch sử văn học Pháp, Nxb. Văn
hóa Thông tin, Hà Nội.
3. Nguyễn Tiến Dũng (2006), Chủ nghĩa hiện sinh - lịch sử,
sự hiện diện ở Việt Nam, Nxb. Tổng hợp TP.HCM.
4. Bùi Giáng (dịch) (1967), Ngộ nhận, Nxb. Võ Tánh,
Sài Gòn.
5. Bùi Giáng (dịch) (1967), Bạo chúa Caligula, Nxb.
Võ Tánh, Sài Gòn.
6. Bùi Giáng (dịch) (1968), Mùa hè sa mạc, Nxb. Võ
Tánh, Sài Gòn.
7. Bùi Giáng (dịch) (1968), Mùa hè, Nxb. Võ Tánh,
Sài Gòn.
8. Bùi Giáng (dịch) (1968), Con người phản kháng, Nxb.
Võ Tánh, Sài Gòn.
9. Bùi Giáng (dịch) (1969), Biển đông xe cát, Nxb.
An Tiêm, Sài Gòn.
10. Bùi Giáng (2008), Martin Heidegger và tư tưởng hiện
đại, Nxb. Văn học, Hà Nội.
11. Bùi Giáng (2008), Tư tưởng hiện đại, Nxb. Văn
hóa Sài Gòn.
12. Bùi Giáng (2012), Mưa nguồn, Nxb. Văn hóa - Văn
nghệ.
13. C. de Ligny - M. Rousselot (1998), Văn học Pháp,
Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
14. Huỳnh Như Phương (2008), Những nguồn cảm hứng trong
văn học, Nxb. Văn nghệ, TP.HCM.
15. Đỗ Lai Thuý (2012), Thơ như là mỹ học của cái khác,
Nxb. Hội nhà văn, Hà Nội.
16. Nguyễn Thị Thanh Xuân (2007), “Đi tìm cổ mẫu trong văn học
Việt Nam”, Nghiên cứu văn học số 1-2007, tr.105 - tr.130.
17. Nhóm tác giả (1997), Văn học phương Tây, Nxb. Giáo dục,
Hà Nội.
Chú thích:
* Theo Xavier Darcos trong Lịch sử
văn học Pháp (bản dịch của Phan Quang Định - Nxb Văn hoá Thông tin -
1997), đây là tuyên bố của nhà văn Camus.
* Ý của Bùi Văn Nam Sơn trong bài giới
thiệu quyển Martin Heidegger và tư tưởng hiện đại của Bùi Giáng nhân quyển
sách được Nxb. Văn học tái bản năm 2000, tr.9.
* Theo ý của Huỳnh Như Phương
trong bài “Chủ nghĩa hiện sinh ở miền Nam Việt Nam 1954 - 1975 (trên bình diện
lý thuyết)”.
Hà Minh Châu
Nguồn: vanhoanghean
Theo http://www.bichkhe.org/
Theo http://www.bichkhe.org/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét