Nguyễn Cừ đã "Giải nghĩa
tục ngữ Việt Nam" như thế nào?
Chúng tôi có trong tay cuốn “Giải nghĩa tục ngữ Việt
Nam” của Nguyễn Cừ khi đang viết dở loạt bài thứ nhất “Dĩ hư truyền
hư - Những sai lầm mang tính hệ thống trong từ điển thành ngữ tục ngữ
Việt Nam của GS Nguyễn Lân” (cuối năm 2013). Lần đầu tiên thấy một
cuốn sách có cái tên tự tin, hấp dẫn như vậy nên tôi xem ngay. Tuy
nhiên, chỉ 15-20 phút lật giở đã thấy sách có quá nhiều “vấn đề”. Mà những “vấn
đề” ấy lại khá giống với GS Nguyễn Lân!
Ví dụ “Chuyên gia tiếng Việt tại Liên Xô, Giám đốc, Tổng
biên tập NXB Văn học” - tác giả “Giải nghĩa tục ngữ Việt
Nam” không phân biệt được thế nào là thành ngữ, thế nào là tục ngữ;
thế nào là ngữ danh từ, quán ngữ; giảng sai, hiểu sai thành ngữ, tục ngữ; chép
sai văn bản, viết sai chính tả tràn lan, v.v... trong cuốn sách có độ dày
gần 500 trang (1).
Xin được trao đổi cùng tác giả và độc giả:
Phần I
KHÔNG
PHẢI TỤC NGỮ
Nguyễn
Cừ làm sách “Giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” nhưng lại chưa hiểu
tục ngữ là gì. Đó là chuyện khó tin nhưng có thật. Xin dẫn chứng:
Ngay
phần “Lời giới thiệu”, tác giả “Giải nghĩa tục ngữ
Việt Nam” viết:
-“… nhìn
hình thức bề ngoài thì tục ngữ chỉ là những tập hợp từ có cấu trúc ngôn
ngữ bền vững, chặt chẽ, được dùng như lời ăn tiếng nói giao
tiếp hàng ngày, rất ngắn gọn, xúc tích, (HTC
nhấn mạnh) có vần điệu và nhịp điệu…” (đoạn 1).
- “Tục
ngữ là biểu hiện cao nhất của lời ăn tiếng nói của dân tộc Việt Nam, biểu hiện
sự sử dụng ngôn từ, vốn từ vựng phong phú của tiếng Việt. Thông qua tục ngữ,
tiếng Việt đã phát triển ở một trình độ cao, xứng đáng là ngôn ngữ của dân tộc
Việt Nam” (đoạn 2).
Ở
đây (đoạn 1) Nguyễn Cừ đã nhận lầm thành ngữ ra tục ngữ. Bởi “những tập
hợp từ có cấu trúc ngôn ngữ bền vững, chặt chẽ…” là đặc điểm hình thức
của thành ngữ chứ không phải tục ngữ. Về (đoạn 2) khi Nguyễn Cừ nói đến “biểu
hiện sự sử dụng ngôn từ, vốn từ vựng phong phú của tiếng Việt”, rồi “tiếng
Việt đã phát triển ở một trình độ cao, xứng đáng là ngôn ngữ của dân tộc Việt
Nam” chính là nói đến “hiện tượng ngôn ngữ” của thành
ngữ mà các nhà nghiên cứu đã thống nhất, chứ không phải là “hiện tượng
ý thức xã hội” của tục ngữ. Xin được nói rõ hơn:
Về hình thức: tục ngữ là một
câu, dù ngắn đến đâu cũng diễn tả một ý trọn vẹn; thành ngữ chưa
phải là một câu mà chỉ là một phần câu, một tập
hợp từ bền vững. Về nội dung: tục ngữ là kinh
nghiệm, tri thức được diễn đạt theo lối khẳng định, tổng kết quy
luật, chân lý của sự vật, hiện tượng tự nhiên, xã hội; còn thành ngữ mới
chỉ dừng ở mức độ so sánh, ví von, nhận xét, diễn đạt một
cách hình ảnh về sự vật, hiện tượng nào đó mà thôi (2).
Về cách dùng: khi vận dụng tục ngữ vào
lời ăn tiếng nói, người ta muốn tăng thêm sức thuyết phục cho lời nói của mình,
qua đó chứng minh, khẳng định một kinh nghiệm, một quy luật nào đó đã được tổng
kết, đúc rút một cách chắc chắn. Ví dụ, khi nói: “Quá trưa sang chiều
trời sẽ tạnh cho mà xem” sẽ không thuyết phục bằng cách nói vận dụng
thêm câu tục ngữ: “Quá trưa sang chiều trời sẽ tạnh, vì Mưa chẳng qua
ngọ, gió chẳng qua mùi mà!”. Trong đó, Mưa chẳng qua ngọ, gió
chẳng qua mùi là một đúc kết, một kinh nghiệm, sự khẳng định dựa trên
quy luật thời tiết của nhân dân. Còn khi vận dụng thành ngữ, người ta chỉ có
thể làm cho lời nói của mình hay hơn, giàu hình ảnh, hấp dẫn hơn mà thôi. Ví
dụ, thay vì nói: “Buổi sáng trời mưa tầm tã”, người ta nói: “Buổi sáng trời mưa
như trút nước”. Câu nói thứ hai hay hơn, giàu hình ảnh hơn vì đã vận
dụng thành ngữ “Mưa như trút nước”. Tuy nhiên, “Mưa như
trút nước” hoàn toàn không phải là tri thức, là kinh nghiệm hay quy luật
của tự nhiên. Hoặc thay vì nói: “Người anh hôi lắm”, ta nói: “Người anh hôi
như cú ấy”; Thay vì nói: “Anh đi chậm quá” ta nói: “Anh đi chậm
như rùa ấy”. Thì “Hôi như cú” (hoặc Hôi như tổ cú), “Chậm
như rùa” là những thành ngữ mà khi ta vận dụng sẽ khiến lời nói, câu
viết giàu hình ảnh hơn cách nói thông thường. Bản thân “hôi như cú”,
“chậm như rùa” không phải là một đúc kết, kinh nghiệm (đặc
trưng của nội dung tục ngữ), mà chỉ là nhận xét, so sánh, phán đoán (đặc
trưng nội dung thành ngữ). Bởi vì rùa không phải là chậm nhất (thế nên còn
nói Chậm như sên), cú không phải là hôi nhất (mà chắc gì cú đã hôi?
Chẳng qua cú ăn thịt những con vật bẩn thỉu như chuột bọ, côn trùng, hình thức
lại xấu xí nên người ta cảm tưởng như vậy. Người viết bài này từng tiếp xúc với
cú muỗi, cú vọ, thấy chúng không hề hôi tí nào. Ngược lại chúng sạch sẽ như rất
nhiều loài chim khác). Hay câu thành ngữ “Xấu như ma”, có ai
trông thấy ma bao giờ đâu mà biết nó xấu hay đẹp? Rõ ràng, sự bóng bẩy trong
diễn đạt, tính phán đoán, tính tương đối trong nội dung của thành ngữ rất khác
so với sự chuẩn mực, khoa học, tri thức qua lối diễn đạt mang tính khẳng định
của tục ngữ.
Cả nhà, cả ổ; Bạc tình, bạc nghĩa; Công chúa phải gai mồng tơi;
Tai to, mặt lớn; Tan xương, nát thịt; Sưu cao, thuế nặng; Tác oai, tác quái;
Quyền sinh, quyền sát; Quan cao lộc hậu; Quân sư quạt mo; Đứng núi này trông
núi nọ; Kén cá, chọn canh; Liễu chán hoa chê; Kiểu ép, nài hoa. Nam thanh nữ
tú; Phận bạc như vôi; Tài tử giai nhân; Trâm gãy bình rơi; Bán sấp, bán ngửa;
Hòa cả làng; Hoa trôi, bèo dạt; Rồng đến nhà tôm; Rừng thiêng, nước độc; Ruộng
cả ao liền; Trêu hoa, ghẹo nguyệt; Trên bến, dưới thuyền; Trên đe, dưới búa;
Trơn lông, đỏ da; Ăn bớt, ăn xén; Ăn chẳng bõ dính răng; Ăn chẳng bõ nói; Ăn
đậu ở nhở; Ăn hương ăn hoa; Anh hùng lỡ vận; Anh hùng mạt lộ; Bé xé ra to; Chán
đến mang tai; Chán ngắt, chán ngơ; Châu chấu đá voi; Chết cay, chết đắng; Chưa
ăn đã lo đói; Chung lưng, đấu cật; Cổ cày vai bừa; Có nếp, có tẻ; Của chìm của
nổi; Đa sầu đa cảm…
Thậm
chí, dạng thành ngữ rất dễ nhận biết, với cấu trúc có liên từ “như” vẫn được
Nguyễn Cừ “tuyển” vào sách “giải thích tục ngữ” rất nhiều. Ví
dụ:
Da như trứng gà bóc; Da trắng như ngà voi; Mê như điếu đổ; Tóc
mây, mày nguyệt; Trơ như đá, vững như đồng; Xấu như ma; Xấu như dạ xoa; Xấu như
cú; Xấu như ma lem; Xấu như quỷ; Xấu như ma mút. Câm như thóc trầm ba mùa. Chậm
như rùa; Chậm như sên; Yếu như sên. Dại như vích; Dày như mo cau; Gắt như mắm
tôm; Giấu như mèo giấu cứt; Chắc như cua gạch; Chán như cơm nếp nát; Dai như
đỉa đói; Nợ như chúa Chổm; Oai oái như phủ Khoái xin cơm; Chắc như đinh đóng
cột; Chạy như đèn cù; Chạy như cờ lông công; Chạy như chạy loạn; Chết đuối vớ
được cọc (nói gọn từ: Như chết đuối vớ được cọc - HTC) Chết
mê, chết mệt; Chở củi về rừng (nói tắt của: Như chở củi về
rừng - HTC) Dễ như trở bàn tay, v.v...
Tuy
nhiên, “vấn đề” không chỉ dừng ở đó. Xác định sách chỉ “giải nghĩa tục
ngữ Việt Nam” và trong lời giới thiệu, Nguyễn Cừ cũng đưa ra định
nghĩa để làm tiêu chí tuyển chọn “tục ngữ”. Tuy nhiên, phần cuối lời giới
thiệu, tác giả lại bất ngờ tuyên bố: “Một điều dễ nhận thấy trong cuốn
sách này là có nhiều câu thành ngữ, thậm chí cả ca dao cũng được đưa vào, mong
bạn đọc thông cảm và hiểu cho rằng, tục ngữ và thành ngữ có nhiều
nét giống nhau ở cả hình thức cấu tạo và nội dung. Nếu tục ngữ là
những câu ngắn gọn, có vần điệu, đúc kết tri thức, kinh nghiệm sống về tự
nhiên, xã hội thì thành ngữ cũng là tập hợp từ cố định dùng quen hàng ngày có
vần, có ngắt nhịp cũng mang nội dung xã hội, đạo lý, đạo đức.” (HTC nhấn mạnh).
Phải chăng, Nguyễn Cừ không chắc chắc những đơn vị tục ngữ được tuyển vào “Giải
nghĩa tục ngữ Việt Nam” là thuần tục ngữ nên đã “gài” vào những câu
như vậy? Qua đó, xóa nhòa đi ranh giới giữa thành ngữ và tục ngữ, giữa tục ngữ
và ca dao?
Như
vậy, đọc những gì Nguyễn Cừ viết, chúng ta thấy rõ: tác giả lẫn lộn lung tung
khái niệm thành ngữ, tục ngữ, cuối cùng đánh đồng tục ngữ với thành ngữ là một.
(Đó là cách hiểu thành ngữ, tục ngữ theo lối sơ khai của một vài người các đây
ngót trăm năm!) (3)
Với
độc giả, việc lẫn lộn hoặc không phân biệt được thành ngữ với tục ngữ là chuyện
thường. Thế nhưng, với nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, hoặc người đã có thể
vững tin cầm bút viết nên sách “Giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” lại
là điều đáng ngạc nhiên.
Xem “Giải
nghĩa tục ngữ Việt Nam”, chúng ta từ ngạc nhiên chuyển sang kinh
ngạc. Bởi Nguyễn Cừ đã “tuyển” rất nhiều những đơn vị không phải thành ngữ,
cũng chẳng phải tục ngữ. Những ví dụ sau đây chỉ là cụm từ đơn thuần, ngữ danh
từ, câu đố hoặc từ láy:
Uốn a uốn éo; Õng à õng ẹo; Đú đa đú đởn; Lép ba, lép bép; Lệt
bà lệt bệt; Núng na núng nính; Thưa thưa bẩm bẩm; Bỏ vật, bỏ
vạ; Chán ngấm, chán ngẩm; Ngẩn ngẩn ngơ ngơ; Chán chê, mê
mỏi; Da trắng, tóc dài; La lối om sòm; Làm tình làm tội; Anh em đường ai
nấy đi; Cao tằng tổ khảo; Thờ chồng, nuôi con; Con dì, con già; La làng la xóm;
Khai quốc công thần, Sách gối, đầu giường; Làm duyên, làm dáng; Nạp thái vu
quy; Làm nũng, làm nịu; Lòng xuân phơi phới; Chó huyền đề; Cổ cao ba ngấn; Tam
tòng, tứ đức; Má lúm đồng tiền; Thắt đáy lưng ong; Tuần trăng mật; Chín tháng
mười ngày; Trong quan; ngoài quách; Nơi chôn nhau, cắt rốn; Nói chuyện đường
dài; Núi Tản, sông Đà; Nói chuyện tầm phào; Mưa bóng mây; Con đóng khố, bố cởi
truồng (đây là câu đố về cây măng, cây tre - HTC) Long, ly, quy,
phượng; Rét nàng Bân; Tăng gia sản xuất; Ái nam, ái nữ; Cạo đầu đi tu; Ăn canh
rau má; Ăn cho sướng miệng; Ăn được, ngủ được; Bưng cơm, rót nước; Bớt mồm, bớt
miệng; Chán ngắt, chán ngơ; Cấu xé lẫn nhau; Có chừng, có
mực; Cạy răng không nói; …
“Tục ngữ Việt Nam” là như vậy sao?
Mặt
khác, chuyện phân loại “tục ngữ” của Nguyễn Cừ cũng thuộc diện “vô tiền khoáng
hậu”. Đó là chia thành ngữ, tục ngữ thành loại có 4 chữ, 5 chữ, 6 chữ… rồi cứ
thế phân tách cấu trúc bằng dấu phẩy một cách máy móc, tạo ra những hình thức
thành ngữ, tục ngữ “chẳng giống ai”. Bởi vậy, đọc những câu “thành ngữ, tục
ngữ” kiểu này của Nguyễn Cừ, người ta có cảm tưởng như mình đang hăm hở bước
tới, bỗng đâu có kẻ chơi xỏ, bất ngờ ngáng chân lại. Ví dụ:
Đường ở, cửa miệng; Con gái, là cái bòn; Lụt
thì lút, cả làng; Có bột mới, gột nên hồ; Dốt đặc, cán
mai; Của đi, thay người; Của bền, tại người. Dạy bà lang, bốc thuốc;
Mắc bẫy, cò ke; Mạnh ai, nấy được; Nuôi ong, tay áo; Trông gà, hóa cuốc; Trứng
khôn, hơn vịt; Vua thua, thằng liều; Cá nằm, trên thớt; Châu chấu, đá xe; Coi
trời, bằng vung; Phú quý, giật lùi; Đò nát, đụng nhau; Chó ngáp; phải ruồi; Chở
củi; về rừng; Gửi trứng, cho ác; Giơ đầu, chịu báng; Nối dáo, cho giặc; Sách
gối, đầu giường; Thay ngựa, giữa dòng; Con gà, tức nhau tiếng gáy;
Cú kêu, ra ma; Tầm gửi, lấn cành; Bán hàng, chiều khách; Đàn gảy, tai
trâu; Nước chảy, chỗ trũng; Cầm dao, đằng lưỡi; Cầm gậy, chọc trời;
Câu chuyện, làm quà; Cố đấm, ăn xôi; Của đi, thay người, Áo gấm, đi đêm; Áo
gấm, về làng; Ngựa quen, đường cũ; Sắc nanh chuột, cắn được cổ mèo, Dạy bà
lang, bốc thuốc; Gái đĩ, già mồm; Hai tay nuôi, một lỗ miệng; Mắc bẫy, cò ke;
Mặt nặng, như đá đeo; Vua thua, thằng liều, Chọc gậy, xuống nước, v.v...
Vậy,
những sai lầm của Nguyễn Cừ mà chúng tôi kể trên nói lên điều gì? Có ảnh hưởng
gì đến cách hiểu tục ngữ, thành ngữ hay không? Thưa rằng có. Từ chỗ nhận lầm
tục ngữ ra thành ngữ, không phân biệt được thành ngữ, tục ngữ với ngữ danh từ;
từ láy; quán ngữ; cụm từ đơn thuần; không xác định được cấu trúc câu thành ngữ,
tục ngữ, Nguyễn Cừ đã đi đến thất bại trong “giải nghĩa tục ngữ Việt
Nam”. Đó cũng chính là nội dung cơ bản, đáng kể nhất chúng tôi sẽ nói
đến trong phần II “Nguyễn Cừ đã “giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” như
thế nào?” (3)
Chú thích:
(1)
Sách “Giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” Nguyễn Cừ - NXB Văn học 2012
. Bìa trong cuốn sách, tác giả cho biết thêm: “Nguyễn Cừ (Nguyễn Văn
Cừ) Bộ đội, Khoa Văn - Đại học Tồng hợp khóa 17, chuyên gia tiếng Việt tại Liên
Xô, đã công tác tại NXB Khoa học xã hội, Chủ tịch Hội đồng thành viên, Giám
đốc, Tổng biên tập NXB Văn học”. Bìa 3, Nguyễn Cừ cũng cho biết, ông
là tác giả và đồng tác giả của 11 cuốn sách khảo cứu, sưu tầm, biên soạn, tuyển
chọn khác. Như “Tục ngữ Việt Nam” (Nguyễn Cừ - NXB Văn học 2008). “Tuyển
tập tục ngữ ca dao Việt Nam” (Nguyễn Cừ - NXB Văn học) “Tuyển tập văn
học dân gian Việt Nam” (Nguyễn Cừ - in chung NXB Giáo dục), “Kho
tàng truyện tiếu lâm Việt Nam” (Nguyễn Cừ - NXB Văn học) “Truyện cười Việt
Nam hiện đại” (Nguyễn Cừ - NXB Văn học) v.v…
(2)
Đã từ lâu, các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian đã thống nhất về cơ bản trong
việc phân biệt thành ngữ, tục ngữ. Về hình thức, tục ngữ là:
- “Một
câu tự nó đã diễn tả trọn vẹn một ý, một nhận xét, một kinh nghiệm…”, còn “thành
ngữ là một phần câu sẵn có, nó là một bộ
phận của câu mà nhiều người đã quen dùng, nhưng tự riêng nó không diễn
tả được một ý trọn vẹn. Về hình thức ngữ pháp, mỗi thành ngữ chỉ là một nhóm
từ, chưa phải là một câu hoàn chỉnh; còn tục ngữ dù ngắn đến đâu cũng đã là một
câu hoàn chỉnh…” (theo Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam - Vũ
Ngọc Phan 1977).
- “Có thể nói, nội dung của thành ngữ manh tính hiện tượng, còn
nội dung của tục ngữ nói chung là mang tính chất quy luật. Từ sự khác nhau cơ
bản về nội dung dẫn đến sự khác nhau về hình thức ngữ pháp, về năng lực hoạt
động trong chuỗi lời nói…Về hình thức ngữ pháp, mỗi thành ngữ chỉ là một cụm
từ, chưa phải là một câu hoàn chỉnh. Tục ngữ thì khác hẳn. Mỗi tục ngữ tối
thiểu là một câu” (Nguyễn Văn Mệnh - Tạp chí Ngôn ngữ số 3
năm 1972 - dẫn theo Tục ngữ Việt Nam - Chu Xuân Diên - Lương Văn
Đang -Phương Tri - NXB Khoa học xã hội 1975)
(2)
Tiêu biểu cho quan niệm này là Nguyễn Văn Tố, trong bài “Tục ngữ ta đối
với tục ngữ Tàu và tục ngữ Tây”, đã đồng nghĩa về mặt thuật ngữ khi
nói về thành ngữ, tục ngữ. Ông viết: “Tục ngữ là câu thành ngữ nói đã
quen, trong thế tục, nhiều câu nghĩa lý thâm thúy, ý tứ cao xa, câu nào từ đời
xưa truyền lại gọi là ngạn ngữ, cũng có khi gọi là tục ngạn. Nhưng dù là ngạn
ngữ, tục ngữ hay tục ngạn, thì nghĩa cũng gần giống nhau…” (Dẫn theo Tục
ngữ Việt Nam - Nhóm Chu Xuân Diên).
- Sách “Từ điển tục ngữ Việt” của Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương
làm khá tốt việc nhận diện tục ngữ. Theo Nguyễn Đức Dương, tác giả đã vận dụng
phương pháp nhận diện tục ngữ của Cao Xuân Hạo. Tuy nhiên việc nhận diện đúng
tục ngữ chỉ là điều kiện cần chứ chưa đủ để đảm bảo việc giải thích sẽ chính
xác. Bạn đọc có thể tham khảo bài phê bình cuốn “Từ điển tục ngữ Việt” tại
đường link: AI LÀM HỎNG "DI SẢN TỤC NGỮ”?
(3)
Sách “Giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” do anh Lê Thanh Thảo -Công
ty thuốc BVTV Trung ương I tại Thanh Hóa đem đến giới thiệu và cho
chúng tôi mượn đọc trong nửa năm qua. Nhân đây xin được cảm ơn Anh và mong Anh
thông cảm việc mượn sách lâu đến vậy.
“Giải nghĩa”
hay đoán nghĩa?
Trong phần I chúng tôi đã chỉ ra một số
sai lầm của Nguyễn Cừ trong “Giải nghĩa tục ngữ Việt nam” như:
nhận lầm thành ngữ ra tục ngữ, không phân biệt được ngữ danh từ, cụm từ đơn
thuần, quán ngữ với thành ngữ, tục ngữ, v.v... Một khi chưa hiểu tục ngữ Việt Nam
là gì, việc Nguyễn Cừ thất bại trong “giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” giống
như một bước tất yếu.
Dưới đây là trao đổi của chúng tôi. Đối
với những câu, nếu thấy sách khác có cách giải thích hợp lý, chúng tôi sẽ trích
dẫn, xem như thay lời trao đổi của mình.
Nói định nghĩa tục ngữ Việt Nam là nói đến kho
tàng kinh nghiệm về sản xuất và các mối quan hệ ứng xử trong gia đình, xã hội.
Tuy nhiên, Nguyễn Cừ thiếu kiến thức, hiểu biết cơ bản về cả hai lĩnh vực này:
Về kinh nghiệm lao động, sản xuất:
Nắng đan đó,
mưa gió đan gàu: Kinh
nghiệm của nông dân, nắng đan đó đi đặt bắt cá, còn mưa gió đan gàu tát nước.
Tục ngữ có câu: “Nắng lắm mưa nhiều”. Bởi vậy lúc nắng, nên chuẩn bị đan
đó để khi đổ mưa lớn có thể đem đơm cá ngay. Còn lúc mưa gió, phải nghĩ ngay
đến thời kỳ hạn hán diễn ra sau đó, nên cần đan gàu chuẩn bị chống hạn. Nghĩa
bóng: đây là kinh nghiệm dự đoán thời tiết để bố trí lao động sản xuất, lợi
dụng yếu tố thuận lợi, khắc phục điều kiện thiên tai bất lợi của nhân dân.
Nhất ruộng,
nhì mạ, thứ ba chuyên cần: Kinh nghiệm nhà nông làm ruộng, trồng lúa.
Ở đây, nông dân muốn nhấn mạnh tầm quan
trọng của chân đất: trong canh tác (đặc biệt lúa nước), quan trọng nhất là chân
ruộng: chủ động tưới tiêu, chất đất màu mỡ, không chua mặn. Có được chân ruộng
tốt này, không cần đầu tư nhiều, thậm chí phân tro có kém tí chút lúa vẫn cho
năng suất khá. Ngược lại, vớ phải chân đất xấu, “chiêm khê, mùa thối”, chua
mặn, dẫu có bỏ công sức, đầu tư nhiều phân bón, cũng rất khó đẩy năng suất lên
cao. (Kinh nghiệm này đến bây giờ vẫn đúng). Ngoài ra, tục ngữ còn nhấn mạnh
yếu tố giống (mạ và thâm canh mạ: “Tốt giống, tốt má, tốt mạ, tốt lúa”) và cuối
cùng là phải “cần”: thường xuyên chăm sóc, làm cỏ, phòng trừ dịch hại…
Thưa mạ tốt
lúa: Cấy
thưa thì tốt lúa.
Giải thích như vậy là Nguyễn Cừ
không phân biệt được mạ với lúa khác nhau thế nào. Càng không hiểu gì về kinh
nghiệm sản xuất của nhân dân. Vì mạ là mạ, lúa là lúa. Đang là cây mạ, (nằm
trong bó mạ, hoặc tảng mạ xúc), ngắt ra vài ba dảnh, cấy xuống đã được gọi ngay
là khóm lúa, không ai gọi là mạ nữa. Bởi vậy, “thưa mạ” không
thể hiểu là “cấy thưa” được.
“Thưa mạ” ở đây là mạ
được gieo thưa, có đủ ánh sáng và chất dinh dưỡng, đanh dảnh, cứng cây; khi đem
cấy, lúa sẽ nhanh bén rễ hồi xanh, đủ điều kiện chống chọi với thời tiết bất
thuận (giá rét vụ xuân và nắng nóng ở vụ mùa) sinh trưởng nhanh, kháng sâu bệnh
(Đúng như câu tục ngữ chúng tôi đã dẫn ở trên: Tốt giống, tốt má; tốt
mạ, tốt lúa). Ngược lại, nếu mạ gieo quá dày, thiếu ánh sáng, dinh dưỡng,
dảnh mạ bị lướt, ốm yếu; khi đem cấy dễ bị chết rét, chết do nắng nóng hoặc còi
cọc, sâu bệnh dễ xâm nhập gây hại. “Thưa mạ tốt lúa” là vậy.
Chiêm khô mùa
thối: Ý
nói, vụ chiêm mà hạn hán, vụ mùa sẽ lụt lội thì năm đó sẽ mất mùa.
“Chiêm khê;
mùa thối
(Tình trạng
hay gặp ở vùng chiêm trũng là đất gieo trồng) trong vụ chiêm hay bị khê; trong
vụ mùa hay bị thối.
Từ “khê” được Nguyễn
Đức Dương giải thích “Khê (Đất phơi ải) chẳng tài nào khô nỏ và tơi xốp
nổi (do ít được dãi dầu cùng nắng gió)”. Và chữ “Thối (Đất làm dầm)
chẳng tài nào nhuyễn ra nổi (do nước mất hết khả năng ngấm sâu vào đất).
Loại đất cày ải không đủ thời gian hoặc
điều kiện thời tiết làm cho khô nỏ, người ta gọi là ải thâm, không
ai gọi đất “khê” (Ải thâm không bằng dầm ngấu). Nếu đất “không tài
nào nhuyễn ra nổi” nguyên do “nước mất hết khả năng ngấm sâu
vào đất” thì sao gọi là “thối” được?
Thực ra câu tục ngữ “Chiêm
khê, mùa thối” nói về khó khăn của vùng đất không chủ động được
tưới tiêu. Vụ chiêm (gắn với mùa khô) chỉ trông chờ vào nước trời, nên đất
đai, cây trồng thường bị “khê” - khô cháy (“khê” - trong
từ cơm khê - cơm bị cháy khét). Vụ mùa (gắn với mùa mưa lũ) hệ thống tiêu
nước kém nên đất đai và cây trồng bị ngâm đến thối trong nước lũ. Bởi thế đối
tượng mà tục ngữ nói đến ở đây không chỉ là đất gieo trồng (như NĐD giải thích)
mà bao gồm cả cây trồng trên đất ấy (cụ thể là cây lúa nước).
Câu tục ngữ “Chiêm khê, mùa
thối” chỉ là cách nói hình tượng hơn câu “Chiêm khô;
mùa úng” mà nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương dẫn ra ngay sau
đó. Tuy nhiên, soạn giả lại tìm ra một cách giải thích khác, kèm thêm một cái
sai khác: “Chiêm khô; mùa úng (Tiết trời hay gặp) khi làm chiêm
là hanh khô (vì ít mưa); khi làm mùa là úng ngập (vì mưa nhiều)”. Theo
cách giải thích này, soạn giả đã biến câu tục ngữ nói về nỗi khổ cực của người
trồng lúa trên vùng đất canh tác khó khăn thành câu tục ngữ có nội dung nhận
xét về đặc điểm “thời tiết hay gặp” của vụ chiêm và vụ
mùa” (Trích “Ai làm hỏng di sản tục ngữ”)
Gà lấm lưng: Khi chọi nhau, gà ngã ngửa lưng
chấm đất là không còn chọi được nữa.
Gà mái “lấm
lưng”Nguyễn Cừ lại “cù” độc giả rồi! Chọi gà
mà cũng có luật “lấm lưng trắng bụng” như môn vật của người sao? Thực ra câu
tục ngữ của Nguyễn Cừ vốn có hình thức đầy đủ là: “Gà lấm lưng, chó
sưng đồ”. “Gà lấm lưng” là con gà mái đã đến thời kỳ
chịu trống bắt đầu đẻ trứng (nên còn gọi gà nhảy ổ đẻ). Vì con gà trống nhảy
lên lưng “đạp mái” nên gà mái mới bị lấm lưng. “Chó sưng đồ” là
con chó cái có biểu hiện động dục (“đồ” là bộ phận sinh dục của nó - thời kỳ này
còn gọi chó tơ, cầy tơ). “Gà lấm lưng, chó sưng đồ” đều béo,
thịt ngon, bởi con vật đã trưởng thành, nhưng không quá già, không quá non.
Gắt như mắm
tôm: mắm
tôm để quá kỹ nên có mùi gắt khó chịu, ám chỉ người hay cáu gắt, quát mắng
người khác.
Cây sát lá,
cá tróc vảy: Kinh
nghiệm cây cảnh sát lá mới ra hoa, cá tróc vảy mới sạch.
Một tiền gà,
ba tiền thóc: Bỏ
ra ba đồng mới thu về được một đồng. Ví dụ như thu hoạch được một bồ lúa thì
phải bỏ ra bao nhiêu công sức như cày cấy giống, má, phân bón và công sức lao
động.
Nghĩa đen: Nuôi gà không có lãi, vì gà ăn
phạm vào lương thực. Tiền gà bán đi chỉ một đồng, vì nhìn thấy được nên tưởng
là lãi, tuy nhiên thực tế chi phí thóc để nuôi chúng mỗi ngày một ít, nếu quy
ra tiền lại tới những ba đồng. “Một” và “ba” là con
số tượng trưng cho số ít và số nhiều, tạo sự đối lập. Nghĩa bóng: có
thể áp dụng câu tục ngữ cho nhiều trường hợp sản xuất kinh doanh lãi giả, lỗ
thật khác.
Nêu cao nhưng
bóng chẳng ngay: Cây
nêu ngày Tết cao nhưng bóng của nó ngả xuống cong, suy ra con người có quyền
cao chức trọng nhưng phẩm cách cũng chẳng ra gì.
Cây nêu ngày
TếtVì sao “Cây nêu ngày Tết cao
nhưng bóng của nó ngả xuống cong”? Dân gian có câu “Y phục xứng kỳ đức”, đã
dám đặt tên sách là “Giải nghĩa tục ngữ Việt Nam” thì phải
“giải” cho bạn đọc hiểu rõ “nghĩa” của nó chứ?
Cây nêu ngày Tết sở dĩ nó cao
nhưng “bóng chẳng ngay” (bóng không thẳng) là vì bản thân cây
nêu không bao giờ thẳng. Cây nêu không thẳng vì nó được làm bằng cả một cây tre
tươi, phần ngọn cong cong, rủ xuống như cái cần câu. Vậy, cây nêu tuy cao nhưng
thân không thẳng, thân không thẳng thì bóng chẳng ngay. Ở đây dân gian còn chơi
chữ ở hai từ “nêu cao”: ai đó ở vị trí bề trên, ra điều muốn “nêu cao” phẩm giá
làm gương cho người khác, nhưng bản thân mình lại chẳng ra gì!
Mồng ba ăn
rốn, mồng bốn ngồi trơ: Tháng
tư là tháng giáp hạt, nếu tháng ba không ăn dè sẻn thì tháng tư sẽ bị đói.
Đi đâu chẳng
lấy học trò, thấy người ta đỗ thập thò mà trông: Cảnh học trò xem kết quả thi.
Thực ra đây là câu ca chế giễu cô con
gái nào đó, trước kia không để ý gì đến anh học trò nghèo (có khi chê học trò
“dài lưng tốn vải ăn no lại nằm”), nay thấy người ta đỗ đạt, được “Vinh quy bái
tổ” về làng thì “tiếc của” thập thò đứng trông. “Thập thò” ở đây thể hiện tâm
trạng vừa tò mò, nuối tiếc, vừa xấu hổ, vì nhớ đến chuyện xưa. Nghĩa bóng có
thể áp dụng cho nhiều trường hợp: chê trách hoặc chế giễu ai đó vì thờ
ơ mà bỏ lỡ mất cơ hội tốt, đến khi nhận ra, nuối tiếc thì đã muộn.
Vắng trẻ
quạnh nhà, vắng đàn bà quạnh bếp: Không có trẻ con nhà hiu quạnh, không có đàn
bà bếp lạnh tanh. Ý nói tình cảm gia đình phải có đông đủ già trẻ, trai, gái
mới vui.
Xưa kia ai
cấm duyên bà, bây giờ bà già bà cấm duyên tôi: Lời oán thán của người con gái
muốn lấy chồng nhưng không được người trong gia đình ủng hộ mà ngược lại chê
bai, thậm chí cấm đoán.
Chùa nát
nhưng có Bụt vàng, tuy rằng miếu đổ thành hoàng còn thiêng: Quan hệ trong gia đình dòng
tộc, mất người này còn người khác, mất cha còn mẹ, mất anh còn em. Khẳng định
dòng tộc gia đình mãi mãi tồn tại.
Đánh bẫy còn
chê đực cái: ý
nói về anh em đâu được lựa chọn cũng như: Con không chê cha mẹ khó, chó
không chê chủ nhà nghèo, dẫu thế nào cũng là anh em.
Chẳng thơm
cũng thể hoa nhài, dẫu không thanh lịch cũng người Tràng An: Ca tụng các cô gái Hà thành kinh đô
thanh tao, lịch sự.
Cổ cao ba
ngấn: Nét
đẹp của con gái đài các, giàu có.
Cá chậu chim
lồng: Cá, chim nuôi làm cảnh, trái với môi
trường tự nhiên.
Câu thành ngữ này phải được giải thêm
nghĩa bóng: cuộc đời bị giam hãm, tù túng, có khi đủ đầy, nhàn hạ nhưng không
có tự do.
Cá gặp nước,
rồng gặp mây: Sinh
vật cũng rất cần môi trường tự nhiên đúng như thiên nhiên mà nó sinh sống.
Cá không ăn
muối cá ươn: Thực
tế tự nhiên khi cá bị ươn (chết đã lâu) ướp muối không ngấm vào thịt cá được, cũng
như con người can bảo khuyên nhủ mãi không nghe sao cũng có ngày tai họa.
Cá mạnh về
vây: Cá
dùng vây vừa làm bánh lái, vừa tạo sức mạnh bơi nhanh. Cá có bộ vây tốt chính
là cá khỏe. Nhiều loại cá có vây rất quý, ví dụ như con cá mập to vậy cũng chỉ
quý nhất là bộ vây ăn ngon và chữa được nhiều bệnh tật.
Vợ dại không
hại bằng đũa vênh: Đôi
đũa cái ngắn cái dài là tối kỵ, suy ra vợ chồng cũng vậy, phải bằng nhau, ngang
nhau mới hạnh phúc.
Tham khảo
thêm nghĩa đen: Chuyện đũa
vênh bây giờ thật khó tưởng tượng. Tuy nhiên, trước đây, cuộc sống thiếu thốn
trăm bề, cái bát ăn cũng không có đủ (phải dùng cả bát sứt, bát làm bằng gáo
dừa). Đến như đôi đũa (dù có thể tự làm được) cũng chẳng ra đôi đũa. Bởi ngày
thường cái ăn còn chưa có, chưa đủ, mấy ai để ý, chăm chút cái bát, đôi đũa cho
thật đẹp, thật tốt? Đến khi có đình đám, thôi thì trăm kiểu đũa, kiểu bát.
Chẳng may vớ phải đôi đũa vênh (cong do vót bằng tre non, tre cụt ngọn, có mắt)
thì rất khó gắp (tựa người bị cứng tay, hay mới tập ăn bằng đũa hoặc gắp bằng
tay trái vậy). Mà ăn đông người, cỗ bàn có hạn, gắp mãi chẳng được một miếng
thì chỉ có nước chịu đói, chịu thiệt. Lấy phải vợ dại (vụng về, không khôn
ngoan, tháo vát) đã là thiệt thòi vất vả, khổ sở rồi, thế nhưng cũng không hại
bằng đũa vênh. Đây là cách nói thậm xưng thường thấy của dân gian, nhằm nhấn
mạnh sự thiệt thòi khi ăn bằng đôi đũa vênh.
Chuồn chuồn
đẻ trứng vào một chiếc lá trên mặt nước.Dân gian gọi “Chuồn chuồn đạp
nước” để chỉ hành động việc làm lớt phớt, qua loa, đại khái của ai
đó. Tuy nhiên, nghĩa đen không phải như Nguyễn Cừ giải thích. Gọi
là chuồn chuồn đạp nước nhưng thực chất là nó chấm cái đuôi vào cánh bèo, hoặc
chiếc lá trên mặt nước (nên còn có dị bản: Chuồn chuồn chấm nước;
Chuồn chuồn lẹo nước) mục đích để đẻ trứng trên đó, chứ không phải “chuồn
chuồn bị rơi xuống nước”. Ấu trùng chuồn chuồn sống trong bèo, rong
rêu, trưởng thành sẽ lột xác hóa thành chuồn chuồn.
Dạ cá, lòng
chim: Đó
là hai thứ không có giá trị, thường làm cá, chim đều bỏ cả bụng, ruột đi, chỉ
lấy lại tý gan; ý chê những người lòng dạ nhỏ nhen, như dạ cá lòng chim vậy.
Con mắt là
mặt đồng cân: Con mắt
là quan trọng trong khuôn mặt, mắt thể hiện tính người, mắt làm khuynh gia bại
sản nhiều kẻ đa tình, mắt là mặt đồng cân là vậy.
Cách giải thích của Nguyễn Cừ phiến
diện, đi quá xa ý nghĩa câu tục ngữ. Bạn đọc có thể tham khảo cách giải nghĩa
của Vũ Dung: “Con mắt người ta chỉ nhìn cũng ước lượng được giá trị của vật,
người có con mắt tinh đời thoáng qua cũng phân biệt được cái hay, cái dở; Nhìn
mắt cũng biết người khôn ngoan hay khờ dại”.
Mặt lầm lầm
như tát nước đầm: Khuôn
mặt bực tức, lầm lì như nước đầm đục đen lúc tát nước bắt cá.
Đầm Vân
Long - Ninh BìnhMuốn hiểu đúng câu thành ngữ phải xem
“đầm” là cái gì đã. Đầm thường được hiểu là một vùng trũng, rộng lớn, nước sâu,
luôn có nguồn cấp nước, dùng để giữ nước, nuôi cá, thả sen (đầm sen) hoặc bỏ
hoang (đầm Dạ Trạch - Hưng Yên). Đầm nước lợ có khi cực rộng, được cấp nước bởi
các nhánh sông nhỏ, thông ra biển (như đầm Ô Loan - Phú Yên). Nói chung, đầm
thường lớn và không có bờ kín như ao hồ. Bởi vậy, việc tát nước đầm là
công việc rất khó nhọc, tưởng như vô vọng. Tát nước trong tình trạng không biết
bao giờ cho nó cạn; vơi tí nào, nguồn nước từ mương máng, kênh rạch lại chảy
vào thì vui vẻ thế nào được? Thế nên còn có dị bản: “Mặt lầm lầm tát
nước đầm không cạn” (Việt Nam tự điển - Hội Khai trí Tiến Đức)
Thành ngữ tục ngữ Việt Nam có nhiều câu
gốc Hán. Mà thành ngữ, tục ngữ gốc Hán lại hay xuất phát từ một tích truyện nào
đó. Bởi vậy, người “giải thích tục ngữ Việt Nam” cần phải có
kiến thức sâu rộng, đọc nhiều, tham khảo nhiều và ít nhất cũng phải có chút ít
kiến thức về Hán Nôm. Tuy nhiên, dường như Nguyễn Cừ không chỉ “yếu” về mảng
tục ngữ thuần Việt mà còn thiếu hụt khá trầm trọng kiến thức, hiểu biết về tục
ngữ, thành ngữ gốc Hán. Bởi vậy, có những câu Nguyễn Cừ “mù tịt”, giải thích
theo kiểu “võ đoán”, trong khi điều đó lại đã được bạn đọc phổ thông hiểu rõ,
hoặc được giải thích cặn kẽ trong rất nhiều cuốn sách xuất bản cách nay hàng
chục năm rồi. Ví dụ:
Cá chép, hóa
rồng: Loại
cá chép to, sống lâu năm có vẩy to vàng như vẩy rồng, lúc mắc lưới kêu ộp ộp
như động vật trên cạn, khi bắt được những con này ngư dân thường thả trở lại để
hy vọng nó hóa thành rồng.
Phù điêu Cá
chép hóa rồngĐây là thành ngữ, Nguyễn Cừ nhận lầm tục
ngữ và hiểu sai về cấu trúc (không có dấu phẩy chia làm hai vế). Mặt khác, trí
tưởng tượng phong phú của Nguyễn Cừ đã đem đến cho thành ngữ một nghĩa đen khó
chấp nhận. Sự tích “Lý ngư hóa long” (Cá chép hóa rồng) được
truyền tụng khá phổ biến trong dân gian. Đại khái: Trời sai rồng làm mưa chống
hạn, nhưng số lượng rồng trên trời không đủ. Trời mở cuộc thi cho các loài tôm
cá vượt Vũ Môn, truyền rằng: nếu con nào vượt được ba bậc thác Vũ Môn sẽ hóa
thành rồng. Rất nhiều loài cá đã tham gia. (Ví như họ nhà tôm tràn trề hy vọng
vào tài búng nhảy trên mặt nước, đã vượt đến bậc thứ 3 của thác, nhưng không
qua nổi, ngược lại bị ngã đau tới mức ruột gan lộn cả lên đầu, suýt chết). Duy
chỉ có cá chép vượt được ba bậc và hóa thành rồng, bay vút lên mây.
Tham khảo: “Cá vượt Vũ môn [Cá
chép hóa rồng; Cá gáy hóa rồng; Cá hóa rồng, Cá lý hóa long] Người học trò
thi đỗ đạt vinh hiển; Người được thỏa chí, toại nguyện, thành đạt.
Có lẽ nhìn bề ngoài, cá chép là loài cá
đẹp, lại có hai đặc điểm rất giống với hình tượng rồng: râu rồng, vảy rồng nên
dân gian đặt ra câu chuyện này chăng?
Hà Đông sư
tử: Vùng
đất nhiều phụ nữ hay ghen.
Lại thêm một câu Nguyễn Cừ “giải
nghĩa” qua loa cho xong chuyện. Không biết vùng đất “nhiều phụ
nữ hay ghen” Hà Đông nằm ở đâu? Có phải chính là Hà Đông-vùng đất
thuộc Hà Tây cũ?
Đây là câu thành ngữ được dùng rất phổ
biến với ý chỉ người đàn bà hay ghen tuông lồng lộn, ầm ĩ. Tích “Hà
Đông sư tử” được rất nhiều sách dẫn. Ở đây xin dẫn “Từ
điển giải thích thành ngữ gốc Hán” (Như Ý - Nguyễn Văn Khang - Phan Xuân
Thành - Viện ngôn ngữ - NXB Văn hóa - 1994): Trần Tạo, tự Lý Thường, tự xưng Long
Khâu tiên sinh, rất hiếu khách, có vợ là Liễu thị rất hay ghen. Bởi vậy khi
thấy các vũ nữ cùng bạn bè đến chơi thăm chồng thì nổi cơn tam bành, đập phá,
làm ầm ĩ. Tô Đông Pha, bạn của Trần Tạo, biết chuyện này đã làm thơ tặng
bạn: “Long Khâu cư sĩ diệc khả liên, Đàm không thuyết hữu, dạ bất miên,
Hốt văn Hà Đông sư tử hống, Trụ thượng lạc thú, tâm mang
nhiên” (chữ “lạc thú” có lẽ chính phải là “lạc thủ”, vì “lạc thủ” mới có
nghĩa là rơi, tuột gậy khỏi tay, có lẽ do sách này in sai? - HTC chú thích) Nghĩa
là: Cư sĩ Long Khâu thật đáng thương, Đọc kinh suốt canh thâu không
ngủ, Bỗng nghe tiếng sư tử Hà Đông rống, Chiếc gậy rơi khỏi tay, lòng hoang
mang kinh sợ. Hà Đông là tên quận thời cổ, nơi ở của họ Liễu, một gia tộc
nổi tiếng của quận này từ thời Ngụy Tấn đến Tùy Đường, ở đây chỉ Liễu
thị, Sư tử hống (sư tử gầm) nhà Phật thường lấy hình ảnh này
biểu thị uy nghiêm. Mà Trần Tạo lại hay tụng kinh niệm Phật, nhà thơ mượn hình
ảnh này với ý trêu cợt”.
Về sau “Hà Đông sư tử” trở
thành thành ngữ chỉ người phụ nữ hay ghen dữ, nhưng không ám chỉ vùng đất cụ
thể nào.
Cáo giả
oai hùm: Nhiều
con cáo già to không kém gì con hổ con, lúc bị tấn công cũng nhe răng xù lông
co mình lại, nhiều thợ săn tưởng nhầm là hổ, sợ bỏ chạy. Câu này xuất phát từ
hiện tượng tự nhiên để nói ai đó hay dùng tiếng tăm của người khác, mượn danh
người có chức quyền để dọa dẫm người khác.
Minh họa “Hồ
giả hổ uy” trên một con tem thời Trung Hoa dân quốcMột lần nữa, chúng ta lại phải ngả mũ
trước tài suy đoán, trí tưởng tượng phong phú của Nguyễn Cừ. Trong suy nghĩ của
dân gian, sức mạnh của con cáo (đặc biệt là cáo già) là sự tinh khôn, ranh mãnh
chứ không ở phải nanh vuốt, sự dữ tợn của nó. Câu thành ngữ “Cáo giả
oai hùm” gốc Hán là “Hồ giả hổ uy”. Theo Từ điển thành ngữ
Việt Nam - Viện ngôn ngữ học: “trong Chiến quốc sách: “Sở
Tuyên vương hỏi quần thần: Dân ở phương Bắc sợ Chiêu Hề Tuất là vì lẽ
gì? Giang Ất tâu: Khi con cáo đi sau con hổ, các muông thú đều
bỏ chạy. Hổ lại tưởng muông thú sợ cáo nhưng thực ra là sợ hổ. Cũng vậy, dân
phương Bắc đâu có sợ Chiêu Hề Tuất mà chính là sợ binh giáp của bệ hạ mà thôi.” (Nguyên
trong sách của Viện ngôn ngữ nói là “con chồn” HTC sửa lại là con
cáo). Lời tâu của Giang Ất lại vận dụng câu chuyện ngụ ngôn: Hổ đói
bắt được một con cáo, định xé xác ăn ngay cho bõ cơn thèm. Dưới nanh vuốt hổ,
cáo già run rẩy thầm nghĩ, phen này chắc chết. Nhưng vốn là kẻ nổi tiếng tinh
quái, cáo cố trấn tĩnh nói cứng: “Dĩ nhiên là ngươi không dám ăn thịt
ta rồi. Bởi thượng đế vừa phái ta xuống hạ giới để làm đầu lĩnh muôn loài”. Con
hổ lớn xác, bụng đang rất đói, lại nghe nói vậy thì rất tức giận. Tuy nhiên hổ
cũng dừng tay, nửa tin nửa ngờ. Cáo không bỏ lỡ cơ hội: “Nếu ngươi vẫn
chưa tin, bây giờ ta sẽ đi trước, ngươi theo sau, bách thú nhìn thấy ta sẽ
hoảng sợ bỏ chạy hết cho mà xem.” Quả nhiên, cáo đi đến đâu, muông thú
đều hoảng hốt, cúp đuôi chạy trốn. Hổ đành phóng thích cáo già, trong lòng thắc
mắc không nguôi. Hổ không hề biết rằng: các loài thú bỏ chạy là do sợ hổ chứ
không phải sợ cáo (HTC kể)
Như vậy, do không nắm được nguồn gốc câu
thành ngữ nên Nguyễn Cừ đã cố tìm ra nghĩa đen không hề ăn nhập gì với “Cáo
giả oai hùm”. Nhưng, dù sao bạn đọc cũng cảm ơn câu chuyện “Cáo già và
người thợ săn” thật hài hước của Nguyễn Cừ!
Gái tơ, ngứa
nghề: Chê
cười gái mới lớn mà đã lăng nhăng, lẳng lơ.
Phụ phu song
toàn: Được
cả cha lẫn mẹ đều là người tốt, trường thọ. Ngày xưa khi đi chọn vợ chồng cho
con cái thường hay nói: Nhà này bố mẹ song toàn là vậy.
Phụ
trái tử hoàn, tử trái phụ bất can: Câu này lấy từ nguồn Hán học, dịch tạm là:
cha mẹ làm sai con cái trả, con cái làm sai cha mẹ không phải trả.
Tri túc bất
nhục: Biết
hiểu nhiều không ai bắt nạt được.
“Trị
túc” đây không
phải là “biết hiểu nhiều” mà là biết thế nào là đủ.
Câu tục ngữ gốc Hán này vốn là câu nói của Lão tử: “Tri túc bất nhục, tri chỉ
bất đãi” nghĩa là: Biết thế nào là đủ thì không phải chịu khổ nhục,
biết dừng đúng lúc thì không bị nguy khốn. Trong thực tế, nhiều người
do tham lam (của cải, tiền tài, danh vọng, địa vị) không biết thế nào là đủ,
rốt cuộc phải chịu nhận lấy khổ nhục.
Ta có thể lấy ví dụ: ông Hồ Xuân Mãn - Bí thư tỉnh ủy Thừa Thiên - Huế đã
lên tới tột đỉnh danh vọng, phú quý một phương. Nhưng do ông Mãn không biết thế
nào là “mãn”, không “tri túc”, “tri chỉ” nên đã khai man hồ sơ
để có thêm danh hiệu “Anh hùng”. Rốt cuộc, thay vì tột đỉnh vinh
quang, ông Mãn đã phải chịu tột cùng khổ nhục! Hoặc có những đại
quan đáng ra danh vọng, tiền tài có cả, vẫn được tiếng thanh liêm, nhưng
bỗng chốc trở thành tham quan, vướng vòng lao lý. Nguyên nhân không
gì khác ngoài chuyện “bất tri túc”!
Ngay như trong chuyện làm sách cũng vậy, phải biết “tri túc, tri chỉ”,
không nên vì chút danh tiếng “Nhà” này, “Chuyên gia” nọ, muốn ghi danh với đời
mà đem cái không biết để dạy cho người biết… Ví như nếu cụ Nguyễn Lân “tri
túc”, hãy cứ là Nhà giáo nhân dân, đừng cố thêm cái “GS” hoặc “Nhà biên soạn từ
điển vô địch”, 90 tuổi còn cặm cụi làm “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” để
đời; giá như Lê Xuân Đức “tri túc”, làm một Giáo viên dạy văn cấp III hoặc ông
Đại biểu Quốc hội cho tốt, đừng tham cái danh “Chuyên gia số 1 về thơ Bác” hẳn
sẽ chẳng phải khổ sở đạo văn, “chữ tác đánh chữ tộ”, 40 năm nghiên cứu thơ Bác,
để cuối cùng chịu điều tiếng mà Lão tử đã cảnh báo hàng ngàn năm trước!.
Ta có thể lấy ví dụ: ông Hồ Xuân Mãn - Bí thư tỉnh ủy Thừa Thiên - Huế đã
lên tới tột đỉnh danh vọng, phú quý một phương. Nhưng do ông Mãn không biết thế
nào là “mãn”, không “tri túc”, “tri chỉ” nên đã khai man hồ sơ
để có thêm danh hiệu “Anh hùng”. Rốt cuộc, thay vì tột đỉnh vinh
quang, ông Mãn đã phải chịu tột cùng khổ nhục! Hoặc có những đại
quan đáng ra danh vọng, tiền tài có cả, vẫn được tiếng thanh liêm, nhưng
bỗng chốc trở thành tham quan, vướng vòng lao lý. Nguyên nhân không
gì khác ngoài chuyện “bất tri túc”!.
Ngay như trong chuyện làm sách cũng vậy, phải biết “tri túc, tri chỉ”,
không nên vì chút danh tiếng “Nhà” này, “Chuyên gia” nọ, muốn ghi danh với đời
mà đem cái không biết để dạy cho người biết… Ví như nếu cụ Nguyễn Lân “tri
túc”, hãy cứ là Nhà giáo nhân dân, đừng cố thêm cái “GS” hoặc “Nhà biên soạn từ
điển vô địch”, 90 tuổi còn cặm cụi làm “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” để
đời; giá như Lê Xuân Đức “tri túc”, làm một Giáo viên dạy văn cấp III hoặc ông
Đại biểu Quốc hội cho tốt, đừng tham cái danh “Chuyên gia số 1 về thơ Bác” hẳn
sẽ chẳng phải khổ sở đạo văn, “chữ tác đánh chữ tộ”, 40 năm nghiên cứu thơ Bác,
để cuối cùng chịu điều tiếng mà Lão tử đã cảnh báo hàng ngàn năm trước!
Trong đời con người, hàng ngày, hàng
giờ, chuyện “tri túc, tri chỉ” rất cần được cân nhắc trong từng cử chỉ, hành
động. Ấy chính là lời cổ nhân muốn nhắn gửi trong lời dạy: “Tri túc bất
nhục”, không phải “Biết hiểu nhiều không ai bắt nạt được” như
Nguyễn Cừ hiểu lầm!.
25/7/2014Hoàng Tuấn CôngNguồn: http://tuancongthuphong.blogspot.com/Theo http://vanviet.info/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét