45 năm văn chương
Việt Nam - Một góc ghi nhận
Lời
thưa
Trong khi chờ đợi
những công trình nghiên cứu của Viện Văn học, của Hội Nhà văn Việt Nam, của các
nhà nghiên cứu lịch sử văn học, tôi ghi lại cảm nhận chủ quan của mình những gì
mà mình đã chứng kiến và dõi theo trong 45 năm văn học Việt Nam (1975-2020).
Chỉ là một góc nhìn rất hẹp và không tránh được “những
khác biệt” với những góc nhìn và cách tiếp cận khác. Điều ấy cũng là lẽ bình thường.Giai đoạn 1975-2020
lịch sử xã hội Việt Nam trải qua các thời kỳ: thời kỳ khủng hoảng, thời kỳ “đổi
mới” và giai đoạn ổn định phát triển. Những năm 1975-1985, Văn
chương Cách mạng và kháng chiến tiếp tục phát triển. Các nhà văn
từ kháng chiến bước ra đời thường, họ viết với nguồn cảm hứng còn nóng bỏng của
thời chống Mỹ. Giai đoạn 1986-1996, công cuộc “đổi mới” đã mở ra nhiều triển
vọng, nhưng cũng có những va đập dữ dội. Tư tưởng và Văn học Nghệ thuật buộc
phải đổi mới. Văn chương nhân văn và dân chủ phát triển ào
ạt. Từ 1996 trở đi, đời sống xã hội đã chuyển hẳn sang nền kinh tế thị trường,
đất nước đã hội nhập toàn cầu hóa. Nghị quyết Trung ương 5 (1998) và Nghị quyết
23 (2008) của Bộ Chính trị khuyến khích nhà văn tìm tòi sáng tạo, văn chương đã
vượt ra khỏi phạm vi của chủ nghĩa Hiện
thực Xã hội Chủ nghĩa …
Bạn đọc hải ngoại và
bạn đọc những thế hệ sau cần hiểu điều này.45 năm 1975-2020, Đảng và Nhà nước đã
kiên định những quan điểm về văn học nghệ thuật của chủ nghĩa Marx-Lenin và tư
tưởng Hồ Chí Minh. Những quan điểm này ngày càng được cụ thể hóa trong các nghị
quyết (1). Đáng kể nhất là Nghị quyết Trung ương 5 (1998), Nghị quyết 23 của Bộ
Chính trị (2008), và gần đây là Nghị quyết Trung ương 33 (2014). (Tôi xin không
trích dẫn lại các Nghị quyết này).Những quan điểm cơ bản vẫn là: Văn hóa,
văn nghệ là một bộ phận của sự nghiệp cách mạng do Đảng lãnh đạo, có nhiệm vụ
phục vụ sự nghiệp cách mạng. Văn học phải phản ánh cho được hiện thực cách
mạng, góp phần giáo dục quần chúng. Văn nghệ sĩ là chiến sĩ của Đảng trên mặt
trận văn hóa tư tưởng. Đảng lãnh đạo toàn diện văn nghệ về tư
tưởng, tổ chức và hoạt động.Hiện nay (2020), Hội Nhà văn Việt Nam có
1100 hội viên. 65 Hội VHNT địa phương mỗi Hội cũng có hàng trăm hội viên.
Những người thực hiện quan điểm, đường lối của Đảng về văn hóa văn nghệ ở các
cơ quan Nhà nước (Tuyên giáo), báo chí, các nhà xuất bản, các đài phát thanh
truyền hình, các trường Đại học, các Viện… là một đội ngũ đông đảo. Như vậy, đội
ngũ “chiến sĩ” của Đảng là một lực lượng rất lớn. Đội ngũ này thường xuyên được
học nghị quyết của Đảng, tham gia các trại sáng tác mà đề tài, nội dung đã được
xác định trong nhiệm vụ chính trị; tham gia các cuộc thi văn nghệ mà mục đích
phục vụ chính trị cũng rất cụ thể. Họ cũng được hỗ trợ sáng tác, được tạo mọi
điều kiện hoạt động văn nghệ và tặng giải thưởng…Từ năm 2009 đến nay
(2019), Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ
thuật Trung ương đã mở nhiều lớp tập huấn về quan điểm của Đảng, về công tác quản lý
văn nghệ, nhằm thống nhất lực lượng trên mặt trận tư tưởng, đấu tranh chống
những quan điểm và khuynh hướng sai trái về văn học nghệ thuật. Năm 2013 mở lớp
tập huấn chuyên đề “Quan điểm của Đảng về văn học, nghệ thuật
và hoạt động phê bình văn học, nghệ thuật”. Năm 2014 tổ chức Hội thảo khoa học
toàn quốc với chủ đề “Vấn đề đạo đức xã hội trong văn học, nghệ
thuật hiện nay”. Tháng 4 năm 2015 mở tập huấn “Mấy
vấn đề về lý luận và thời sự trong đời sống văn học, nghệ thuật Việt Nam hiện
nay”. Tháng 11 năm 2017 mở lớp tập huấn: “Nâng
cao trình độ nhận thức lý luận và năng lực lãnh đạo, quản lý Văn học nghệ thuật
trong giai đọn hiện nay”, trong đó có chuyên đề: “Quán triệt đường lối văn
hóa văn nghệ của Đảng trong thời kỳ đổi mới”. Tháng 9 năm 2018, Hội nghị tập
huấn: “Xây dựng hệ thống lý luận văn nghệ Việt
Nam”, chuyện luận về “đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng” được nhắc lại.
GS Hà Minh Đức nhắc lại các “quan
điểm của Marx và Engel về văn học nghệ thuật”; và một chuyên luận về “Đấu tranh phản bác quan điểm, luận điểm sai trái trong văn học nghệ thuật”. Năm 2019, Hội
đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật trung ương tổ chức hội thảo
khoa học toàn quốc với chủ đề “Vai trò
định hướng của phê bình trong hoạt động thực tiễn và sáng tạo văn học, nghệ
thuật hiện nay“…Tất cả các hoạt động
trên của Hội Nhà văn, của các Hội VHNT địa phương, của Hội
đồng lý luận và phê bình Văn học Nghệ thuật Trung ương đều là hoạt động
trong lĩnh vực tư tưởng, tổ chức của Đảng, nhằm thống nhất lực lượng, tạo ra
sức mạnh chính trị to lớn trong cuộc đấu tranh tư tưởng.
Cho đến nay, văn
chương Việt Nam đã định hình rõ ba dòng chảy: Văn học
Cách mạng và kháng chiến, Văn
chương Dân chủ và Nhân văn và Văn
chương thị trường.Xu thế chung của các
dòng chảy văn học là muốn thoát khỏi, muốn viết khác đi, hay còn gọi là cách
tân, so với văn chương tả thực
xã hội chủ nghĩa (1945-1975). Xu thế “cách tân” ngày càng chiếm ưu thế do có sự dung
nạp những cách viết mới từ văn chương thế giới; TS. Lê Thị Bích Hồng đã có bài
tổng hợp khá đầy đủ các tác phẩm văn học 30 năm đổi mới. Xin đọc “Văn học
Việt Nam đồi mới trong cơ chế thị trường” (http://vanvn.net/)1.
Văn chương “Cách mạng và kháng chiến” Gọi là văn
chương cách mạng và kháng chiến vì nội dung của dòng văn chương
này viết về hiện thực cách mạng, viết về đời sống kháng chiến của nhân dân.
Dòng văn chương này tiếp tục con đường của văn chương giai đoạn trước. Đa số
tác giả là những người trực tiếp chiến đấu ở chiến trường trở về. Họ sáng tác
theo mô hình “thi pháp” của văn chương kháng chiến.Dòng văn chương này
kiên trì các đề tài do Hội Nhà văn, các Hội VHNT địa phương đề ra. Đề tài lịch
sử, cách mạng và kháng chiến; đề tài “học tập
tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, về suy thoái đạo đức; về hội
nhập và phát triển, về nông thôn mới, về công nhân; viết cho thiếu nhi, viết về
các dân tộc ít người, viết về các ngành nghề (thí dụ, đề tài giao thông vận
tải, ngân hàng…). Hội Nhà văn Việt Nam và các Hội Văn học nghệ thuật địa phương
liên tục tổ chức các trại sáng tác, đưa hội viên đi thực tế; liên tục tổ chức
các cuộc thi thơ, truyện ngắn, tiểu thuyết; hàng năm tổ chức trao giải…Khối lượng tác phẩm do
các Hội VHNT địa phương, các trại sáng tác trong 45 năm qua là hết sức đồ sộ.
Các tác phẩm văn học cách mạng và kháng chiến được đánh giá là
thành tựu to lớn, góp phần vào sự nghiệp cách mạng của Đảng. Giải
thưởng Hồ Chí Minh và Giải thưởng Nhà nước về Văn học là sự
tôn vinh những thành tựu ấy. Xin đơn cử, chỉ riêng
nhiệm kỳ 2005-2010 của Hội Nhà văn Việt Nam, ”Theo
thống kê chưa đầy đủ, toàn thể hội viên của Hội đã cho xuất bản 1875 tác
phẩm. Trong đó, văn xuôi: 942 tác phẩm; thơ: 611 tác phẩm; văn học dịch 83 tác
phẩm; Lý luận phê bình 239 tác phẩm” (2);Báo cáo nhiệm kỳ
2010-2015 :”trong nhiệm kỳ qua, toàn Hội đã
sáng tác được 1216 tác phẩm thuộc đủ các thể loại (3)… Báo cáo tổng kết giải
thưởng 5 năm của Bộ Quốc phòng (2009-2014): ”Chọn
lựa trong 200 tác phẩm văn học, gần 500 tác phẩm mĩ thuật, gần 1000 tác phẩm
nhiếp ảnh, 400 tác phẩm âm nhạc, 50 tác phẩm múa, 44 tác phẩm điện ảnh, 30 tác
phẩm sân khấu… để lựa chọn ra và trao 185 giải thưởng ở cả 8 lĩnh vực. Trong
đó, có 19 giải A, 35 giải B và 54 giải C và 77 giải khuyến khích.Trong văn học, hình tượng “Bộ
đội Cụ Hồ”, hình ảnh người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam cao đẹp được
nhiều tác phẩm thể hiện thành công, kêu gọi lòng nhân ái và tinh thần yêu hòa
bình của con người. Các tác phẩm nổi bật như: tiểu thuyết Đèn kéo quân của tác
giả lão thành Lương Sĩ Cầm, tiểu thuyết Phượng Hoàng của tác giả Văn Lê, tập
thơ Sương đẫm lá khộp khô của nhà thơ Ngân Vịnh, hai trường ca Tổ quốc nhìn từ
biển của Nguyễn Việt Chiến và Hạ thủy những giấc mơ của Nguyễn Hữu Quý… đã cho
ta thấy vẻ đẹp, ý chí quật cường, lòng dũng cảm sự hi sinh, gian khổ và lòng
cao thượng của chiến sĩ Việt Nam.”(Văn nghệ quân đội online 17.10.2015).
Xin đọc thêm Mùa gặt văn chương, báo cáo bế mạc trại
sáng tác văn học Hội Nhà văn, Vũng Tàu 4/2014 (4).
Bản tin về tiểu
thuyết Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75 của Trần Mai
Hạnh:“Đúng
dịp kỷ niệm 39 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 -
30/4/2014), Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia-Sự thật giới thiệu với bạn đọc cuốn
“Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75” của Trần Mai Hạnh. Đây là tác phẩm duy
nhất của thể loại văn xuôi được Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam quyết định
trao tặng “Giải thưởng Văn học năm 2014” với số phiếu tuyệt đối. Nhà thơ Hữu
Thỉnh - Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam cho biết: Các nhà khoa học
hàng đầu về văn chương trên thế giới đã dự báo thế kỷ XXI là thế
kỷ của văn học tư liệu. Hiện nay hàng loạt hồi ký của các nhân vật
chính trị, tướng lĩnh, các nhà doanh nghiệp lớn, chiếm lượng phát
hành lớn, thu hút sự chú ý của đông đảo công chúng. Văn học tư liệu
đã đóng vai trò rất quan trọng trong tiến trình văn học hiện đại.
Cuốn tiểu thuyết tư liệu lịch sử của nhà báo Trần Mai Hạnh đã phác
họa sinh động sự sụp đổ, chân dung của hầu hết tướng lĩnh quân đội
và số phận những người cầm đầu chính quyền tay sai Sài Gòn trong 4
tháng cuối cùng của kháng chiến chống Mỹ, giải phóng miền Nam, làm
nổi bật chiến thắng vĩ đại của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước
của quân và dân ta dưới sự lãnh đạo sáng suốt, tài tình của Đảng.Nhà phê bình Bùi Việt
Thắng nhận xét: “Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75” là một “hiện tượng”
vì lần đầu tiên trong văn học tư liệu có cái nhìn “ngược sáng” về
“phía bên kia”. Tác giả đã không đứng ở phía “người chiến thắng”
thông thường, không lấy hình ảnh người bộ đội Cụ Hồ làm chính thể
như những tác phẩm khác về chiến tranh. Cách nhìn khách quan, trung
lập của tác giả đã giúp độc giả hiểu rõ hơn về nội tình của
chính quyền Việt Nam Cộng hòa thời đó cũng như đi sâu tìm hiểu nguyên
nhân sụp đổ của chính quyền này.(5) Các báo cáo tổng kết của các Hội Văn học
nghệ thuật luôn đầy thành tích lạc quan như vậy.Nhưng nếu đánh giá
thực chất theo yêu cầu của các Nghị quyết, thì có rất ít tác phẩm “phản
ánh hiện thực sinh động, chân thật và sâu sắc sự nghiệp của nhân dân trong cách
mạng và kháng chiến, trong xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc…”, có rất ít tác phẩm ”thấm
nhuần tinh thần nhân vǎn, dân chủ, có tác dụng sâu sắc xây dựng con
người”, và chưa có tác phẩm nào được tôn vinh về ”phục
vụ có hiệu quả sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”. Trong trường học
cũng không có tác phẩm văn học Cách mạng và kháng chiến giai đoạn
1975-2020 được giảng dạy. Học sinh gần như xa lạ và không có hứng thú khi học
văn học 1945-1975.Tại sao có tình trạng này? Có thể hiểu
rằng, chiến tranh đã kết thúc gần nửa thế kỷ, các thế hệ người đọc sinh ra sau
chiến tranh ít nhất cũng đã 45 tuổi. Họ sống trong thời bình, trong một bối
cảnh xã hội hoàn toàn khác với thế hệ cha anh. Họ nhìn ra thế giới và mơ ước
cuộc sống sung túc. Cuộc sống đương đại trong sự phát triển toàn cầu hóa với
những mạng 4G,5G đặt ra những vấn đề khác. Các thế hệ 8x, 9x, 1K, 2K quan tâm
đến những vấn đề của hôm nay.Hơn nữa, những nhà văn
đã trải qua chiến trường cũng đã mai một gần hết, thế hệ cầm bút sau đó viết về
chiến tranh mà không có trải nghiệm, thành ra tác phẩm khó thuyết phục. Văn
chương Cách mạng và kháng chiến bây giờ viết nhiều về đau thương
mất mát cá nhân, cái nhìn về chiến tranh cũng khác trước nhiều (chẳng hạn cái
nhìn dưới quan điểm hòa hợp hòa giải dân tộc). Vì thế, người đọc nếu đã quen
với khuynh hướng sử thi của văn chương giai đoạn trước, sẽ không còn tìm thấy
những nhân vật anh hùng, sáng ngời lý tưởng trong tác phẩm văn chương hôm nay.
Xin đọc Trong cơn lốc xoáy (2016), tiểu
thuyết hơn 1000 trang của Trầm Hương viết về người cán bộ cách mạng tên Vạn.
Vạn từng bị Pháp bắt đày Côn đảo 15 năm, vậy mà trong kháng chiến chống Mỹ, Vạn
lại lụy vì tình và từng là người đi tìm gái
cho những ông chủ Mỹ. Vạn triết lý: ”Ôi, lý tưởng, hoài bão, ước mơ vá biển
lấp trời của ta rốt cuộc đều thua trước thực tế đàn bà…”. Tiểu thuyết Con
chim Joong bay từ A tới Z của Đỗ Tiến Thụy (2017) viết về chiến tranh theo
một cách khác hẳn trước đó.Đánh giá từ các nghị quyết, các báo cáo,
các cuộc hội thảo đều nhận định rằng: “Trong sáng tác, biểu diễn,
truyền bá các tác phẩm văn học, nghệ thuật còn không ít tác phẩm và hoạt động
chưa thể hiện được tính chất tiên tiến và bản sắc dân tộc. Số lượng tác phẩm
ngày càng nhiều song còn ít tác phẩm có giá trị cao về tư tưởng và nghệ
thuật. Trong một số tác phẩm, lý tưởng xã hội - thẩm mỹ không rõ nét,
ý nghĩa xã hội còn hạn hẹp. Một số văn nghệ sĩ còn hạn chế trong tiếp cận và
nhận thức những vấn đề mới của cuộc sống, chưa cảm nhận đầy đủ ý nghĩa, chiều
sâu và tính phức tạp của quá trình chuyển biến mang tính lịch sử trong thời kỳ
mới của đất nước… “ (Nghị quyết 23)2.
Văn chương “Nhân văn và Dân chủ”Văn chương thời kỳ đổi
mới (1985-1995) và sau đổi mới đến nay chưa được tổng kết đánh giá và định vị
như các giai đoạn văn học trước. Lấn cấn đó là vì nhiều lẽ. Gọi là văn học “đổi
mới” thực ra chỉ là sự quyết liệt lìa bỏ chủ nghĩa hiện
thực xã hội chủ nghĩa. Văn chương chống Pháp và chống Mỹ “miêu
tả hiện thực cách mạng, kết hợp với lãng mạn cách mạng thông qua điển hình hóa
cao độ”. Đánh giá tác phẩm dựa trên tính Đảng, tính nhân dân và nhiệm vụ phục vụ
cách mạng trong từng thời kỳ cụ thể. Khi được “cởi
trói” và “đổi mới tư duy”, nhà văn nhận ra,
trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, hiện thực vốn phức tạp, có phần sáng và
có phần tối. Nhận ra trách nhiệm nhà văn phải lên tiếng trước những vấn đề bức
xúc của đời sống, không thể cứ tụng ca lãng mạn, họ thấy cần phải đổi mới cách
viết. Nhà văn muốn viết phần “sự thật” chưa được văn chương cách mạng nói tới,
bởi một nửa chân lý không phải là chân lý.Có người gọi dòng văn
chương này là văn chương thức tỉnh. Tôi cho rằng cách
gọi đó không đúng. Sự đổi mới nằm ở ý thức mới về tư tưởng - thẩm mỹ và phương
pháp sáng tác. Tôi gọi là dòng văn
chương nhân văn và dân chủ (mượn chữ của Nghị quyết Trung
ương 5 và Nghị quyết 23- đã dẫn). Dòng văn học này rời bỏ hẳn chủ nghĩa hiện thực
xã hội chủ nghĩa, nhìn hiện thực từ góc nhìn nhân dân, một hiện thực đa diện, phức tạp.
và được viết bằng kiểu bút pháp hiện thực trần trụi với cảm hứng phê phán. Với
định kiến rằng chủ nghĩa xã hội là tốt đẹp, người ta không thể chấp nhận cái
hiện thực được miêu tả trong những tác phẩm của dòng văn chương này. Có thể kể đến Đứng
trước biển (1982), Cù lao Tràm (1985- Nguyễn Mạnh Tuấn), Chiếc
thuyền ngoài xa (1983 - Nguyễn Minh Châu), Thời xa
vắng (1984 - Lê Lựu), Thiên
sứ (1989 - Phạm Thị Hoài) truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp (Tướng về
hưu - 1987), Nỗi buồn chiến tranh (Thân
phận tình yêu 1987 - Giải thưởng Hội Nhà văn 1991 - Bảo Ninh), Bên kia
bờ ảo vọng (1987) và Những thiên đường mù (1988 - Dương Thu
Hương), Mảnh đất lắm người nhiều ma (1990 - Nguyễn
Khắc Trường), Một người Hà Nội (1990 - Nguyễn
Khải), Chuyện kể năm 2000 (2000 - theo lời
tác giả, tiểu thuyết này được viết từ tháng 6 năm 1990 đến 30 tháng 11 năm 1991
thì hoàn tất. Bản thảo được xem lại lần cuối vào tháng 8 năm 1998), Cánh
đồng bất tận (2005-Nguyễn Ngọc Tư), Ba
người khác (2006-Tô Hoài), Thời
của thánh thần (2008 - Hoàng Minh Tường), Quán
dương cầm (Đặng Thị Thanh Liễu - tạp chí Langbian Lâm Đồng số 75,
76 tháng 7, 8/2009), Bóng anh hùng (2009 - Doãn
Dũng), Mối chúa (Đãng Khấu - 2017), Kiến,
Chuột và Ruồi (Nguyễn Quang Lập - 2019)…Cần nhận rõ đây là
dòng văn học phức tạp về tư tưởng và mục đích viết văn. Giá trị của nó tùy
thuộc vào góc nhìn chính trị hay góc
nhìn “nhân văn- dân chủ”. Xét đến cùng, các tác phẩm của dòng
văn học này là hành động phủ định chủ nghĩa hiện
thực xã hội chủ nghĩa, nhưng chưa định hình hẳn một trào lưu nghệ thuật mới có giá trị cách tân
cho một giai đoạn văn học mới. Dòng văn học này vẫn chỉ là “phản
ánh hiện thực”, phần hiện thực chưa được văn
chương cách mạng khai phá. Thực ra, nó gây ra ồn ào vì lý do ngoài văn chương, không
hẳn là do nghệ thuật văn chương, tư tưởng. Về tư tưởng, nhiều tác phẩm trình
bày những cái nhìn trái ngược với quan điểm của Đảng và Nhà nước, chẳng hạn
quan điểm về chiến tranh, về Cải
cách ruộng đất, về những tiêu cực trong đời sống xã hội hôm nay… Vì thế đã có những tác
phẩm bị dừng phát hành (thí dụ: Chuyện
kể năm 2000, Mối chúa). Trong đời sống văn
học, cũng xuất hiện những cuốn sách chính trị mang dáng dấp sách văn chương,
bởi nội dung và mục đích của nó là chính trị. Chẳng hạn, việc sử dụng văn
chương (hậu hiện đại) để “giải thiêng”, để “hạ bệ thần tượng” nằm trong chiến
lược “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù
địch. Năm mục tiêu của sách lược “diễn biến hòa bình” là: “… xóa bỏ
chủ nghĩa Mác - Lênin, xóa bỏ sự lãnh đạo của đảng cộng sản, thực hiện đa
nguyên chính trị, đa đảng đối lập, gây mất ổn định về chính trị…(6)Trên tạp chí Quốc phòng Toàn dân, Phạm
Văn Sơn nói cụ thể hơn: ”Trên lĩnh vực văn học - nghệ
thuật, báo chí, xuất bản, chúng ra sức vận động thành lập “Văn đoàn độc lập”,
“Hội nhà báo độc lập”, “Công đoàn độc lập”; tán phát một số cuốn sách được xuất
bản ở hải ngoại, như: “Con đường Việt Nam” của Trần Huỳnh Duy Thức, “Bên thắng
cuộc” của Huy Đức, “Đèn cù” của Trần Đĩnh,… nhằm “bôi nhọ” đời tư của các cán
bộ lãnh đạo cao cấp của Đảng, v.v... (7)Cần nói rõ những “tác phẩm” được Phạm
Văn Sơn kể ra ở trên không phải là tác phẩm văn chương. Tuy vậy nó có gây ra
tác động đến đời sống tinh thần của một bộ phận người đọcTrở lại dòng văn chương
dân chủ và Nhân văn, có lẽ sự “nhạy cảm” chính trị của những tác phẩm này
đã gây khó cho các nhà viết lịch sử văn học Việt Nam giai đoạn 1975-2015 (?).
Không thể phủ định thành tựu của dòng văn chương này, nhưng nó không nằm trong
quan điểm văn học của Đảng. Nó xuất hiện trong bối cảnh Đảng “đổi mới
tư duy”, “nhìn thẳng vào sự thật”, mà thực tế
cao hơn lý luận. Ứng xử với nó, người ta chọn cách nhìn riêng lẻ từng tác phẩm và
chỉ xét ở góc độ nhân văn và dân chủ. Điều ấy thể hiện ở
việc trao giải văn học. Hội Nhà văn Việt Nam đã trao giải thưởng cho Nỗi
buồn chiến tranh của Bảo Ninh năm 1991, cho Cánh
đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư năm 2006. Sự từ bỏ chủ
nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa cũng được nhận
thức về mặt lý luận. Đầu tiên là bài của
Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến - “Về một đặc điểm của văn học và nghệ thuật
ở ta trong giai đoạn vừa qua” (1979). Sau đó 8 năm là
bài của nhà văn Nguyễn Minh Châu - “Hãy
đọc lời ai điếu cho một giai đoạn văn nghệ minh họa”. (1987)Giáo sư Hoàng Ngọc
Hiến nói đến một thứ “chủ nghĩa hiện thực phải đạo” chỉ phản ánh cái
hiện thực phải - là, chứ không phải cái
hiện thực đang - là: “Nhìn
chung trong sáng tác hiện nay, sự miêu tả cái phải tồn tại lấn át sự miêu tả
cái đang tồn tại. Và chúng tôi tán thành ý kiến của Nguyễn Minh Châu cho rằng
sự lấn át này đương là một cản trở “trên con đường đi đến chủ nghĩa hiện thực”,
đặc biệt trong thể loại tiểu thuyết. Đứng ở bình diện cái phải tồn tại, người
nghệ sĩ dễ bị cuốn hút theo xu hướng miêu tả cuộc sống “cho phải đạo”, còn đứng
ở bình diện cái đang tồn tại thì mối quan tâm hàng đầu là miêu tả sao cho chân
thật. Đọc một số tác phẩm chúng tôi thấy tác giả dường như quan tâm đến sự phải
đạo nhiều hơn tính chân thật. Có thể gọi loại tác phẩm này là “chủ nghĩa
hiện thực phải đạo”. Thực ra, ngay trong đời sống thực tại, do quy luật của
sự thích nghi sinh tồn, dần dần được hình thành những kiểu người “phải đạo” với
những cung cách suy nghĩ, nói năng, ứng xử được xem là “phải đạo”. Khái quát
những hiện tượng hết sức thực tại này vẫn sản sinh ra “chủ nghĩa hiện thực phải
đạo”(8).Nhà văn Nguyễn Minh
Châu nói đến một giai đoạn văn nghệ minh họa: ”Tôi
không hề nghĩ rằng mấy chục năm qua nền văn học cách mạng - nền văn học ngày
nay có được là nhờ bao nhiêu trí tuệ, mồ hôi và cả máu của bao nhiêu nhà văn -
không có những cái hay, không để lại được những tác phẩm chân thực. Nhưng về
một phía khác, cũng phải nói thật với nhau rằng: mấy chục năm qua, tự do sáng
tác chỉ có đối với lối viết minh họa, văn học minh họa, với những cây bút chỉ
quen với công việc cài hoa, kết lá, vờn mây cho những khuôn khổ đã có sẵn mà
chúng ta quy cho đấy đã là tất cả hiện thực đời sống đa dạng và rộng lớn. Nhà
văn chỉ được giao phó công việc như một cán bộ truyền đạt đường lối chính sách bằng
hình tượng văn học sinh động, và do nhiều lý do từ những ngày đầu cách mạng,
các nhà văn cũng tự nguyện tự giác thấy nên và cần làm như thế (thậm chí có
phần nào các nhà văn mới đi theo cách mạng và kháng chiến còn coi đó là cái
mới, là hoàn cảnh “lột xác”.(9) Năm 2012 Giáo sư Trần
Đình Sử đề nghị bỏ khái niệm phương
pháp sáng tác: ”Tôi thấy đã đến lúc dứt khoát loại
bỏ khái niệm phương pháp sáng tác nhằm hoàn thiện hệ thống lí luận văn
nghệ của chúng ta. Bỏ khái niệm phương pháp sáng tác không phải là hành vi theo
đuôi nước ngoài, mà là bỏ đi một thuật ngữ ngụy tạo của lý luận văn học Xô
viết, vốn không có trong lý luận mác xít, để hệ thống lý luận văn học được chặt
chẽ hơn, phù hợp với tinh thần của chủ nghĩa Mác, đồng thời nội dung mà ta vẫn
gọi là “phương pháp sáng tác” thì chuyển sang lý thuyết hay chủ trương về sáng
tác (10). Người ta hiểu rằng Giáo sư Trần Đình Sử muốn loại bỏ phương pháp sáng
tác hiện thực xã hội chủ nghĩa mà Trường Chinh
đã nói đến trong báo cáo Chủ
Nghĩa Mác và văn hóa Việt Nam.(11)Năm 2015, đi xa hơn về mặt
lý luận, Giáo sư Trần Đình Sử nói về tình trạng khủng hoảng lý luận ông kết
luận: ”Tóm lại, lý luận văn học mác xít vì
bản chất là xã hội học, tuy có đem lại một ít sinh khí, khí thế trong đấu tranh
xã hội, nhưng nhìn chung đối với phê bình văn học nghệ thuật, một lĩnh vực thẩm
mỹ, nó có rất nhiều hạn chế và khiếm khuyết. Trong điều kiện xã hội
học mác xít độc tôn thì các khiếm khuyết ấy càng phát huy tác dụng tiêu cực.
Chỉ đến thời Đổi mới người ta mới dám nhìn thẳng vào các tiêu cực ấy, dám phê
bình nó, vượt qua nó để vươn tới phát triển nền lý luận, phê bình văn học phong
phú, đa dạng, giàu sức sống.”(12)Nói về việc xây dựng
nền lý luận văn học Việt Nam, ông nói cụ thể hơn: ”… từ góc
độ diễn ngôn cho phép chúng ta có thể quan niệm rằng muốn xây dựng một nền lý luận văn học Việt Nam hiện đại, xứng tầm thời đại và dân tộc như nhiều người
mong muốn, vấn đề không phải là quán triệt tư tưởng này, chủ trương nọ,
không phải học tập cho có hệ thống lý thuyết nước ngoài, mà then chốt là đột
phá bốn yếu tố của diễn ngôn lý thuyết. Muốn thế thì xây dựng đội ngũ các nhà
lý luận, nghiên cứu, tạo điều kiện cho họ được học tập, sáng tạo tự do, để
họ tự kiến tạo hệ thống của riêng mình, phương pháp của mình, đem vận
dụng vào thực tế văn học mà họ tâm đắc. Căn cứ vào các bình diện của diễn
ngôn cần phải trau giồi hệ thống thuật ngữ, chuẩn hóa nội hàm. Không ngừng mở
rộng khung tri thức theo các giới hạn mà lý luận thế giới đang mở ra. Dân
chủ hóa, đa nguyên hóa về ý thức hệ và hệ thống quyền lực, thì chắc chắn
một nền lý luận văn học Việt Nam hiện đại sẽ xuất hiện từ trong thực
tế nghiên cứu sinh động theo tinh thần sáng tạo ấy” (13)Lã Nguyên (2015) cũng
nói đến những hạn chế của nền lý luận văn nghệ Mác xít (14): “Khi
công cuộc đổi mới văn nghệ được khởi động, trên các diễn đàn học thuật, người
ta truy vấn, thảo luận sôi nổi về hàng loạt nguyên lý quen thuộc của mĩ học Mác xít truyền thống. Cũng từ đây, trong các công trình nghiên cứu của giới khoa
học, trong các luận văn, luận án của sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu
sinh, hệ thống lý luận văn nghệ Mác xít truyền thống không còn là ưu tiên lựa
chọn hàng đầu để tiếp cận đề tài. Ở các lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, phương
pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa cũng không còn là ưu tiên lựa chọn của văn nghệ
sĩ… Nói tóm lại, giờ đây, ai cũng nhận ra, lý luận văn nghệ và mĩ học Mác xít
truyền thống không thể giữ được vị thế vốn có vì nó đã trở nên xơ cứng, bất cập
trước thực tiễn khoa học và sáng tạo nghệ thuật của thời đại.” Ông dẫn lời Phan Trọng
Thưởng“… Từ những năm chín mươi của thế kỷ 20
đến nay, hệ thống lý luận về chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa và cùng với
nó là phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa, sau hơn bảy
mươi năm tồn tại và phát triển, đã không đủ sức trụ vững ngay trên mảnh đất quê
hương của nó. Dường như nó đã hoàn tất sứ mệnh lịch sử của mình để
nhường chỗ cho những quá trình văn học khác đang nhen nhóm và thay thế” (15) Nhìn vào thời điểm
những bài viết, người đọc thấy rõ các “nhà lý luận” đã đi sau nhà văn khá xa.
Nếu tính từ những năm 1986-1990, văn
chương thoát ly chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa đã đạt được
những thành tựu có giá trị khẳng định thì mãi 25 năm sau (2015) các “nhà lý
luận” mới dám nói đến sự việc phương
pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa đã hoàn tất sứ mệnh lịch sử. Thực tế ở Việt Nam cho
thấy lý luận văn chương luôn đi sau sáng tác, yếu kém và lạc hậu, chưa trở
thành ánh sáng tiên phong cho sáng tác. Nguyên nhân do đâu, xin để các “nhà lý
luận” trả lời.Người ta đi tìm câu
trả lời ở các Hội nghị Lý luận, phê bình văn học lần thứ I (2003), lần
II (năm 2006), lần III (2013), lần thứ IV tại Tam Đảo (2016).Khai mạc Hội nghị lần
III, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà Văn cho biết: “Chủ đề
lần thứ I đề cập đến vấn đề đánh giá tiến trình phát triển của văn học thế kỷ
20; chủ đề lần thứ II: Phát huy vai trò, tính sáng tạo của nhà văn. Và lần thứ
III mang chủ đề “Nâng cao chất lượng, hiệu quả lý luận phê bình văn học” (16).Chủ đề của Hội nghị
LLPB lần thứ IV là “Văn học-30 năm đổi mới, hội nhập và phát
triển Tiến sĩ Lê Thành Nghị
trong phát biểu đề dẫn Hội nghị lần III nêu một số vấn đề cụ thể của lý luận,
phê bình:” vấn đề mối quan hệ giữa nội dung
và hình thức, vấn đề vai trò chủ thể sáng tạo, vấn đề ngôn ngữ nghệ thuật, lý
thuyết tiếp nhận, văn học và hiện thực, phương pháp sáng tác… chưa được soi sáng
thấu đáo từ góc độ lý thuyết đến diễn giải những dấu hiệu của thực tế sáng tạo.
Trong khi đó, nhiều vấn đề nảy sinh từ sự đời sống hiện tại của văn học chưa
kịp được nghiên cứu, lý giải, hướng dẫn, tổng kết, cắt nghĩa các hiện tượng,
soi sáng chúng trên bình độ lý thuyết, nhận thức và phân tích chúng bằng tư duy
luận lý, từ đó chỉ ra con đường triển vọng, dự báo những khả năng hiện
thực…”(17)Đây là một vài ý kiến phát biểu nhận xét
về Hội nghị II (18):Họ đến Hội nghị với một tinh thần
nghiêm túc và nhiệt tình. Tuy nhiên, những tham luận trong Hội nghị còn có sự
tản mạn về đề tài (Phạm Tiến Duật).Hội nghị còn khá nhiều tham
luận nói đến những vấn đề quá cũ kỹ, tôi đã nghe nhiều lần. Sự lặp đi lặp lại
những ý kiến, những phát hiện không mới hay chỉ là sự bày tỏ những bức xúc gì
đó của cá nhân (Nguyễn Hòa).Vẫn cái cũ lặp lại nhiều và nếu
người ta có đề nghị cái mới thì tôi cũng không nhận thấy sự cụ thể và rõ ràng.
Theo tôi, hội thảo nên tập trung khai thác nhiều vấn đề mới hơn nữa trong lý
luận văn học (Inrasara).TS Chu Văn Sơn nhận
xét: “Thực tế, các hội nghị về nghệ thuật thì
người ta chỉ chú trọng đến những thành công bên ngoài chứ không chú trọng vào
những thành công ở bên trong. Tạo dựng cho các đại biểu một địa điểm đổi gió,
một nơi để anh em cùng nghề gặp nhau, qua sự giao lưu bên lề để có thể góp ý
cho nhau thì hội nghị này coi như đã thành công rồi.Nhận xét về Hội nghị
Lý luận, phê bình lần III năm 2006, Ngô Vĩnh Bình viết trong bài “Văn
chương 2006, rối như canh hẹ: “Điểm
nóng thứ hai của văn học năm 2006 là phê bình văn học. Tốn kém cả trăm triệu
đồng, kéo cả trăm người xuống Đồ Sơn để hy vọng “hắt những chảo lửa” xuống cái
“ao lý luận phê bình” bấy nay đìu hiu, buồn tênh và tĩnh lặng (theo từ dùng của
nhà thơ Trần Đăng Khoa) nhưng kết quả thu được là thế nào? Có thể nói rằng rất
ít! Vẫn là những vấn đề, những câu hỏi mà Hội nghị Lý luận - Phê bình lần thứ
nhất ở Tam Đảo đã đặt ra, những vấn đề, những câu hỏi chưa được giải đáp.”(19) Vâng, đã có nhiều hội
nghị về lý luận, phê bình văn học nhưng những vấn đề của thực tiễn văn học Việt
Nam cho đến nay vẫn chưa được giải quyết. Chẳng hạn, làm thế nào để có tác phẩm
văn học đỉnh cao? Đã có những ý kiến chỉ ra rằng việc tiếp thu các lý thuyết
văn học phương Tây có chỗ bất cập, vì các tác giả phương Tây viết cho nền văn
học của họ, vậy thì đến bao giờ mới có một nền lý luận văn học Việt Nam cho nền
văn học Việt Nam? Và đây một thực tế, Ngô Vĩnh Bình viết: ”… Ở Hội An
khi đến dự đêm thơ, nghe nhà thơ đọc thơ (diễn thơ), có người đã hỏi “người ta
(nhà thơ) đang làm gì thế ”? Có người không tránh khỏi bất ngờ đã phải
viết “thơ là vậy sao”?… Các nhà phê bình thì dường như “chạy mất dép” cả. Không
ai dám bảo đó là thơ và cũng chăng ai dám nói đó không phải là thơ. Tôi chưa
thấy một bài phê bình nào dám “nhìn thẳng” vào các nhà thơ trẻ, đặc biệt là các
nữ thi sĩ trẻ để khen thuyết phục và chê thuyết phục.”, còn Nguyễn Thúy
Hằng, người làm thơ trẻ, nhận định về giới phê bình: “Đội
ngũ các nhà phê bình quá ít và trình độ của họ hiện nay chỉ dừng ở mức độ khen -
chê, chưa đủ sức phân tích tác phẩm trọn vẹn”. Phó giáo sư - Tiến sĩ
Nguyễn Thị Minh Thái: “Bản chất của văn học là chữ, và đòi hỏi
duy nhất là đọc cho “vỡ chữ”. Các nhà
phê bình hiện nay đang gặp phải bi kịch: đọc không vỡ chữ” (Hội nghị lần
III)Lý giải vấn đề “khủng
hoảng” của lý luận, phê bình văn học, nhà văn Hoàng Quốc Hải (tham luận Hội
nghị lần II - vẫn nhìn theo cách nhìn Marxist) cho rằng: “Hệ
thống xã hội chủ nghĩa sụp đổ, Ban Văn hóa tư tưởng cũng như Hội đồng lý luận
Trung ương có đề ra “định hướng xã hội chủ nghĩa”. Tuy nhiên, đó là định hướng
mờ nhạt. Vì rằng “định hướng xã hội chủ nghĩa” nhưng lại hoạt động theo cơ chế
thị trường. Định hướng xã hội chủ nghĩa với cơ chế thị trường khắc chế nhau như
nước với lửa nhưng lại song song tồn tại. Do vậy, các nhà lý luận nước
ta rơi vào khủng hoảng triền miên là một sự đương nhiên”. Cách lý giải này không
thuyết phục.Một vấn đề “nóng” của
thực tiễn: Ở Hội nghị lần III, từ phát biểu của nhà lý luận Nguyễn Văn Lưu về
luận văn của Đỗ Thị Thoan, Giáo sư Phong Lê lên tiếng: Ai làm luận văn xúc phạm
lãnh tụ, hãy truy đến tận gốc xem hội đồng thạc sĩ ai chấm, ai lập hội đồng.
Không thể chấp nhận được. Cần phải lên tiếng. Nhà phê bình Nguyễn Văn Lưu đặt
thẳng vấn đề với các đồng nghiệp: ”Chúng
tôi muốn góp ý với các đồng nghiệp là nhà văn Nguyễn Đăng Điệp - Viện trưởng Viện
Văn học, và nhà văn Văn Giá- Trưởng khoa Lý luận - Phê bình Văn học Trường Đại
học Văn hóa (Bộ Văn hóa), hai thành viên hội đồng chấm luận án và Chủ tịch Hội
Nhà văn Hà Nội Phạm Xuân Nguyên - người đã đọc bản thảo Những tiếng nói ngầm của
Nhã Thuyên - rằng các bạn nên giữ sự trung thực cho ngòi bút của mình, nên tự
trọng về nhân cách. Các bạn có thể xin ra khỏi Đảng, tự nguyện trả lại các chức
danh và học vị mà thể chế này - do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập - đã phong tặng
cho các bạn rồi làm một nhà văn tự do thì hay hơn là lập lờ hai mặt như vị thầy
của các bạn: vẫn ca ngợi kính phục Dương Thu Hương: Người phụ nữ một mình chống
lại cả một Nhà nước - nhưng mà giải thưởng, chức danh Nhà nước ấy trao cho vẫn
vui vẻ nhận, lại còn thắp hương khấn vái xin cho được nữa. Cũng mong ngài Bộ
trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đừng để Đại học Sư phạm Hà Nội thành ra một trung
tâm hài hước như thế“ (20) Vấn đề luận văn Đỗ Thị
Thoan là vấn đề chính trị, tôi không đề cập ở đây. Tuy nhiên xung quanh vấn đề
này đã có những ý kiến có tính học thuật. Luận văn của Đỗ Thị Thoan nói về “cái
bên lề” về văn học ngoại biên: ”Việc Mở
miệng tự xác định vị trí bên lề của mình thuộc vào một xu hướng rộng hơn, có
tính chất liên quốc gia: xu hướng ngoại vi hóa (marginalization). Mảng văn
chương ngoại vi này hấp dẫn cộng đồng nghệ thuật và giới trí thức trong/ ngoài
nước, như biểu hiện của nỗ lực trên cả hai phương diện của nghệ sĩ: đổi mới
nghệ thuật và đòi hỏi tự do ngôn luận”(Luận văn).Như một thái độ bênh
vực Đỗ Thị Thoan (tuy không nói thẳng ra), Giáo sư Trần Đình Sử ca ngợi văn
chương ngoại biên. Dẫn theo Bakhtin ông viết: “Như vậy
văn học ngoại biên là nguyên sinh, văn học trung tâm là thứ sinh do điều kiện
chính trị, kinh tế, văn hóa quy định. Văn học cách mạng Việt Nam trước 1945 chỉ
là ngoại biên, sau Cách mạng tháng Tám liền trở thành chủ lưu, trung tâm. Trung
tâm ngoại biên luôn đổi chỗ cho nhau trong thực tế”,…” Quan niệm về ranh
giới của Bakhtin cho ta hiểu rằng, toàn bộ sức sống văn học, nghệ thuật
nằm ở đường biên. Kìm giữ văn học, nghệ thuật ở trung tâm là kìm hãm sự
phát triển, sinh sôi của chúng. Quan niệm này cũng cho thấy ngoại biên
hóa là quy luật khách quan của nghệ thuật và lí thuyết, phê
bình.” Ông cho rằng văn học Việt Nam đã ngoại biên hóa từ đầu đổi mới: ”Các
sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh, Lê Lựu, Ma Văn Kháng,
Dương Hướng, Nguyễn Khắc Trường, Hồ Anh Thái… thể hiện nhu cầu ngoại biên của
văn học rất mạnh mẽ. Dần dần các đề tài về tình yêu, tình dục, đề tài chấn
thương, thế tục, đồng tính trở nên phổ biến. Ông kết luận:”, “Ngoại biên hóa
dẫn đến đa nguyên, tạp giao, đối thoại và điều đó có thể làm nảy sinh những
sáng tác mới có giá trị. Ngoại biên hóa văn học ở Trung Quốc đã làm nảy sinh
một Mạc Ngôn đoạt giải Nobel, lẽ nào ngoại biên hóa văn học Việt Nam chẳng
đem đến niềm hi vọng?” (21) Lý luận về văn chương ngoại biên và văn
chương trung tâm còn cần phải xem xét kỹ. Trong suốt quá trình lịch sử, có bao
giờ văn học dân gian Việt Nam trở thành văn học trung tâm? Thời Trịnh - Nguyễn
phân tranh thì văn học nào là trung tâm? Văn học Đàng Trong hay Đàng ngoài?
Trước 1975, văn học Miền Bắc, văn học Miền Nam, văn học nào là ngoại biên, văn
học nào là trung tâm? Và hiện tại, văn học Việt Nam trong nước và văn học Việt
Nam của những người cầm bút hải ngoại, đâu là văn học trung tâm, đâu là ngoại
biên? và cứ theo mạch lập luận của Giáo sư Trần Đình Sử thì một ngày nào đó,
theo quy luật vận động khách quan, thì văn học Việt hải ngoại sẽ thành văn học
trung tâm chăng?Đó là những vấn đề của các Hội nghị Lý
luận phê bình I, II, III. Hội nghị LLPB lần thứ IV tại Tam Đảo được
tổ chức khá nghiêm túc. Ngày thứ nhất thảo luận riêng từng Hội đồng (Thơ, văn
xuôi, Lý luận phê bình). Ngày thứ hai thảo luận chung. Dường như đến hôm nay
(2016) những vấn đề nóng của Lý luận Phê bình những năm trước đã nguội (?), và
những “thùng thuốc nổ” đều không dự (Trần Mạnh Hảo, Bùi Minh Quốc, Phạm Xuân
Nguyên…), chỉ còn Chu Giang - Nguyễn Văn Lưu, Nguyễn Hòa và Đông La.Tôi chú ý đánh giá tổng kết Hội nghị
LLPB lần thứ IV của Nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội Nhà Văn.Ông đã chỉ ra nhiều
thành tựu của Văn học trong 30 năm đổi mới: “Vấn đề 1: Đổi mới đã giải phóng tiềm
năng sáng tạo. Chẳng hạn, chưa bao giờ ta có nhiều tiểu thuyết lịch sử như bây
giờ. Đề tài, chủ đề, tư tưởng trong sáng tác là phóng khoáng. Hội Nhà văn không
cầm tay chỉ việc.Điều làm thay đổi toàn
bộ nền văn học là, văn học 30 năm qua nói về cái
bình thường, cái tự nhiên, cái hài hòa, không lấy cái bất
thường, cái phi thường như giai đoạn trước. Nền văn học 30 năm đổi mới
phát triển hài hòa, vì thế ta có điều kiện quan sát con người trong nhiều bình
diện. Vai trò cá nhân nhà văn, cá tính sáng tạo được tôn trọng. Thí dụ, khi nhà
văn gửi tác phẩm đến nhà xuất bản thì nhà xuất bản phải trả lời. Trước kia chúng ta ca
ngợi hay phê phán, ngày nay văn học hướng thiện. Không hướng thiện thì không
phải là con người. Khi nhân danh lý luận, nhân danh mỹ học
của cái khác, thì cái khác đó có hướng thiện hay không? Không
hướng thiện thì không còn là văn chương.Dưới góc nhìn của lý luận phê bình văn
học, chúng ta thấy nhiều giá trị đã bị vượt qua. Chẳng hạn, mức độ phê phán,
mức độ đấu tranh bảo vệ con người, bây giờ dữ dội vô cùng, không còn chỉ như
thời Vua Lốp. Xin báo cáo với lãnh đạo, công lao lớn
nhất của Hội Nhà văn là chủ đề đạo đức xã hội. Đảng ra nghi quyết 33 nhấn mạnh
việc xây dựng đạo đức con người. Nhưng cách đây mấy chục năm, văn học đã nhấn
mạnh đến đạo đức con người, cái đó là tinh tường lắm!Tôi xin tiếp ý kiến của GS Nguyễn Đăng
Mạnh rằng, văn học của chúng ta không minh họa. Nhà văn nắm bắt được hồn cốt xã
hội là đạo đức, là nền tảng của nền tảng, (cái đó) hay vô cùng!Vấn đề 2: Chúng ta
từng bước hiện đại hóa nền văn học.
Văn học hôm nay hiện đại hơn rất nhiều,
đó là, khả năng tiếp nhận đời sống ở diện rộng. Thú dụ, chỉ vụ cá chết, hàng
trăm bài thơ, bút ký xuất hiện nhanh. Đây là nhiệm vụ của nhà văn. Rất thành
công.Hiện đại là ở chỗ: Xu hướng mở, không áp
đặt. Vấn đề dân chủ rất quan trọng. Văn học đổi mới thực sự là một nền văn học
dân chủ. Ngay trong hội nghị này, có người nói đi, có người nói lại, dân chủ
quá đi chứ! Không có chỗ nào có vách ngăn văn học với đời sống. Cách đây 30
năm, ai dám viết về đồng tính, về thế giới tâm linh. Bây giờ mỗi người có giọng
riêng, cách nói riêng. Chúng ta đang thoát khỏi dàn đồng ca. Thí dụ Nguyễn Ngọc
Tư xuất hiện là một, tôi không bỏ qua tác phẩm nào của Nguyễn Ngọc Tư. Nền văn
học dân chủ là nền văn học mỗi người có giọng điệu riêng, không phải là một dàn
đồng ca.Văn học không đánh bóng, không mạ kền.
Con người hiện ra trần trụi, xù xì như nó có, vì thế văn học thực hơn, gần sự
thật hơn.Đổi mới là nhu cầu nội
tại của văn học. Hãy đánh giá nền văn học dưới góc độ
Văn hóa học. Không chỉ đánh giá giá trị phản ánh mà phải đặt văn học trên hệ giá
trị văn hóa. Nhà văn là đội quân văn hóa. Lực lượng sản xuất những giá trị tinh
thần cho xã hội. Đây là đội quân rất đáng quý (dù ăn mặc còn xộc xệch).Nhiều vấn đề chúng ta
đã vượt một chặng đường dài. Tiểu thuyết Dòng
sông mía (Đào Thắng) viết sinh động, gai góc, nhưng tâm nhà văn trong sáng.
Nguyễn Khắc Phê viết về Cải cách ruộng đất, ông nói muốn “nắn gân Hội Nhà văn”,
chúng tôi trao giải. Nếu như sợ sệt, thiếu trách nhiệm thì tác phẩm Biết
đâu địa ngục thiên đàng sẽ bị bỏ qua. Viết gai góc, nhưng cái nhìn của
nhà văn trong sáng, chúng tôi trao giải. Đó là cái mới. Trước kia không dám
trao giải. Sách của Tô Hải Vân đặt vấn đề ngồi nhầm chỗ làm đảo lộn hệ giá trị.
Tiểu thuyết Mảnh vỡ (Vĩnh Quyền), Ban chấp hành thảo
luận lên thảo luận xuống. Trao giảo là ở cái tâm của nhà văn”.Nhà thơ Hữu Thỉnh cũng
nhắc tới tác phẩm của các nhà văn: Xuân Đức, Lê Minh Khuê (Chân
trời của Hạ), Trầm Hương (Sài gòn đêm không ngủ), Bích Ngân (Thế
giới xô lệch), Nguyễn Bình Phương… “Vấn đề 3: Hội Nhà văn đã khôi phục
những giá trị một thời, như phục hồi danh dự nhà văn cho Trần Dần, Hoàng Cầm.
Lan Khai, Vũ Trọng Phụng… Có Giáo Sư vi phạm đã không bị tước danh hiệu, không
truất giải thưởng Nhà nước.
Vấn đề 5: Lý luận phê bình có những
bước tiến mới. Nhiều trào lưu được giới thiệu, cái nhìn cởi mở hơn. Trường hợp
GS Hoàng Ngọc Hiến, cuối đời ông nghiên cứu Hồ Chí Minh, tôi kính trọng vô
cùng!Lý luận Phê bình có nhược điểm là tầm
bao quát chưa hết, chưa sâu. Lý luận Phê bình phải bao quát được tình hình văn
học. Nhà Lý luận Phê bình phải đọc tác phẩm.Vấn đế 6: Một số vấn đề cần trao
đổi:
Trong hội nghị này còn có những vấn đề
phải trao đổi thêm. Đó là vấn đề phân kỳ văn học đổi mới chưa thống nhất.Đổi mới văn học là vì sinh mệnh của
chính nó. Không phải nó chỉ đổi mới vài năm rồi dừng lại (1986-1991). Trường
hợp của Nguyễn Ngọc Tư thế nào? Bảo Ninh bây giờ khác với Bảo Ninh 1991. Nguyễn
Quang Thiều đạt giải 1993, trường hợp của Nguyễn Xuân Khánh…Đổi mới văn học là dòng chảy của nhiều
thế hệ, sức lực của cả đội ngũ. Không nên quy kết đổi mới chỉ ở lớp trẻ. Đổi
mới nhưng không đoạn tuyệt với quá khứ. Nhà văn phải học lẫn nhau. Không có nhà
văn nào trở thành lĩnh xướng mà không hút mật thời đại.Vấn đề nhân
vật trung tâm hay vấn đề trung tâm của văn học, cái
nào là chính? Nhân vật nào gánh vác hai nhiệm vụ bảo vệ và xây dựng tổ quốc thì
nhân vật ấy là nhân vật trung tâm. Vấn đề
trung tâm mới là vấn đề quan trọng. Văn học phải vì con người, tiếp sức cho con
người. Vấn đề trung tâm là: xây
dựng cho con người tới đâu?” (Nguồn: bản ghi trực tiếp tại hội nghị của BCT)Người viết những dòng
này xin lưu ý rằng, ngay từ năm 1998, Nghị quyết Trung ương 5 đã mở đường: ”Phấn
đấu sáng tạo nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị tư tưởng và nghệ
thuật cao, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân chủ, có tác dụng sâu sắc xây dựng
con người. Khuyến khích tìm tòi, thể nghiệm mọi phương pháp, mọi phong cách
sáng tác vì mục đích đáp ứng đời sống tinh thần lành mạnh, bổ ích cho công
chúng. Bài trừ các khuynh hướng sáng tác suy đồi, phi nhân tính”. Nghị quyết 23 của Bộ
Chính trị (2008) cũng khẳng định: ”Tiếp tục
đổi mới, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển mạnh mẽ, đa dạng của văn
học, nghệ thuật về đề tài, nội dung, loại hình, phương pháp sáng tác, sự tìm
tòi, thể nghiệm, nâng cao chất lượng toàn diện nền văn học, nghệ thuật nước
nhà…”Trở lại dòng “Văn
chương Nhân văn và Dân chủ”, phải đến lớp nhà văn trẻ đầu thế kỷ
XXI dòng văn học nhân văn-dân chủ mới có những cách tân
thực sự. Do không còn vướng mắc về phương pháp sáng tác, họ mạnh dạn thể nghiệm
những cách viết hiện đại. Văn chương không đặt ra mục đích phản ánh hiện thực
mà miêu tả và suy nghiệm về hiện thực. Văn chương từ phương thức kể chuyện chuyển
sang kiểu tác phẩm tư tưởng. Nhà văn rời bỏ cách nhìn theo chủ nghĩa Marx (nhìn
hiện thực theo quan điểm đấu tranh giai cấp) chuyển sang khám phá hiện sinh. Có
người trở về với tư tưởng phương Đông. Nhà văn vận dụng nhiều kiểu bút pháp,
cả siêu thực và hiện
thực huyền ảo và hậu hiện đại. Có thể nói, 10 năm
đầu thế kỷ XXI, một lớp nhà văn trẻ đã làm thay đổi hẳn bộ mặt văn chương Việt
Nam hiện đại. Do được tiếp cận với văn chương thế giới, họ hơn hẳn thế hệ trước
về trình độ. Do không vướng mắc vào quá khứ, họ không phải e dè ngòi bút, và do
được “cởi trói” bởi Nghị quyết Trung ương 5 và Nghị quyết 23, họ mạnh dạn thể
nghiệm những gì mình tâm đắc.Xin kể một vài tên
tuổi các nhà văn, nhà thơ: Nguyễn Bình Phương (Những
đứa trẻ chết già. 1994 - Thoạt kỳ thủy. 2004 - Ngồi. 2006,…), Đỗ Tiến
Thụy (Màu rừng ruộng. 2006), Phong Điệp (Blogger. 2009), Nguyễn Danh Lam
(Giữa dòng chảy lạc-Giải thưởng Hội Nhà
văn Việt Nam 2010), Nguyễn Ngọc Tư (Khói
trời lộng lẫy. 2010), Uông Triều (Sương
mù tháng Giêng. 2015)…, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Mai Văn Phấn, Ly Hoàng Ly, Nguyễn
Hữu Hồng Minh, Lê Vĩnh Tài, Văn Cầm Hải, Nguyễn Thúy Hằng,…(22).Sau những thành công
ban đầu, lớp nhà thơ, nhà văn này đã chững lại, và phía sau họ, lớp nhà văn trẻ
từ 2010 đến nay chưa có khả năng vượt lên phía trước, tiếp tục con đường đưa
văn chương Việt Nam hội nhập văn chương thế giới. 3.
“Văn chương thị trường”Cho đến nay (2019) sau
hơn 30 năm đổi mới và hội nhập, chúng ta đã có thể nhận dạng được nền kinh tế
thị trường và những hệ quả của nó với xã hội Việt Nam. Kinh tế thị trường làm
thay đổi mọi yếu tố xã hội, từ tư tưởng đến văn hóa, lối sống, các mối quan hệ
giữa người với người, đặc biệt là sự suy thoái đạo đức xã hội. Kinh tế phát
triển đem đến đời sống ấm no hơn nhưng cũng làm sụp đổ những giá trị văn hóa
truyền thống và gây ra bao nhiêu tệ nạn xã hội. Kinh tế thị trường biến mọi thứ
thành hàng hóa và vận động theo quy luật của đồng tiền. Ngay cả giáo dục là
ngành độc quyền của Nhà nước cũng trở thành thị trường béo bở cho nhiều “nhóm
lợi ích” giành giật. Văn học nghệ thuật, tuy chủ trương không thương mại hóa,
song những ngành kinh doanh văn nghệ mang đến những món tiền khổng lồ. Năm
2019, mỗi 30 giây quảng cáo trong giờ chiếu phim Về nhà
đi con là 120 triệu đồng. Một xuất chiếu trên VTV1, quảng cáo 10 phút, thu
về 2,4 tỷ. Lúc đầu phim dự định có 40 tập sau kéo thành 80 tập. Sự thất bại của nền
giáo dục đã đưa vào đời một lớp người trẻ hoàn toàn khác với lớp trẻ cha anh.
Họ không có lý tưởng, chẳng có gốc rễ gì với cách mạng và kháng chiến. Chủ
nghĩa cá nhân vị kỷ, lối sống hưởng thụ và triết lý thực dụng trở thành bản
chất xã hội của họ. Họ quay quắt kiếm tiền, rồi đắm mình trong thế giới ảo.
Không có tình yêu, chỉ có tình qua đêm. Không còn niềm tin, chỉ có sự trống
rỗng. Không có con đường cho tương lai, chỉ có quanh quẩn bế tắc trong cái tôi. Không tìm thấy giá
trị thật trong đời sống, chỉ có hàng nhái, hàng giả.Tối 18/10/2012 tại Hà
Nội, trong tọa đàm mang tên “Nhiều
cách sống của những tuổi trẻ bất thường” về bộ ba tiểu thuyết “1981″,
“Nhiều cách sống” và “Mất ký ức“, tác giả Nguyễn
Quỳnh Trang thú nhận: “Từ khi sinh ra tôi đã luôn tự hỏi mình là
ai, mình từ đâu đến, mình sẽ đi về đâu trong cuộc đời này… Tuổi trẻ của
chúng tôi hoang mang, lo lắng quẩn quanh, càng đi sâu vào những thú
vui vật chất lại càng thấy rệu rã. Với Mất ký ức tôi muốn đi tìm tôi,
để biết cách vượt qua những hoang mang bấn loạn” (23). Văn chương thị trường là dòng tác phẩm
đáp ứng thị hiếu một lớp độc giả trẻ. Lớp độc giả này chịu ảnh hưởng văn chương
thị trường nước ngoài. Họ là “nguồn thu”, là “nạn nhân” của công nghệ PR. Văn
chương thị trường chủ yếu là văn chương giải trí và phô diễn cái tôi của thế hệ
“A còng”(@). Các tác giả viết cho đối tượng độc giả phải hiểu biết tâm lý và
thị hiếu công chúng, phải làm chủ công nghệ PR (văn chương, show diễn, ca nhạc,
phim ảnh và mạng xã hội…). Nhiều nhà văn muốn viết văn
chương thị trường nhưng không thể, vì họ đã định khuôn trong cách sản xuất tác phẩm của
những “trại sáng tác”, được định hướng bởi những nhiệm vụ chính trị và không
biết gì về công nghệ PR.Trong thực tế hôm nay, nhà văn nào khi
viết tác phẩm cũng hướng về công chúng thị trường và đối mặt với thách thức.
Thí dụ những tập thơ in ra chỉ dành để tặng vì không ai mua. Nhà văn Nguyễn
Đình Tú đưa ra nhận xét: “Thứ nhất: Không thể phủ nhận được sự
tác động của văn học nước ngoài khi vào Việt Nam đã ít nhiều tạo động lực cho
những tác phẩm thuộc khuynh hướng này ra đời. Với Hạt cơ bản của Michel
Houellebecq, Báu vật của đời của Mạc Ngôn, Cô gái chơi dương
cầm của Jelinek, Rừng Na uy, Kapka bên bờ biển của
Murakami, Những kẻ thiện tâm của Jonathan Littell, Huynh
đệ của Dư Hoa, các tác phẩm của Vệ Tuệ, Thiết Ngưng, Sơn Táp, Xuân Thụ…
Thứ hai: Sex từng là vùng cấm kỵ trong văn chương nước ta, vì thế nó luôn tạo
sự háo hức cho người đọc và người viết. Chỉ khi nào bạn đọc chán nó thì các tác
phẩm viết về nó mới dừng lại… Sự “cởi trói” cho một vùng cấm kỵ cùng với thị
hiếu bạn đọc (có vẻ như mong chờ) ít nhiều là nguồn cảm hứng cho các
nhà văn cầm bút lên và viết về… sex!…… Với sự nở rộ những tác giả
tác phẩm thuộc khuynh hướng này trong thời gian gần đây, cho thấy, dòng văn học
này sẽ còn tiếp tục phát triển trong thời gian tới.Bài viết này không bàn tới cái
được và cái chưa được cũng như những ảnh hưởng tiêu cực hay tích cực của những
tác phẩm mang đậm yếu tố sex. Nếu nhìn nó đơn giản chỉ là một khuynh hướng sáng
tác thì cũng hãy đơn giản mà nhìn nhận rằng: Cũng giống như nhiều khuynh hướng
(hay trào lưu) sáng tác khác, khuynh hướng tính dục cũng sẽ phát triển lên đến
cao trào rồi thoái trào.”(24)Đã có những “mặt nạ”
được dựng lên để che đậy thực chất việc miêu tả sex trần trụi nhằm câu khách,
nhằm gây scandal để nổi tiếng của một số người cầm bút. Người ta mượn hơi hướng
của văn chương nữ quyền, người ta dùng văn chương để giải phóng người phụ nữ
khỏi sự thống trị của nam giới; rằng văn chương không có vùng cấm, rằng văn
chương sex đã có trong mọi thời đại, trong mọi nền văn chương của nhân loại… Có
thể nhắc đến, Đỗ Hoàng Diệu với Bóng đè; Y Ban với I am
đàn bà, Thủy Anna với Điếm
trai; Keng với Dị bản; Nguyễn Đình Tú với Nháp,…Đồng thời với đề tài
sex là đề tài tình dục đồng tính: tiểu thuyết Một thế
giới không có đàn bà của Bùi Anh Tấn, Song
song của Vũ Đình Giang… Nhưng không hẳn chỉ có vậy. Trong một cuộc tập huấn
lý luận phê bình văn học nghệ thuật, Giáo sư Mai Quốc Liên cho biết, Bóng đè lúc đầu chỉ là
một truyện sex gây sốc bằng sự miêu tả trần trụi bản năng, nhưng khi một nhà
văn nước ngoài mông má lại, nó trở thành một mặt nạ để
bộc lộ chủ đề chính trị.Trong bài viết có nhan
đề: Văn chương thời nay: Không có sex, không
bán được?, tác giả Nhung Đinh, báo Người
đưa tin cho biết, theo nhận định của các công ty sách Alpha, Nhã Nam thì: ”…trong
khi thị
trường văn chương trong nước đang ế ẩm mới
thấy rằng “văn học sex” đang trở thành cứu cánh số 1 cho các nhà xuất bản. Chưa
cần biết cốt truyện là gì, nhân vật ra sao, ý nghĩa xã hội như thế
nào; chỉ cần quảng cáo có “sex” là các đơn vị xuất bản đã có thể yên tâm về số
lượng phát hành” (25)
”… Không
chỉ bạn bè tôi, đầy rẫy ngoài kia vẫn đang có nhiều lắm những cặp tình nhân
gạch đầu dòng. Yêu cho qua ngày, cặp kè cho có tụ. Thấy người này hội tụ đủ
những điều mình cần cho một mối quan hệ thì… cứ yêu. Rồi nếu thấy một vài người
khác nữa cũng có những chỉ tiêu vừa khít với những gạch đầu dòng mình đề ra,
thì lại… yêu tiếp. Cứ thế, họ đi yêu những gạch đầu dòng - chứ không phải yêu
một tấm lòng…“ (Buồn làm sao buông).Xu
hướng chung của văn chương thị trường là giải trí. Xu hướng này đang
lấn át trên thị trường và có một lượng fan (người ái mộ) đáng kể. Và trong danh
mục sách best-seller năm 2014, những sách đứng đầu top ten lại là văn chương
thị trường. Xin đọc những lời quảng cáo này: ”Tác
phẩm mới ra mắt đã cháy hàng tại Hội sách tại Tp. Hồ Chí Minh thời
gian qua; sách nằm trong top 12 cuốn sách Việt Nam bán chạy nhất năm; Tập tản
văn đầu tay… với lượng tái bản lên tới 20.000 bản, tác giả tiếp tục trình làng
tập truyện ngắn thứ hai. Cuốn này khi mới nằm ở dạng bản thảo đã trở thành sách
best-seller vì có đơn đặt hàng trước gần chục nghìn bản; tập
sách như những cuốn cẩm nang dành cho lứa tuổi ô mai ngốc nghếch; tác giả là
một blogger đình đám và được cộng đồng mạng phong danh là “nhà văn hotgirl”. Trước
khi tiểu thuyết phát hành, 6 chương đầu được tung lên mạng đã thu hút hơn hai triệu lượt view chỉ trong vòng một tháng.”, Tiến sĩ Quách Thu Nguyệt, nguyên Giám
đốc Nhà xuất bản Trẻ, thành viên sáng lập giải Sách Hay thì chia sẻ riêng với
Sài Gòn Tiếp Thị rằng: “Khi người đọc đa số là người trẻ thì có
nghĩa là thị trường sẽ rộng hơn, mức chi tiêu cho sách sẽ mạnh hơn. Tôi thấy
hiện nay nhiều công ty sách, đặc biệt là phía tư nhân đã bắt mạch tính chất thị
trường rất tốt. Họ tìm những tác giả trẻ có tiếng nói trẻ có thể chạm vào cảm
xúc, suy nghĩ, tạo ra sự đồng cảm với người đọc trẻ. Nhưng thách thức đặt ra là
thị trường sách đang cần tính đa dạng, không nên chỉ tập trung ở mảng sách giải
trí thuần túy…” (27)Có tác giả đã in bảy đầu
sách nói rằng: ”Văn chương không phải là công việc của
tôi. Nó chỉ là sở thích. Có cũng được, không có cũng hơi buồn chán, nhưng mà
chẳng sao”. Một tác giả khác đã in ba đầu sách cũng có cùng một ý: ”Tôi
không nghĩ nhiều đến chuyện có trở thành một nhà văn thực sự hay không? Chỉ đơn
giản là thích viết, luôn viết…”. Trong cái xô bồ của việc
buôn bán chữ, của việc cầu danh cầu lợi, của những toan tính cá nhân, thì
dòng văn chương thị trường cũng có những
tác giả tài năng. Sách của họ vừa đáp ứng thị trường, vừa có phẩm chất văn
chương. Xin đơn cử Nguyễn Nhật Ánh, Dương Thụy, Phan Hồn Nhiên… Sách của nhà
văn Nguyễn Nhật Ánh đã thành thương hiệu. Sách mới in của ông thường vượt qua
con số 10.000 bản. Dương Thụy nổi tiếng với tác phẩm “Oxford thương
yêu” tái bản trong hai năm là 14 lần, với tổng đầu sách là 55.000 bản.
Phan Hồn Nhiên chuyên tâm với thể loại sci-fi (Mắt
bão, Cảm xúc nguy hiểm, Máu hiếm, Ngựa thép…).Thực ra không có sự
phân định rạch ròi một nhà văn thuộc dòng văn
chương thị trường văn chương nhân văn và dân chủ. Nguyễn Ngọc Tư là
một thí dụ. Nữ tác giả này có sách best-seller trên thị trường, nhưng cô cũng
là nhà văn đụng chạm đến những vấn đề nóng của hiện thực. Cánh
đồng bất tận đã đem đến vinh quang cho cô nhưng cũng gây ra không ít khó khăn cho
tác giả khi nó mới xuất hiện. Nhà văn viết tác phẩm
muốn được đông đảo độc giả biết đến, họ buộc phải hướng đến thị trường. Nhưng
chỉ những nhà văn tài năng, có tâm huyết mới có thể viết được một tác phẩm vừa
đáp ứng những đòi hỏi của thị trường vừa có phẩm chất văn chương. Thành công như
Nguyễn Nhật Ánh vẫn chỉ đếm trên đầu ngón tay. Và vì thế, dòng văn
chương thị trường, tuy có lúc ồn ào do quảng cáo, nó sẽ qua đi rất mau, hết đợt sóng này đến
đợt sóng khác, tùy thuộc vào những cơn sóng thị trường có ảnh hưởng toàn cầu.Sau cao trào 2014 đến
nay, văn chương thị trường trở về sự im
ắng. Rất nhiều người viết đã bỏ cuộc chơi. Tài năng vẫn là của hiếm. Những nhà
văn “truyền thống” viết cho thị trường đến nay không có mấy người thành công.
Tác phẩm văn chương nước ngoài được dịch ra tiếng Việt vẫn đang chiếm lĩnh thị
trường sách văn chương. Văn chương thị trường tuy đã định hình
và có thành tựu, song chưa có đóng góp gì nhiều vào sự phát triển chung của văn
chương Việt Nam, có chăng là sự hiện diện của chính nó như một thực tại được
công nhận trong thị trường. Nó cũng đặt ra nhiều vấn đề để các nhà quản lý, các
nhà giáo dục, các nhà lý luận suy nghĩ. Chẳng hạn, cần phải có những mối quan
hệ thế nào giữa giải trí với tư tưởng, lối sống, khi người trẻ tiếp nhận văn
chương thị trường? Làm thế nào để cân bằng văn chương
thị trường với văn chương cách mạng và kháng chiến, văn
chương Nhân văn và Dân Chủ?…PHẦN
II: GHI NHẬN MỘT VÀI HIỆN TƯỢNG
45 năm qua còn lưu lại dấu vết
nhiều hiện tượng văn học. 1. Đáng kể là việc tổ chức Ngày thơ
Việt Nam hàng năm vào ngày Nguyên tiêu.
Hoạt động này đã trở thành một nét văn hóa có ý nghĩa. Tuy vậy, việc tổ
chức Ngày Thơ Việt Nam trong cả nước đang nhạt dần.
Công chúng ngày càng xa rời thơ. Người ta không tìm thấy thơ hay, mà đa phần là
thơ phong trào. Thơ không nói được tiếng nói của công chúng, thơ không là nhịp
đập trái tim của nhân dân. Đó là chưa nói đến trào lưu “thơ khó hiểu” làm nản
lòng công chúng. Ngày thơ Việt Nam được tổ chức
như một ngày hội với nhiều hình thức sinh hoạt, và được Hội Nhà văn mở rộng các
hình thức giao lưu quốc tế.2. Sau gần 50 năm, các tác giả trong vụ án
Nhân Văn Giai Phẩm đã được phục hồi danh dự và được
trao giải thưởng Nhà Nước: Nhà thơ Quang Dũng (năm
2000), Lê Đạt, Trần Dần, Phùng Quán, Yến Lan và Hoàng Cầm được Chủ tịch nước Việt Nam ký
quyết định tặng thưởng Giải thưởng Nhà nước tháng
2 năm 2007…3. Đã có lúc tình trạng “loạn” diễn ra trên các diễn đàn. Nhất là trong Đại hội Nhà văn lần thứ VIII
(2-5/8/2010): “Cả hội trường như một lò lửa! Đại hội căng lên như một dây
đàn. Và Tô Nhuận Vỹ đăng đàn. Trong chốc lát đã có người lên cướp diễn đàn của
ổng! Ôi! Khủng khiếp!”(28) Khi rộ lên phong trào
lập trang web, phong trào viết blog, nhiều người mang “mặt nạ”, quăng lên mạng
đủ mọi thứ ngôn từ làm cho việc phê bình văn chương trở nên hỗn loạn, nhất là
loạn tiêu chí đánh giá tác phẩm. Từ đây dẫn đến tình trạng “thiếu văn hóa”
trong phê bình văn chương. Môi trường văn chương bị ô nhiễm trầm trọng, mất hẳn
tính nhân văn học thuật trong đời sống văn học. Đến độ, Phó Giáo Sư - Tiến Sĩ
Phạm Quang Trung đã phải tuyên bố ngưng cuộc tranh luận về giải thưởng văn
chương của Hội Nhà văn Việt Nam 2010:” Suốt
một tháng trời nay, tôi thức khuya dậy sớm, mong góp những tiếng nói kịp thời
theo diễn biến nhanh chóng không phải chỉ từng ngày mà từng giờ chung quanh
cuộc tranh luận chủ yếu trên diễn đàn trannhuong.com về giải thưởng
văn chương của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2010. Đến lúc này, tôi ý thức rõ
rệt là bản thân cần nói lời giã từ mặc dầu không phải không thấy lưu luyến và
tiếc nuối…” (29)Thực ra không chỉ
cuốn Hội thề của Nguyễn Quang Thân đạt giải
thưởng tiểu thuyết (2006-2009) của Hội Nhà văn Việt Nam 2010 gây ra những luồng
ý kiến trái chiều, mà nhiều giải thưởng văn chương khác cũng khiến người ta đặt
vấn đề về việc trao giải.” Vì lẽ,
qua mấy mùa trao giải gần nhất, Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam luôn xảy ra sự
cố: Nào là có nhà thơ từ chối nhận tặng thưởng, sếp trong Hội từ chối nhận
giải, vô số tác phẩm bị chê là không xứng đáng được vinh danh… Kể cũng khổ cho
Hội, điều quan trọng nhất để đánh giá cái được và chưa được của giải thưởng là
chất lượng tác phẩm, thì người ta lại bỏ quên để chú ý chuyện đâu đâu”.(30) 4. Trình trạng “đạo thơ” xảy ra quá nhiều làm nhức nhối lương tâm những người cầm bút chân chính.
Nhà văn từ xưa đến nay là ánh sáng lương tri cho nhân loại. Trong thế giới của
“cái đẹp”, của sự sáng tạo, không có chỗ cho kẻ cắp. Ngậm ngùi và bẽ bàng hết
sức!5. Bốn mươi năm tuy dài, nhưng có những vấn
đề của lịch sử để lại còn cần thêm thời gian. Vấn đề văn chương miền Nam
(1954-1975) và vấn đề “hợp lưu” dòng văn chương của người Việt hải ngoại sau
1975.Đã có những đòi hòi và
nỗ lực ở trong nước và ngoài nước đánh
giá về Văn học miền Nam (1954-1975). Thật ngạc nhiên, đã 45
năm trôi qua, tại hội nghị giao ban của Hội
đồng lý luận phê bình văn học, nghệ thuật TP.HCM ngày 10/11/
2019, nhạc sĩ Trần Long Ẩn, Chủ tịch Liên
hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật TPHCM phát biểu: “Chúng
tôi đề xuất phải hết sức thận trọng với trang sử đen tối của miền Nam Việt Nam
lúc bấy giờ là bị xâm lược. Văn học, nghệ thuật độc hại của nó xuyên
tạc đường lối cách mạng đúng đắn của Đảng ở miền Nam và hiện nay không
thể tẩy xóa. Vậy mà đồng thời, phong trào cách mạng ở miền Nam trong văn học,
nghệ thuật rất dữ dội, rất lớn thì không biểu dương, không tôn vinh, không học
tập, không nhân rộng mà lại đòi xóa nhòa không còn khái niệm âm nhạc cũ trước
giải phóng nữa”.Ý kiến này của Trần
Long Ẩn đã bị công luận phản đối dữ dội, bởi nó đi ngược với quan điểm hòa hợp
hòa giải dân tộc, và thể hiện một cái nhìn hẹp hòi thiếu tính lịch sử khoa học
và dân tộc. https://www.phunuonline.com.vn/ Trong nước, cuốn Văn học
thực dân mới Mỹ ở miền Nam những năm 1954-1975 của Trần Trọng
Đăng Đàn.(Nxb Sự Thật, Hà Nội 1988) là cuốn sách chứa đựng những quan điểm vẫn
còn tồn tại đến hôm nay. Cuốn này sau đổi tên là Văn hóa
Văn nghệ Nam Việt Nam, 1954-1975 (Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2000).
Xin trích:Trần Trọng Đăng Đàn nói về nhiệm vụ
chính trị trong cuộc đấu tranh chống văn hóa thực dân mới Mỹ ở miền Nam sau
1975:“… Những
văn kiện của Đảng và Nhà nước, đặc biệt các văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần
thứ IV, V, VI đã xem nhiệm vụ nghiên cứu và phê phán chủ nghĩa thực dân mới
trên lĩnh vực văn hóa văn nghệ là một bộ phận hữu cơ của toàn bộ nhiệm vụ khắc
phục những hậu quả của chủ nghĩa thực dân mới Mỹ trong cuộc chiến tranh xâm
lược Việt Nam trước đây và là một việc làm có ý nghĩa quan trọng góp phần đẩy
mạnh cuộc cách mạng tư tưởng và văn hóa đang diễn ra ở nước ta. Để đạt
mục tiêu ấy, chúng ta phải có phương pháp nghiên cứu thích hợp, đồng thời phải
xác định đúng vị trí, đánh giá đúng tác hại của “văn học” thực dân mới. Do nhận
định sai về vị trí và tác hại của “văn học” thực dân mới Mỹ, xem nó như một
giai đoạn kế tục của nền văn học Việt Nam truyền thống, mà nhiều người làm công
tác nghiên cứu giảng dạy văn học thời Mỹ đã vận dụng phương pháp lịch sử để
trình bày diễn tiến của “giai đoạn văn học “này và gán ghép nó vào lịch sử văn
học dân tộc.Theo
chúng tôi, với mục đích nghiên cứu “văn học” thực dân mới để vạch trần
những độc hại của nó, để thanh toán những tàn tích của nó, qua đó, góp phần
xây dựng nền văn hóa mới, con người mới xã hội chủ nghĩa, thì việc sử dụng
phương pháp lịch sử là không thích hợp, là khiên cưỡng và có dụng ý bóp méo
lịch sử.Ở đây,
cái thích hợp nhất đối với chúng ta là phương pháp nghiên cứu logic, nhằm phân
tích và phê phán “văn học” thực dân mới qua 4 khâu: xã hội, nhà văn, tác phẩm
và người đọc”. (tr.42)Nhận xét về nội dung văn học miền Nam
1954-1975, Trần Trọng Đăng Đàn viết:“Có ba
khuynh hướng: “văn học” phản động về chính trị, “văn học” đồi trụy hóa con
người và “văn học” chạy theo những thị hiếu thấp kém của xã hội tiêu thụ gọi
tắt là “văn chương tiêu thụ”. (tr.23)
“Nhằm
tận dụng “văn hóa” và “văn nghệ” làm công cụ chiến tranh tâm lý, trong những
năm thống trị ở miền Nam, địch đã kết hợp cả hai hình thức: ”văn hóa, văn nghệ
chỉ huy” và “văn hóa văn nghệ tự phát”“Chỉ
huy là loại “văn hóa”, “văn nghệ” do các cơ quan, các tổ chức, các cá nhân
trong bộ máy chính quyền và quân đội Sài Gòn công khai nắm…phục vụ trực tiếp
cho những yêu cầu chính trị, quân sự, kinh tế của chúng. (tr.17)Gọi là
“văn hóa”, “văn nghệ tự phát” là vì nhìn bề ngoài thì y như nó không chịu sự
điều khiển, chỉ huy của chính quyền, y như nó được hoàn toàn tự do, tự phát. Ở
đây, “văn hóa”, “văn nghệ” giống như một khu vực chợ trời: ai muốn in sách cứ
in, ai muốn ra báo cứ ra, ai muốn lập nhà xuất bản, lập các hội, các đoàn, các
nhóm, các phái… cứ việc lập; có tiền anh cứ xây nhà hát, dựng rạp chiếu bóng,
lập phim trường…Chính quyền cũ… cho du nhập đủ các trường phái văn học, các xu
hướng triết học, mỹ học, và trong đó, chúng vờ làm như là cho tha hồ viết, tha
hồ nói… kể cả chửi Mỹ, chỉ trích tổng thống… Thực chất là có chỉ huy, mà trước
hết là nó chỉ huy cái cơ bản: muốn nói gì thì nói, viết gì thì viết, nhưng phải
là không nói, không viết cái gì có lợi cho cách mạng, không viết “theo sự chỉ
đạo của cộng sản”…và “mọi hành vi nhằm mục đích tuyên truyền hay thực hiện chủ
nghĩa cộng sản đều bị cấm chỉ”…Tuy
nhiên, đường lối “văn hóa, văn nghệ tự phát’ lại có các mặt bất lợi cho
địch… Chính đây là kẽ hở mà cách mạng có thể lợi dụng để khơi những dòng trong
giữa những dòng đục và quật lại chúng những đòn thấm thía trên mặt trận đấu
tranh văn hóa tư tưởng. (tr. 26)Qua trích dẫn trên,
Trần Trọng Đăng Đàn không coi văn học miền Nam là văn học. Ông để chữ “văn học”
trong ngoặc kép (“ “). Theo ông, văn học miền Nam phải hoàn toàn bị vứt bỏ vì
nó là nền “văn học” phản động về chính trị, đồi trụy hóa con người và chạy theo những thị hiếu thấp kém của xã hội tiêu thụ“. Nó không thể được coi
là một bộ phận của nền văn học dân tộc vì nó chỉ có tác hại. Nghiên cứu văn học
miền Nam bằng phương pháp lịch sử là sai lầm. Nhưng ông phải thừa nhận, ngoài
bộ phận “văn học chỉ huy”, ở miền Nam còn có một bộ phận “văn hóa văn nghệ tự
phát”, “hoàn toàn tự do”.” Chính quyền cũ… cho du nhập đủ các
trường phái văn học, các xu hướng triết học, mỹ học”.Tiến sĩ Trần Hoài Anh
viết: “Việc xác định giá trị của lý luận - phê
bình văn học ở đô thị miền Nam trong hệ thống giá trị của lý luận - phê bình
văn học dân tộc là điều có ý nghĩa, không chỉ về mặt học thuật mà còn về mặt tư
tưởng xã hội của một đất nước thống nhất, một dân tộc thống nhất./ Mặt
khác, sự hiện hữu của lý luận - phê bình văn học ở đô thị miền Nam là
một thực thể, một thực tế lịch sử, không thể phủ nhận. Sự hiện hữu đó làm cho
di sản lý luận - phê bình văn học dân tộc phong phú hơn, giàu có hơn, tiệm
cận hơn với nền lý luận - phê bình hiện đại của thế giới mà chúng ta đang hướng
tới trong xu thế mở cửa, hội nhập với quốc tế hôm nay” (sđd. tr.260). Trên các diễn
đàn (báo in và báo mạng), Phạm Thiên Thư, Bùi Giáng, Thanh Tâm Tuyền, Du Tử Lê,
Dương Nghiễm Mậu đã được nói đến. Riêng việc tái bản các tập truyện ngắn của
Dương Nghiễm Mậu đã có những ý kiến phản đối quyết liệt. (bài viết “Đâu là tiêu
chí của người xuất bản” của Vũ Hạnh đăng trên trang nhà Sài Gòn Giải Phóng ngày
22 tháng 4 năm 2007). Nhà thơ Du Tử Lê đã có lúc bị phản đối mạnh mẽ (xin đọc
bài: Bộ mặt ngạo mạn của Du Tử Lê - báo công an tpHCM
18/8/2005), nay cái nhìn về ông đã có vẻ thân
thiện hơn. Nhà thơ Nguyễn Đức Tùng (Canada) xuất hiện nhiều trong các sinh hoạt
văn chương trong nước, ông cũng đã in tác phẩm ở trong nước. Tác phẩm Sông
Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác, “Phê bình văn học thế kỷ XX” của Thụy Khuê…
cũng đã được in trong nước…Ở nước ngoài cũng đã
có những tác giả viết về văn học miền Nam. Đáng kể là Tổng
quan văn học miền Nam của Võ Phiến. Cuốn này được viết dưới nhãn quan
“chống Cộng”, tuy vậy nó có giá trị về mặt tư liệu đối với người làm công việc
nghiên cứu. Nhà phê bình Đặng Tiến đánh giá: ”Trong
bộ Văn học miền Nam, cuốn I Tổng quan là một trước tác công phu, một ký sự văn
học và xã hội học phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của một quần chúng
đông đảo dưới một chế độ xã hội đã đi qua. Một tác phẩm giàu tâm tình và tâm
huyết, với nhiều nhận định sắc bén, qua giọng văn trò chuyện tự nhiên, thân
mật, dí dỏm. Trong một đề tài rộng rãi và phức tạp như thế, dĩ nhiên là có điểm
cần bàn lại, có chỗ cần bổ sung hay sửa sai, nhưng nói chung, Tổng Quan là một
biên khảo thành tâm, đứng đắn, ngay thẳng, đáng tin cậy” (32) Cũng phải kể đến bài
viết Văn học miền Nam của Thụy Khuê (33),
và đặc biệt là Hội thảo 20 Năm Văn Học Miền Nam
1954-1975 ngày 6-7/12/2014 tại hội trường nhật báo Việt Báo, Westminster (34).
Trong hội thảo này, đã có 16 tham luận về văn học miền Nam 1954-1975. Hội thảo
vẫn nằm trong ý thức chính trị “chống Cộng” của một bộ phận người cầm bút hải
ngoại, song cũng đã có những góc nhìn xem xét văn học miền Nam trong tiến trình
văn học dân tộc. Chẳng hạn, tham luận của Bùi Vĩnh Phúc: Hai
mươi năm văn học miền Nam (1954-1975): Phẩm Tính và Ý Nghĩa, của Du Tử Lê: ”Vài
khía cạnh đặc thù của 20 năm văn học miền Nam”,…Thiết nghĩ, sau 45 năm, chúng ta đã có
thể nghiên cứu văn chương miền Nam (1955-1975) theo quan điểm khoa học và lịch
sử một cách khách quan hơn. Những tác phẩm nào phản ánh được đời sống, tâm tư,
nguyện vọng của dân tộc; những gì đóng góp vào sự phát triển của văn chương dân
tộc thì cần phải được trân trọng giữ gìn. 6.
Văn chương của người Việt ở nước ngoài.
Sau năm 1975, với ý
thức bảo tồn văn hóa dân tộc, nhiều tác giả nước ngoài nghiên cứu và đánh giá
văn chương Việt hải ngoại. Về văn chương miền Nam trước 1975, Võ Phiến viết “Văn học
miền Nam 1954-1975”. Thụy Khuê viết: ”Thử tìm một lối tiếp cận Văn học sử về
Hai mươi lăm năm Văn học Việt Nam hải ngoại 1975-2000”, Nguyễn Mộng Giác
viết “Sơ thảo về các giai đoạn thành hình và
phát triển của dòng văn xuôi ở hải ngoại từ 1975 đến nay”. Về văn chương hải
ngoại sau 1975, Du Tử Lê có công trình 700 trang:” Sơ lược
40 năm văn học nghệ thuật (1975-2015)”, Nguyễn Đức Tùng có một chuyên luận
công phu về ”40 năm thơ hải ngoại” (35).Một bài viết súc tích
là bài: ”Văn học Việt Nam ở hải ngoại, những vấn đề
của sự phát triển hiện nay.” của A.A. Sokolov, Phó giáo sư tiến sĩ sử học Viện
Phương Đông Viện Hàn lâm khoa học Nga: Lê Sơn dịch đăng trên Văn hóa Nghệ An
(36). Đây là bài có cái nhìn khá bao quát về diện mạo văn học Việt Nam hải
ngoại và định hướng phát triển. Tác giả có góc nhìn rộng và đối chiếu với theo
quan điểm của nghị quyết 36 của Bộ Chính trị về Công
tác đối với người Việt Nam ở nước ngoài.Có sự khác biệt cả về cách viết và những
vấn đề quan tậm giữa hai thế hệ, những nhà văn miền Nam ra nước ngoài sau 1975
và những nhà văn thuộc thế hệ thứ hai, hai rưỡi lớn lên ở hải ngoại. Tôi nhận ra điều này,
các nhà văn Việt Nam ở nước ngoài; hết sức tự do và đầy đủ phương tiện, lại
tiếp cận với văn chương thế giới đương đại, lẽ ra họ phải viết được những tác
phẩm lớn (tôi ghi nhận tiểu thuyết Sông
Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác, dày 2000 trang in ở Việt Nam năm 2017), những
tác phẩm có giá trị nghệ thuật và tư tưởng; lẽ ra họ phải viết bằng những bút
pháp hiện đại đổi mới hẳn văn chương Việt Nam, nhờ đó các nhà văn trong nước có
thể học hỏi kinh nghiệm đưa văn chương trong nước hội nhập văn chương thế giới.
Tuy nhiên, trong thực tiễn văn học, mọi đổi mới nghệ thuật văn chương đều xuất
phát từ các nhà văn trong nước, đặc biệt những nhà văn dấn thân quyết liệt trên
con đường sáng tạo. Và có một sự thật (đáng buồn) là sự mai một của nhiều cây
bút tài năng một thời ở miền Nam trước 1975 như Thanh Tâm Tuyền, Mai Thảo,
Nguyễn Mạnh Côn, Phạm Công Thiện, Vũ Khắc Khoan, Nguyễn Sa, Nguyễn Tất Nhiên,…Nói vậy không có nghĩa
là không có sự giao lưu văn học trong và ngoài nước. Những nhà văn trẻ trong
nước viết bằng thủ pháp hậu hiện đại hoặc làm thơ tân
hình thức chắc chắn có kinh nghiệm của nhà văn hải ngoại. Thời mà các trang báo
điện tử trong nước chưa có nhiều, rất nhiều nhà văn trong nước đã đăng bài ở
các trang mạng nước ngoài như Hợp Lưu, Talawas, damau.org, Tiền vệ,…Những trang
này quy tụ nhiều người viết cả trong và ngoài nước. Những cuộc tranh luận
thường diễn ra do sự khác biệt chính trị. Những người viết không thể đăng bài
trong nước thường đăng ở các trang này, ngược lại những tác giả nước người Việt
nước ngoài gây ảnh hưởng với người cầm bút trẻ trong nước cũng qua những trang
này.Tuy nhiên, phải công
bằng mà nói, những “cách tân” của “Thơ trẻ” đầu thế kỷ XXI ở trong nước bắt
nguồn từ thơ hải ngoại. Đặc biệt là những nhà thơ trẻ tự nguyện đứng “bên lề”
của dòng văn chương chính thống trong nước (như nhóm Mở Miệng)…, họ học theo
Đinh Linh, Đỗ Kh., Lê Thị Thấm Vân, Lưu Diệu Vân… Vào thư mục tác giả, tác
phẩm của các trang Hợp Lưu, Talawas, damau.org, Tiền vệ, người đọc
bắt gặp sự hiện diện của họ. Khế Yêm có nhiều nỗ lực làm và giới thiệu thơ Tân
Hình thức ở Mỹ, song ở trong nước thơ Tân Hình thức không có ảnh hưởng lan tỏa. Cùng lúc, các trào lưu
lý luận phê bình văn chương cũng được giới thiệu vào Việt Nam qua các trang
này. Nguyễn Hưng Quốc trên Tiền Vệ và Thụy Khuê trên trang cá nhân (thuykhue.free.fr) là hai tác giả có uy
tín. Riêng Thụy Khuê đã giới thiệu khá đầy đủ các lý thuyết phê bình văn học
phương Tây, và in thành sách ở trong nước (cuốn Phê
bình văn học thế kỷ XX, Nxb Hội Nhà văn, 2018).Cho đến 2020, nhiều
trang web văn chương hải ngoại đã tàn lụi hoặc sống lay lắt (Hợp Lưu, Talawas,
Tiền Vệ…), và ở trong nước, nhiều trang web văn chương đã ra đời và đứng được
như trang của Hội Nhà văn (vanvn.net ra đời 2009), tạp chí sông Hương,
Văn hóa Nghệ An, vanchuongviet.org… Các trang này dần
dần thu hút được nhiều người cầm bút hải ngoại đăng bài (xem trang vanchuongviet.org; trannhuong.net…) Cuộc gặp mặt “Nhà văn
với sứ mệnh đại đoàn kết dân tộc” do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức từ ngày
20 đến 24/10/2017 có sự tham dự của hơn 100 nhà văn trong nước và các
nhà văn Việt Nam đang sinh sống tại 12 quốc gia trên thế giới là một khởi động
có ý nghĩa. Tuy còn nhiều vấn đề khác biệt chưa giải quyết được, song cuộc “họp
mặt” đã mở rộng cánh cửa để tất cả các nhà văn trong và ngoài nước gặp gỡ nhau
với tinh thần “đoàn kết để sáng tạo, sáng tạo trong đoàn
kết”.
Yếu tố làm thay đổi sinh hoạt văn chương
mạnh mẽ nhất trong những thập niên qua là sự ra đời của Internet và văn chương
mạng.Nhà văn thoải mái công bố tác phẩm và
người đọc cũng thoải mái gửi lời bình (comment) khiến cho đời sống văn học có
lúc sôi nổi hẳn lên. Trước kia, việc in ấn và phổ biến tác phẩm luôn là trở
ngại lớn đối với người cầm bút. Thời gian đầu, khi trong nước chưa có nhiều
trang văn học mạng thì các trang văn học mạng của người Việt hải ngoại chiếm ưu
thế và có sức thu hút mạnh mẽ. Giai đoạn sau đó, khi
phong trào viết blog nở rộ, hầu như nhà văn nào cũng có một trang blog (ngoại
trừ nhà văn không biết vi tính). Có thể coi đó là phong trào “trăm hoa đua nở”,
ai muốn viết gì thì viết, muốn “lập ngôn” gì thì lập ngôn, muốn phê phán ai thì
mặc sức. Và không ít người lợi dụng net cho mục đích chính trị, mục đích cá
nhân ngoài văn chương. Và tình hình có lúc trở nên “loạn” phát ngôn, loạn phê bình, gây ra
tình trạng “loạn” tiêu chí đánh giá văn chương. Thật hiếm có trang mạng nào
chuyên về văn chương và những vấn đề văn chương mà không dây vào những vấn đề
thời sự chính trị. Những trang của người Việt hải ngoại dù tuyên ngôn là “văn
chương không biên giới”, là diễn
đàn tự do, thì vẫn mang tư tưởng và thái độ “chống xã hội chủ nghĩa”.Nhưng khi phong trào
chơi blog “xẹp” xuống, cũng sau khi chơi blog, nhà văn nhận ra văn chương chỉ
là cuộc chơi. Bởi vì bỗng dưng một ngày nào đó trang blog đăng bài đóng cửa hay
biến bất thì tất cả bài vở đăng trên đó cũng mất theo (thí dụ: trang blog của
Opera, Yume, phongdiep.net…). Những tưởng văn
chương là chuyện lâu dài, nào ngờ đột nhiên nhà mạng ngưng cung cấp dịch vụ,
thế là nhà văn trắng tay. Tác phẩm in vẫn giữ nguyên giá trị. Một trang lớn như
Talawas (của nhà văn Phạm Thị Hoài ở Đức) đang phát triển, có sức thu hút như
một trung tâm văn chương, cũng ngưng hoạt động mà không rõ lý do (rất may bài
vở của trang này vẫn còn được lưu giữ).Trước kia, người ta tưởng cứ tung lên
mạng (blog cá nhân) thì sẽ được người đọc vồ vập, nhưng rồi không phải vậy, bởi
trên không gian mạng xã hội đầy dẫy những tin giả (Fake news), vô số những kẻ
“đeo mặt nạ” (và rất nhiều kẻ lợi dụng chính trị) vào comment, gây ra sự hỗn loạn,
nhiều khi nặng lời xúc phạm nhau một cách “vô văn hóa”. Những người đọc chân
chính, những người cầm bút lương thiện đành phải “bỏ chạy”. Từ khi Quốc hội ban
hành “Luật an ninh mạng” (số: 24/2018/ QH14,
ngày 12/6/2018) thì số trang web văn chương còn sống được và có ảnh hưởng với
văn đàn chỉ có thể đếm trên đầu ngón tay. Những trang của các Hội VHNT địa
phương thường là nhạt nhẽo, lười cập nhật bài (cũng có thể là không có bài,
hoặc không có kinh phí) nên không tạo được ảnh hưởng nào.Sau 15 năm đầu của thế kỷ 21, người ta
tưởng sẽ hình thành “văn chương mạng”, song điều này đã không xảy ra. Chỉ một
vài người viết trẻ chia sẻ trên mạng những bài viết, sau tập hợp lại in thành
sách gọi là tạp văn, nhờ họ đã PR trước đó trên mạng nên có gây được sự chú ý
một lúc, sau đó cũng im bặt.Điều còn lại của internet là góp phần
“hợp lưu” văn chương của người Việt hải ngoại và văn chương trong nước, góp
phần dân chủ hóa đời sống, sinh hoạt văn chương, giải tỏa những ảo tưởng của
nhà văn, và giúp phát triển văn nghệ quần chúng (kiểu như các câu lạc bộ thơ
lục bát, câu lạc bộ thơ Đường luật, trang web của các Hội Văn học nghệ thuật
địa phương…). Internet đặc biệt hữu ích cho những
người làm công tác nghiên cứu văn học trong việc tiếp cận nguồn tư liệu phong
phú và nhanh chóng. Internet cũng là môi trường giao lưu, trao đổi và phổ biến
thông tin văn chương có tầm vóc toàn cầu (công bố bài viết, xuất bản tác phẩm,
tường thuật hội thảo, chia sẻ tư liệu…). Chưa bao giờ không gian văn chương lại
gần gũi như bây giờ. Dù tác giả ở Hà Nội, Sài Gòn; ở Paris (France), Berlin
(Germany), Toronto (Canada), hay Melbourne (Australia), chỉ cần một cái nhắp
chuột computer là đã có thể kết nối. Dẫu vậy, tác phẩm in ấn vẫn có giá trị
riêng về diễn ngôn và thẩm quyền tác giả mà bất cứ người cầm bút nào cũng muốn
thực hiện.8.
Tình hình văn học sau 2015
9.
Góc nhìn của Hội Nhà Văn Việt NamBan Chấp hành Hội Nhà
văn Việt Nam khóa IX có 6 người: Chủ tịch là nhà thơ Hữu Thỉnh. Các Phó
Chủ tịch Hội là nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, nhà thơ Trần Đăng Khoa,
nhà văn Nguyễn Trí Huân. Các Ủy viên là nhà văn Khuất Quang Thụy và
nhà văn Nguyễn Bình Phương.Hội viên Hội Nhà Văn Việt Nam tính đến
2019 có khoảng 1100 người. Phương châm hành động
của Ban Chấp hành Hội là “Tất cả cho hội viên”, “tất cả
vì hội viên”. Hoạt động của Hội tập trung vào 3 lĩnh vực: Đẩy
mạnh sáng tác, xây dựng Hội, và quảng
bá văn học Việt Nam.Tuy có nhiều khó khăn
về nhân sự và tài chính, Ban Chấp hành cùng với các cơ quan cấp 2, các Ban văn
học và các Hội đồng chuyên môn đã hết sức nỗ
lực làm việc và đạt được nhiều kết quả tốt đẹp.Để đầy
mạnh sáng tác, hàng năm, Ban Chấp hành tổ chức các trại sáng tác và đi thực tế. Thí dụ,
năm 2019, tổ chức trại sáng tác ở Tam Đảo, Nha Trang, Phú Quốc. Tổ chức riêng
một trại sáng tác tại Bảo tàng văn học cho 8 nhà văn,
thời gian một tháng, có tổ chức hội thảo tại trại. Kết thúc trại sáng tác có
những bản thảo rất là công phu. Năm 2019, kỷ niệm 40 năm chiến tranh biên
giới, Ban Văn học Chuyên đề tổ chức được 6 chuyến
đi thực tế các vùng chiến sự ở Hà Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, một
chuyến đi đồng bằng sông Cửu Long.Cũng để đầy mạnh sáng
tác, Hội Nhà văn đã tổ chức nhiều cuộc thi. Cuộc thi truyện ngắn của tạp
chí Nhà văn và tác phẩm; Cuộc thi thơ của báo
Văn Nghệ; Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 4 (2011-2015) không có giải A. Có
3 giải B và 9 giải C; Các tác phẩm đạt giải đại diện cho các xu hướng văn xuôi
đương thời, đó là hướng khai thác lịch sử, khai thác “đời thường” và thời sự
chính trị – xã hội; hướng chiêm nghiệm đời sống hiện đại; hướng khai thác chủ
đề đạo đức - đạo lý; hướng đi vào con người cá nhân và hướng phản tư xã hội -
lịch sử. Một hoạt động khác thúc đầy sáng tác là
Hội Nhà văn tổ chức các hội nghị và hội thảo:Hội
nghị các nhà văn trẻ toàn quốc (2016) có 113 đại biểu. Chương
trình có Dạ hội thơ “Bản hòa âm tháng 9” do Ban Nhà
văn Trẻ tổ chức; hai tọa đàm “Văn trẻ
- Nhập cuộc và sáng tạo”, “Thơ trẻ - Truyền thống và cách tân”. Hội
nghị Lý luận phê bình tại Tam Đảo (2016) với chủ đề “Văn học
30 năm đổi mới, hội nhập và phát triển 1986-2016”. Có hơn 200 nhà văn
tham dự với 70 tham luận. Hội nghị đã tiến hành 4 cuộc hội thảo chuyên ngành:
Lý luận - Phê bình, Thơ, Văn xuôi và Văn học dịch.Trong Hội
nghị công tác văn học cuối năm, thay mặt Ban chấp hành Hội nhà văn, nhà thơ Hữu Thỉnh, chủ
tịch Hội luôn có sự nhận định đánh giá chung về sự phát triển văn học. Xin dõi
theo một vài năm:
“Giải
thưởng Hội Nhà văn 2010, 2011 cho chúng ta thấy nền văn học của chúng ta tiếp
tục phát triển trong sự đa dạng và luôn luôn đổi mới. Chúng ta tiếp
tục khẳng định những tài năng đã được khẳng định, tiếp tục khẳng định những
định hướng lớn trong nền văn học của chúng ta. Đó là trở lại lịch sử của dân
tộc, trở lại 2 cuộc kháng chiến, đi sâu vào đời sống đất nước trong sự nghiệp
xây dựng, bảo vệ tổ quốc… Sứ mệnh của văn học là cất cao tiếng nói, chống lại
sự suy thoái của tinh thần, suy thoái đạo đức, chống lại sự vô cảm, chống lại
sự nguội lạnh đối với tình yêu con người, nó phê phán mọi cái xấu, cái ác… Và
giải thưởng Hội Nhà văn 2010- 2011 đã làm được điều đó. Đó cũng
chính là sự phát triển lên một bước mới của văn học Việt Nam” (37)
“… Nền
văn học tiếp tục phát triển mở rộng biên độ, đề tài, chủ đề
sáng tác”; “số lượng sáng tác nhiều nhưng chưa xuất hiện tác phẩm tạo nên một
sự kiện văn học”…Năm 2017:
“Văn
học tiếp tục phát triển lành mạnh. Xu hướng dân tộc và tinh thần yêu nước
vẫn tiếp tục phát huy, nhất là xu hướng trở về với cội nguồn và lịch sử dân
tộc, lật xới quá khứ để tìm câu trả lời cho những vấn đề hiện tại và tương lai
của đất nước… Tuy nhiên các tác phẩm văn học vẫn chưa gây được dư luận rộng
rãi.”Năm 2019: “chủ
nghĩa yêu nước, chủ nghĩa nhân văn vẫn là chủ đề xuyên suốt trong các tác phẩm,
dẫu viết về đề tài lịch sử hay phải ánh những vấn đề bức xúc, nổi cộm của cuộc
sống đương đại”… “chất lượng không tương xứng với số lượng.”(2019)1.
Thống kê giải thưởng một thập kỷ của Hội Nhà
văn:
Năm
Tác phẩm văn xuôi (20)
Tác phẩm thơ (17)
Tác phẩm lý luận phê bình (16)
2008
1. “Ngôi nhà xưa bên suối”, tập truyện ngắn của Cao
Duy Sơn;
2. “Sóng chìm”, tiểu thuyết của Đình Kính và
3. “Tiếng khóc của nàng Út”, tiểu thuyết (Nguyễn Chí Trung)
Không trao giải
2009
Không trao giải
Không trao giải
1. ”Tản mạn nghiệp văn” (Đinh Quang Tốn).
2010
1. “Lính trận”
(Trung Trung Đỉnh)
2. “Minh sư” (Thái Bá
Lợi).
3. “Lỏng và Tuột” (Trần
Đức Tiến)
4. “Giữa dòng chảy lạc”
5. (Nguyễn Danh Lam)
6. “Bầu trời
không mái che”
7. (Mai Văn Phấn).
8. “Sóng và khoảng lặng”
9. (Từ Quốc Hoài ).
2011
1. ‘Đội gạo lên chùa”, tiểu thuyết (Nguyễn Xuân Khánh
)
2. “Huyền thoại tàu không số” Tập truyện ký (Đính
Kính).
1. “Ngày linh hương nở sáng”
(Đinh Thị Như Thúy).
2. “Hoan ca”
(Đỗ Doãn Phương).
“Bàn về minh triết và minh triết Việt”, LLPB
(Hoàng Ngọc Hiến).
2012
1. Thành phố đi vắng, tập truyện ngắn (Nguyễn
Thị Thu Huệ).
Bằng khen:
2. Trò chơi hủy diệt cảm xúc,
tiểu thuyết (Y Ban)
3. Một thế kỷ bị mất,
tiểu thuyết lịch sử (Phạm Ngọc
Cảnh Nam).
1. Trường ca chân đất (Thanh
Thảo)
2. Màu tự do của đất, tập thơ (Trần Quang Quý)
3. Giờ thứ 25, tập thơ (Phạm Đương).
Bằng khen:
1. Hoa hoàng đàn nở muộn, Tập thơ (Khuất Bình Nguyên)
2. Chất vấn thói quen, tập thơ (Phan Hoàng).
Đa cực và điểm đến, LLPB
(Văn Chinh).
2013
- Bãi vàng, Đá quý, Trầm hương, tập truyện
ngắn
(Nguyễn Trí)
Những lớp sóng ngôn từ, tập thơ (Mã Giang Lân)
Phút giây huyền diệu, tiểu luận và bút ký (Ma
Văn Kháng)
2014
Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75
(Trần Mai
Hạnh)
Trường ca ngắn, kịch thơ,
(Nguyễn Thụy Kha)
1. Trăm
năm trong cõi (Gs Phong Lê )
2. Thơ Việt Nam hiện đại tiến trình và hình tượng (PGS
Nguyễn Đăng Điệp)
2015
1. “Kỳ nhân làng Ngọc”, truyện ngắn (Trần Thanh Cảnh),
2. “Thông reo Ngàn Hống”, tiểu thuyết (Nguyễn Thế Quang).
1. Long mạch”, Trường ca
(Hoàng Trần Cương).
2. “Vườn khuya”, (Trần Hùng).
1. “Các lý thuyết nghiên cứu văn học ảnh hưởng và tiếp
nhận từ ngày đổi mới đến nay” - Nghiên cứu Lý luận (Nguyễn Văn Dân)
2. “Âm thanh của tưởng tượng”, LLPB (Lê Hồ Quang).
2016
1. Làn gió chảy qua” (Lê Minh Khuê)
2. ”Mưa đỏ” tiểu thuyết (Chu Lai)
1. Long mạch”, Trường ca
(Hoàng Trần Cương).
2. “Vườn khuya”, (Trần Hùng).
1. ”Giọt nước trong lá sen“, chân dung văn học, đàm luận
văn chương (Khuất Bình Nguyên),
2. ”Nữ quyền luận ở Pháp và tiểu thuyết nữ Việt Nam đương đại”
(Trần Huyền Sâm)
2017
Không trao giải
Không trao giải
1. Bóng người trong bóng núi”,
LLPB (Lê Thành Nghị)
2. “Cách tân nghệ thuật văn học phương Tây” (Phùng Văn Tửu)
2018
Không trao giải
Không trao giải
“Văn học Nga hiện đại - những vấn đề lý thuyết và lịch
sử” của tác giả Trần Thị Phương Phương
2019
1. “Quán thủy thần”, tập truyện ngắn (Nguyễn Hải Yến)
2. “Trụ lại”, tập ký sử (Hồ Duy Lệ)
1. “Bay trong mơ”, Tập thơ (Trần Quang Đạo)
2. “Nguồn”, Tập thơ (Trần Quang Quý)
1. “Nhận diện và lý giải các hiện tượng văn học”, LLPB (Phan
Trọng Thưởng)
2. “Những sinh thể văn chương Việt”, LLPB (Lý Hoài Thu)
3. “Tư tưởng và phong cách nhà văn những vấn đề lý luận và
thực tiễn” LLPB (Trần Đăng Suyền)
Cuộc thi tiểu thuyết
lần thứ 4 (2011-2015) không có giải A. Có 3 giải B là tác phẩm “Người
thứ hai” tác giả Tô Hải Vân, “Chim ưng và chàng đan sọt” của Bùi Việt Sĩ và “Mảnh vỡ
của mảnh vỡ” của Vĩnh Quyên. 9 giải ba là: Vùng
sâu của Tô Nhuận Vỹ, Thạch trụ huyết của Nguyễn Trần
Bé, Hát của Trần Nhã Thụy, Dư chấn
3,5 độ richter của An Bình Minh, Gã tép riu của Nguyễn Bắc
Sơn, Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh
Lam, Seo Sơn của Vũ Quốc Khánh, Đốt
trúc của Nguyễn Đắc Như.Có vài điều cần mặc định trước khi nhìn
vào bảng thống kê giải thưởng Hội Nhà văn từ 2008 đến 2020.Sự thật là không có
tác phẩm nào nổi trội được công luận quan tâm như một hiện tượng góp phần thúc
đẩy sự phát triển của văn học. Về thơ, các nhà thơ Thanh Thảo, Mai Văn Phấn,
Trần Quang Quý vẫn giữ được phong độ từ “đổi mới” đến nay, những khuôn mặt mới
chưa gây được ấn tượng. Giải Lý luận phê bình hầu như trong tay các Giáo sư,
PGS Tiến sĩ giảng dạy Đại học nắm giữ. Vấn đề là, trong những tác phẩm đạt
giải, có những công trình nghiên cứu về những đề tài đã quá cũ (chẳng hạn,... “Những
sinh thể văn chương Việt viết về các nhà thơ trước 1945), hoặc “Bóng
người trong bóng núi” viết về các nhà thơ thời chống Mỹ). Không có một công trình văn học sử
nào về 45 năm văn học Việt Nam từ 1975 đến nay (2020) trong khi lại xuất hiện “Văn học
Nga hiện đại - những vấn đề lý thuyết và lịch sử” viết về lịch sử văn
học Nga hiện đại. Điều ấy có ý nghĩa gì?
Có thể nhận thấy rằng, sau cao trào “đổi mới” (1986-1996) và cao trào “cách
tân” đầu thế kỷ XXI (1996-2010), văn
chương Việt Nam vẫn phát triển nhưng là phát triển về mặt phong
trào. Bao nhiêu trại sáng tác, bao nhiêu chuyến đi thực tế đã góp phần thúc đẩy
văn chương phong trào. Ngay cả 1100 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam đa phần cũng
là những tác giả phong trào, bởi họ sinh hoạt trong các hoạt động phong trào ở
địa phương, sáng tác theo yêu cầu của phong trào. Những tác phẩm lớn, những nhà
văn lớn chưa xuất hiện.2.
Ở các Hội Văn học Nghệ thuật địa
phương Có một sự rập khuôn
Hội Nhà văn Việt Nam về các hoạt động ở Hội văn học Nghệ thuật địa phương. Xin
đọc tổng kết hoạt động của Hội VHNT Đồng Nai năm 2019:“Hội đã tổ chức 06
trại sáng tác chuyên đề, tổ chức thành công các sự kiện Ngày
thơ Việt Nam lần thứ XVII và Ngày
Văn nghệ sĩ Đồng Nai 2019, Ngày Nhiếp ảnh, Ngày Âm
nhạc, Ngày Sân khấu Việt Nam; các chương trình
biểu diễn nghệ thuật…; Đặc biệt là Hội đã tổ chức thành công Đại hội lần thứ VI
(nhiệm kỳ 2019 -2024) tháng 3/2019 và kỷ niệm 40 năm thành lập Hội (1979-2019).Trong năm 2019,
Hội đã xuất bản, công bố 06 kỳ tạp chí Văn nghệ Đồng
Nai, 03 tuyển tập văn học nghệ thuật, 19 tập sách cá nhân, 05 chương
trình ca nhạc, vọng cổ, kịch ngắn; nhiều giải thưởng Ảnh nghệ thuật và Mỹ
thuật; nhiều triển lãm chuyên đề và triển lãm của các cá nhân…” (38) Ở Hội Nhà Văn Hả Nội và Hội Nhà văn TP
Hồ Chí Minh còn có Giải thưởng hàng năm. Riêng giải thưởng hàng năm của Hội Nhà
văn Hà Nội được công luận chú ý. Người ta cũng kỳ vọng ở chất lượng giải
thưởng. Song trong nhiều năm qua, trong các tác phẩm được giải, không có tác
phẩm nào vượt trội. Và cũng giống như giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam cũng
có những tác phẩm được giải không tránh được sự hoài nghi.3.
Góc ghi nhận Tình hình văn học từ
2010 trở đi nhìn chung là trầm lắng. Dòng chảy văn chương vẫn thao thiết. Số
lượng đầu sách văn học được in ngày càng nhiều. Năm 2019, riêng nhà xuất bản
Hội Nhà văn đã in 1650 cuốn, nhưng chưa có tác phẩm nào tạo được hiện
tượng văn học, chưa có những bước đột phá thực sự về tư tưởng và nghệ thuật,
ngay cả những tác phẩm đạt giải cũng lặng lẽ trôi vào quên lãng.Dòng văn học
Cách mạng và kháng chiến (Văn chương Nhà nước) vẫn được Hội Nhà văn và
các Hội VHNT địa phương tích cực thúc đẩy sáng tác. Các trại sáng tác, các
chuyến đi thực tế, các hội thảo đều hướng sáng tác vào những chủ đề phục vụ
chính trị. Số lượng tác phẩm của dòng văn học này là rất lớn, song chưa có một
tổng kết đánh giá nào về giá trị của các tác
phẩm phong trào này. Có một thực tế là, sau khi trại sáng tác kết thúc, tất cả các
tác phẩm của trại viết đều được xếp vào kho để làm vốn cho đời sau (ai cần thì
đọc).Nếu nhà văn viết về
những hiện tượng xã hội như Mối
Chúa, thì văn học luôn đi sau hiện thực và không có sức hấp dẫn. Những năm qua,
báo chí và các trang mạng xã hội, đã khai thác triệt để những hiện tượng xã
hội. Bất cứ người dân nào cũng có thể đưa tin trực tiếp bằng Live Stream trên
các smartphone mà văn chương không thể cạnh tranh được. Những đại án xử những
vụ tham nhũng lớn cũng đã được xử công khai, khác với thời xa xưa mọi hành vi
của cán bộ Nhà nước đều không được tiết lộ, vì thế, ngay cả khi Mối
Chúa được phát hành rộng rãi cũng khó gây được hiệu quả văn học nào. Cái
thời của Chủ nghĩa Hiện thực phê phán đã lùi xa lắm
rồi. Văn
chương thị trường, sau vụ mùa nở rộ 2014. Đến nay, cũng trở lại im ắng. Năm 2019, công chúng đọc nhiều
loại sách về kỹ năng sống như: Thoát
khỏi bẫy cảm xúc hay trò lửa đảo của tâm trí (Tác giả Thiện
Từ); Kế
hoạch Marketing trên một trang giấy (Tác giả Allan
Dib); Leap - Đột phá
tư duy trong kinh doanh (Tác giả Howard
Yu), Thuật
nói chuyện hàng ngày (Tác giả Hoàng Xuân Việt) (40). Sách Văn
học chỉ có Làm bạn với bầu trời của Nguyễn Nhật
Ánh và tản văn Hành lý hư vô của Nguyễn Ngọc
Tư (41)Thực ra khi các phương tiện nghe nhìn
giải trí trở nên quá phổ thông. Chỉ cần một chiếc smartphone, người trẻ có thể
xem phim, nghe nhạc, chat với bạn bè và thực hiện Live Strteam các hoạt động cá
nhân. Việc đọc sách văn chương không còn là phương tiện giải trí duy nhất như
ngày xưa. Hơn nữa, đọc một cuốn sách dày đặc chữ là hết sức vất vả, trong khi
xem một bộ phim truyền hình nhiều tập thì hấp dẫn hơn nhiều.Viết tác phẩm văn
chương thị trường không dễ. Bởi công chúng mỗi thời mỗi khác, họ chịu sự tác động bởi
nhiều yếu tố truyền thông mang tính toàn cầu hóa (thí dụ phim nước ngoài, sách
văn học nước ngoài, các show diễn của các sao thế giới…). Nhà văn Việt Nam không
phải ai cũng có năng lực nắm bắt thị trường và có khả năng viết văn chương thị
trường. Cuối năm 2019, nhà văn Khôi Vũ đăng status trên Facebook kêu gọi
các nhà xuất bản “giải cứu” bản thảo của ông. Ngày 14/1/2020, nhà
văn Trần Nhã Thụy cho biết, lần đầu chi tiền túi in cuốn Ba tao
bay ra ngoài cửa sổ và 9 truyện ngắn khác”. Anh xin giấy phép in
500 cuốn, nhưng thực tế chỉ in 300 cuốn và tự mình đi bán. Trên Facebook cá
nhân anh cho biết, ngày đầu bán được 100 cuốn.(42).Nhà thơ Hữu Thỉnh, chủ
tịch Hội Nhà văn, trong Hội
nghị công tác văn học 2019 đã đặt vấn đề để: “Thị
trường sách của chúng ta là nó có rào. Đây là một thực tế mà chúng ta cần phải
suy nghĩ. Vì sao vậy? Đối với thị trường, tôi thấy là nhiều năm nay chúng ta đã
đưa ra, đã thảo luận, nhưng mà thị trướng nó có quy luật của thị trường. Chúng
ta phải theo thôi. Chúng ta không thương mại hóa, nhưng chúng ta cũng không thể
coi nhẹ quy luật của thị trường là, cái nào hay, cái nào có tiếng thì người ta
đọc”.
Đó là một câu hỏi viễn tưởng. Giả định
rằng tình hình thế giới ổn định, hòa bình (thực tế thì luôn có những biến động
bất thường). Giả định rằng tình hình an ninh chính trị, xã hội, kinh tế Việt
Nam tiếp tục ổn định và phát triển. Thực tế đất nước đang đối mặt với nhiều
thách thức. Chẳng hạn, việc bảo vệ chủ quyền biển đảo, vấn đề nợ công, ô nhiễm
môi trường, việc thiếu năng lượng phục vụ sản xuất, những bất công xã hội và
chênh lệch giàu nghèo ngày càng tăng, đạo đức xã hội và giáo dục đã xuống cấp
trầm trọng… trong thế giới toàn cầu hóa chuyển động và phát triển như vũ bão
hôm nay, thật khó hình dung được 40 năm sau văn chương Việt Nam sẽ như thế nào.
Chắc chắn là rất khác, cũng có thể là vẫn như 40 năm qua. Vì tất cả thực lực
văn chương Việt Nam đã bộc lộ hết, và các thế hệ tài năng cũng đã qua đi mà tác
phẩm lớn vẫn chưa xuất hiện.Vấn đề là, tài năng văn chương và tác
phẩm lớn có xuất hiện hay không! Đã có nhiều cuộc hội thảo bàn về vấn đề này.Chẳng hạn, ngày 27,
28/11/2013 tại Tp Hồ Chí Minh, Hội đồng Lý luận, Phê bình Văn học Nghệ thuật
Trung ương tổ chức Hội thảo khoa học toàn quốc: “Phấn
đấu sáng tạo nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật có giá trị tư tưởng và nghệ
thuật cao, thực trạng và giải pháp”. Có 220 đại biểu tham dự, 70
tham luận, 40 ý kiến phát biểu tại hội thảo. Đề dẫn là PGS-TS Nguyễn Hồng Vinh,
PGS-TS Đào Duy Quát. Đáng chú ý là ý kiến của Nguyên Tổng bí thư Lê Khả Phiêu,
GS-TS Đinh Xuân Dũng, GS Mai Quốc Liên, GS Phong Lê, GS Trần Thanh Đạm, GS Trần
Trọng Đăng Đàn, GS-TS Hồ Sĩ Vịnh, TS Lê Thành Nghị; ý kiến của nhà thơ Hữu
Thỉnh, Lê Quang Trang, Vũ Quần Phương; nhà văn Chu Lai, Phùng Văn Khai,
Sương Nguyệt Minh, Võ Thị Xuân Hà, Vũ Hạnh…PGS-TS Nguyễn Hồng
Vinh đề nghị các nhà khoa học cần tập trung thảo luận, làm rõ một số vấn đề cơ
bản: Làm rõ nội hàm của mục tiêu của Nghị quyết 23 là: “Phấn
đấu sáng tạo nhiều tác phẩm văn học - nghệ thuật có giá trị tư tưởng và nghệ
thuật cao“; hệ thống tiêu chí nào để xác định, định giá tác phẩm văn học, nghệ thuật
có giá trị cao? Phân tích thực trạng tình hình sáng tạo văn học, nghệ thuật
trong những năm gần đây, chủ yếu tập trung phân tích nguyên nhân chủ quan,
khách quan của vấn đề chất lượng các tác phẩm văn học, nghệ thuật hiện nay. Từ
thực tiễn đời sống sáng tạo văn học, nghệ thuật cụ thể, đề xuất những yêu cầu
và hệ thống các giải pháp chủ yếu nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả sáng tác,
lý luận, phê bình, trình diễn, quảng bá để có những tác phẩm văn học, nghệ
thuật có giá trị cao…(43)Đã có thể nhìn thấy
trong bóng dáng những thế hệ kế tiếp của nhà văn Việt Nam trong hình ảnh thế hệ
thứ hai, thứ ba nhà Việt Nam văn nước ngoài như Andrew Lam, Monich Trương,
Aimee Phan, Lan Cao, Kien Nguyễn, Lê Thị Diễm Thúy, Dao Strom, Nguyễn Minh Bit,
Mộng Lan v.v… Kim Lefevr và Linda Le… (dẫn theo A. A. Sokolop), Thuận, Lê Thị
Thấm Vân, Lưu Diệu Vân, và gần đây nhất là Viet Thanh Nguyen - nhà văn gốc Việt
từng đoạt giải Pulitzer 2016. Tác phẩm của Dương Thụy đã mở rộng biên giới
không gian và biên giới văn hóa (Nhắm
mắt thấy Paris; Oxford yêu thương; Bồ câu chung mái vòm; Cung đường vàng
nắng; Venise và những cuộc tình gondola…) Trong sự phát triển
văn chương, Chủ nghĩa hiện thực vẫn giữ nguyên
sức mạnh của nó bên cạnh những trào lưu khác. Về nội dung, chủ nghĩa yêu nước
và chủ nghĩa nhân đạo tiếp tục phát triển ở những tầm vóc mới. Xu hướng dân chủ
hóa trong văn học ngày càng mạnh mẽ. Một số nhà văn tự mình có thể sống và
viết, tự in tác phẩm và phổ biến tác phẩm. Định hướng “xây
dựng nền văn nghệ tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, có tinh thần nhân văn và
dân chủ sâu sắc” là một định hướng có giá trị rất xa về phía trước. Dù vậy, văn chương
Việt Nam sẽ vẫn chạy theo những trào lưu của văn chương thế giới vì chúng ta
không có những nhà lý luận và những nhà văn tiên phong.Về lý luận văn học, 45
năm qua đã có những nỗ lực vượt bậc trong việc giữ gìn những quan điểm cơ bản
của chủ nghĩa Marx trong văn học (các nghị quyết Trung ương 5, Nghị quyết 23
của Bộ chính trị, trong cương lĩnh và kế hoạch hành động của Hội Nhà văn và các
Hội VHNT địa phương…), nhưng cũng có những nỗ lực không ngừng nghỉ trong việc
từ bỏ Chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa trong sáng tác
và lý luận; đồng thời tích cực du nhập các lý thuyết văn học mới vào Việt Nam.
Khi hai cuốn Lược khảo văn học III của GS Nguyễn
Văn Trung được tái bản (2019) và cuốn Phê
bình văn học thế kỷ XX của Thụy Khuê được in ở Việt Nam (2019), tôi
thiết nghĩ việc du nhập các học thuyết văn học nước ngoài vào Việt Nam đã khá
đầy đủ.Dẫu vậy, những lý thuyết văn học mới có
ảnh hưởng rất ít đến những nhà văn viết theo quán tính của văn chương truyền
thống, thậm chí họ không cần lý thuyết văn chương nào cả (thực ra đó chỉ là một
cách nói). Và cũng đã đến lúc giới lý luận phê bình nhận ra lý luận văn học
phương Tây được đề ra là để đánh giá văn chương phương tây, cần phải có một hệ
thống lý luận văn chương Việt Nam. Nỗ lực xây dựng một nền lý luận văn học Việt
Nam mới chỉ là bắt đầu và rất khó đạt một sự tổng hợp. Lý luận văn chương của
cha ông chỉ là những ý kiến rời rạc du nhập từ Trung Hoa. Từ 1945 đến nay, văn
chương Việt Nam được soi chiếu bởi các quan điểm của Marx và Engel. Văn chương
miền Nam trước 1975 và văn chương Việt Nam từ đổi mới (1986) đến nay, tuy đã có
những thể nghiệm mới từ các lý thuyết nước ngoài (Hiện sinh, Phân tâm học, Cấu
trúc luận, Giải Cấu trúc, Thi pháp học, Ký hiệu học, Tự sự học, Lý thuyết trò
chơi…) song việc tổng hợp tất cả những nguồn ấy để lọc ra, định vị một hệ thống
lý luận văn học Việt Nam, có lẽ phải vài thế hệ nữa mới làm được. Bởi vì, những
nhà lý luận văn học Việt Nam hiện nay chỉ có thể diễn giải lý thuyết văn học
nước ngoài (ngay cả việc diễn giải vẫn còn hạn chế). Chúng ta chưa có những nhà
lý luận thực sự, người có thể đề ra những lý thuyết mới, hoặc từ một lý thuyết
cũ phát triển mở rộng những kiến giải mới (như Bakhtin, J.P. Sartre chẳng hạn). Nhìn lại xu thế phát triển của văn
chương Việt Nam 45 năm qua, ta có thể thấy lờ mờ con đường phía trước.Văn
chương yêu nước và cách mạng tiếp tục được đẩy mạnh sáng tác
như đã được làm trong 45 năm qua. Để có được tác phẩm vượt trội là rất khó.
Nhưng vẫn có thể hy vọng có những bộ sử thi kháng chiến như Núi
rừng Yên Thế của Nguyên Hồng viết về người anh hùng Hoàng Hoa Thám ngày xưa. Trong
nhất thời, tiểu thuyết tư liệu như Biên
bản chiến tranh 1-2-3-4.75 của Trần Mai Hạnh sẽ là một hướng phát triển.
Tuy nhiên những thế hệ nhà văn sau này đứng ngoài chiến tranh sẽ nhìn về chiến
tranh với những nhận thức khác. Có người vẫn viết những bản anh hùng ca bằng
bút pháp lý tưởng hóa, nhưng cũng có người nhìn chiến tranh ở góc độ khác như Nỗi
buồn chiến tranh, Bóng anh hùng, Quán dương cầm, Con chim Joong bay từ A tới Z… hoặc như cách
các nhà văn hiện nay khai thác đề tài lịch sử xưa để nói về thời hiện tại (Hồ Quý
Ly của Nguyễn Xuân Khánh, Hội thề của Nguyễn Quang Thân, Sương
mù tháng Giêng của Uông Triều. Năm 2019, Nguyễn Thế Quang
viết Đường về Thăng Long, dựng lại đời hoạt
động của tướng Võ Nguyên Giáp, và Hội Nhà văn hoàn thành bộ phim Ý chí
độc lập, dài 19 tập về Bác, về các đồng chì lãnh dạo tiền bối của Đảng.Trong tương lai, Hội
Nhà văn và các Hội VHNT địa phương là những tổ chức “Chính
trị - xã hội - nghề nghiệp” sẽ phải trở về hình thức sinh hoạt dân sự. Các Hội
sẽ không còn nằm trong hệ thống hành chính Nhà nước như hiện nay. Gần đây Quốc
hội và dư luận đã lên tiếng về việc chi ngân sách hoạt động cho các Hội VHNT.
Tôi nghĩ rằng, đến một lúc nào đó tất cả các Hội đều phải tự lực cánh sinh, Nhà
nước chỉ còn làm công tác quản lý. Thí dụ, các Hội văn nghệ đia phương sẽ giải
thể để thành lập các câu lạc bộ (như kiểu câu lạc bộ thơ lục bát, câu lạc bộ
thơ Đường hiện nay). Tuyên giáo tỉnh chỉ cử một hoặc hai nhân viên chuyên trách
quản lý. Nhà nước không còn chi ngân sách. Người sáng tác muốn hoạt động văn
học thì tự nguyện tham gia một câu lạc bộ nào đó. Và cũng sẽ có những tổ chức
văn học nghệ thuật dân sự cấp quốc gia như kiểu Tự lực
Văn đoàn ngày xưa hay Nhóm Sáng Tạo ở miền Nam những
năm 1960…Đến lúc ấy văn
chương Cách mạng và kháng chiến sẽ bị thu hẹp lại. Chỉ những nhà
văn thực sự tài năng và tâm huyết mới có thể tiếp tục viết trong dòng văn học
này. Tuy vậy, trong tình hình chính trị quân
sự luôn căng thẳng (tình hình biển Đông chẳng hạn), cuộc đấu tranh tư tưởng để
bảo vệ chủ nghĩa xã hội vẫn còn quyết liệt, thì văn học nghệ thuật sẽ còn phải
tiếp tục nhiệm vụ bảo vệ những thành quả các mạng, phản ánh hiện thực cách mạng
và góp phần vào cuộc chiến đấu chung của cả dân tộc; nhà văn sẽ vẫn tiếp tục
vai trò “chiến sĩ” của Đảng trên mặt trận văn hóa tư tưởng.Văn
chương Nhân văn - Dân chủ hiện nay sẽ chuyển hướng, vì thế hệ cầm bút
tương lai không có vướng mắc gì với cải
cách ruộng đất, Nhân văn - Giai phẩm, cải tạo xã hội chủ nghĩa, chiến tranh phía Bắc, phía
Nam (1979) hay những ngặt nghèo của thời bao cấp. Nói gọn lại, họ không sống
trong hiện thực Thời của thánh thần, vì thế họ sẽ không
có những bức xúc chuyển hóa thành cảm hứng sáng tác những tác phẩm kiểu như
thời kỳ đổi mới (1986-1990) Những tác phẩm như Mối
Chúa, Kiến chuột và ruồi sẽ không còn sức hấp dẫn người trẻ thế hệ 5G.
Hơn nữa, thế hệ nhà văn coi việc viết là hành động dấn thân cho một lý tưởng
cũng không còn, thành ra những nhận thức về Nhân
văn-Dân chủ sẽ có nội hàm khác, có thể dễ chấp nhận hơn, kiểu như tác phẩm của Tạ
Duy Anh (Bước qua lời nguyền, Giã biệt bóng tối). Dù vậy, những khuyết
tật của xã hội xã hội chủ nghĩa vẫn có thể là đề
tài, nguồn cảm hứng sáng tác cho những nhà văn nặng lòng với thế sự. 45 năm
tới, văn chương thị trường sẽ là dòng chính, bởi thế hệ người
đọc lúc đó là thế hệ sinh ra trong nền kinh tế thị trường, văn chương là của
họ. Tuy vậy, văn chương thị trường sẽ không vượt
lên được nếu chỉ quanh quẩn trong những chuyện tình đủ mùi vị: lãng mạn, buồn,
cô đơn, bế tắc và sex…; bởi, người viết chỉ để giải tỏa những ẩn ức cá nhân,
khát vọng nổi tiếng và đáp ứng thị hiếu giải trí của một bộ phận công chúng.Nhìn vào chợ sách 2014
có thể nhận rõ những mặt hạn chế của văn
chương thị trường. Đã có những tác giả mà tác phẩm tái bản nhiều lần, ấn phẩm lên đến hàng
trăm ngàn bản (đơn cử: Trong ba năm qua, Hamlet Trương đã có tới
150.000 bản sách (Thời gian để yêu, Thương nhau để đó, Tay tìm tay níu tay),
còn Iris Cao cũng chạm con số 100.000 bản sách được bán ra). Nhưng trên con đường
văn chương vạn dặm, những tác giả này vẫn quẩn quanh trong những chuyện
tình cá nhân. Ngoài kia, cuộc sống
có bao nhiêu số phận, bao nhiêu vấn đề cần lên tiếng nhưng văn
chương thị trường lại quay lưng, thì nó không thể đạt đến giá trị của nghệ thuật và tư
tưởng. Từ “đổi mới” đến nay, đã có bao nhiêu sự kiện lớn lao làm thay đổi thế
giới và những vận động lớn đưa đất nước hội nhập với nhân loại. Người đọc tuyệt
nhiên không thể tìm thấy âm vang thời đại nào trong tác phẩm văn
chương thị trường, chỉ có những chuyện tình thuần túy giải trí. Xin đọc các tác phẩm của
Gào (Cho em gần anh thêm chút nữa -2009; Nhật
ký son môi - 2010; Tự sát - 2011; Yêu anh bởi tất cả những gì em có; mất anh bởi
tất cả những thứ em cho - 2012; Ký ức Northumbria - 2012; Anh sẽ yêu em mãi chứ -
2014; Hoa linh lan - 2014; Chúng ta rồi sẽ ổn thôi - 2015). Xin đọc Hamlet Trương (Người
lớn không khóc; 12 cách yêu; Lên rừng giấu lá; Mùa chia tay; Tay tìm tay níu
tay; Haletapu - Hành Tinh Hạnh Phúc; Yêu đi rồi khóc; Có một ai đó đã đổi thay;
Yêu một người khó lắm; Thương nhau để đó); và đọc những chuyện tình lãng mạn kết
hợp với du ký của Dương Thụy (Nhắm
mắt thấy Paris; Oxford yêu thương; Bồ câu chung mái vòm; Cung đường vàng
nắng; Venise và những cuộc tình gondola; Tôi nghĩ tôi thích nước Mỹ; Cáo
già, gái già và tiểu thuyết diễm tình; Tắm heo và tắm tiên; Chờ em đến San
Francisco; Trả lại nụ hôn)…Tự Lực
Văn Đoàn trước 1945 đã viết được nhiều chuyện tình rất hay (Nửa
chừng xuân, Hồn bướm mơ tiên, Đời mưa gió…). Văn chương Sài Gòn trước 1975 cũng đã
khai thác chuyện tình với những yếu tố mới hơn, táo bạo hơn (Yêu của Chu
Tử; Vòng tay học trò của Nguyễn Thị
Hoàng; các tác phẩm của Bà Tùng Long: Một lần
lầm lỡ, Duyên tình lạc bến, Đời con gái, Đường tơ đứt mối…). Sở dĩ những tác phẩm
ấy còn được nhắc tới bởi tình yêu được miêu tả gắn liền với những vấn đề tư
tưởng, đạo lý của xã hội đương thời, nhà văn viết văn dưới ánh sáng một lý
tưởng xã hội. Những chuyện tình
của văn chương thị trường hôm nay không
đáp ứng được yêu cầu tư tưởng. Tình yêu đơn thuần chỉ là bản năng, thiếu phẩm
chất xã hội, vì thế văn chương trở nên nhạt nhẽo. Nếu là một dòng chảy, thì văn
chương thị trường chỉ phục vụ thị trường giải trí đơn thuần.Hội
nhập, “hợp lưu” văn học trong và ngoài nước, văn học miền
Nam trước 1975 với văn học xã hội chủ nghĩa là xu hướng mở
ra dần dần.Khi tác phẩm văn
chương còn bám chặt lấy hiện thực với những ý thức chính trị khác nhau thì
không thể có sự dung hòa nào cả. Người Việt nước ngoài không đọc những tác phẩm
cách mạng, thì người trong nước không thể chấp nhận những tác phẩm văn chương
nước ngoài viết với ý thức “chống Cộng” (nhận định của Thụy Khuê) (44). Nỗi
buồn chiến tranh (Bảo Ninh) và Mùa hè
đỏ lửa (Phan Nhật Nam) tuy cùng viết về chiến tranh Việt Nam, nhưng không
thể đứng chung được trong một môi trường văn học nghệ thuật trái ngược về chính
trị và khác biệt về quan điểm văn chương.Chỉ khi văn chương
được viết dưới ánh sáng của truyền thống dân tộc (như Sông
Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác) lúc ấy văn chương người Việt hải ngoại mới có
cơ may “hợp lưu” với văn chương trong nước. Điều này đã
trở thành hiện thực khi thơ Thanh Tâm Tuyền, thơ Bùi Giáng, thơ Phạm Thiên Thư,
thơ Du Tử Lê, truyện của Dương Nghiễm Mậu, Trần Thị Ngh, sách của Nguyễn Đức
Tùng, Thụy Khuê… được in lại và giới thiệu; hoặc tác phẩm của Thuận, của Đoàn
Minh Phượng được Hội Nhà Văn Việt Nam trao giải. Paris
11 tháng 8 (Thuận) được Hội Nhà văn Việt Nam trao giải thưởng năm 2006; Và khi
tro bụi (Đoàn Minh Phượng) được trao giải 2007. Cuộc “gặp mặt lần thứ
nhất”: “Nhà văn với sứ mệnh đại đoàn kết dân
tộc”… (20 đến 24/10/2017) do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức là một
tín hiệu Đáng mừng. Dù vậy vẫn còn nhiều cách biệt cần có thời gian để hiểu
biết nhau hơn.Lời bạt
45 năm qua, dân tộc Việt Nam đã trải qua
những thăng trầm lớn lao của lịch sử để tồn tại và khẳng định mình trong cộng
đồng nhân loại. Việt Nam đã “đổi mới” và hội nhập thành công vào nền kinh tế,
chính trị toàn cầu; và đang có những đóng góp vào việc bảo vệ hòa bình, phát
triển kinh tết và mở rộng tình hững nghị đối với mọi quốc gia trên thế giới.
Nhưng Việt Nam cũng đang đứng trước nhiều thách thức, kể cả những đe dọa đến
độc lập chủ quyền.Bản lĩnh Việt Nam, sức
mạnh Việt Nam, văn hóa và nhân cách Việt Nam là đáng tự hào trước các dân tộc.
Nhưng muốn tìm một tác phẩm văn chương nào tiêu biểu cho khuôn mặt dân tộc và
mang được phẩm tính nhân loại trong giai đoạn này để giới thiệu với bạn bè thế
giới, để làm gương mẫu cho các thế hệ mai sau (như Bình
Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi tiêu biểu cho tầm vóc con người và tư tưởng Việt Nam
thế kỷ 15), thì văn chương Việt Nam 45 năm qua chưa đáp ứng được.Văn chương Việt Nam
chưa được thế giới biết đến nhiều bởi thiếu tính dân tộc và tính nhân loại,
không đặt ra và giải quyết những vấn đề có tính thời đại và tầm vóc toàn cầu.
Đó là một nền văn chương vẫn chưa thoát ra khỏi “cái ao làng” phản
ánh hiện thực để trực tiếp phục vụ những nhiệm vụ chính trị. Bao giờ văn chương
Việt vươn tới tác phẩm tư tưởng, trả lời cho các vấn đề của nhân loại và nói
tiếng nói với muôn đời, lúc ấy văn chương Việt mới sánh vai được với những nền
văn chương lớn trên thế giới.Chú
thích:
(1) Tháng 11 năm 1987,
Bộ Chính trị ra Nghị quyết 05 về văn hóa - văn nghệ trong cơ chế thị trường;
tháng 8 năm 1989, Ban Bí thư Trung ương ra Chỉ thị số 52- CT/TW về đổi mới và
nâng cao chất lượng phê bình văn học- nghệ thuật; tháng 6 năm 1990, Ban Bí thư
Trung ương ra Chỉ thị số 61- CT/TW về công tác quản lý văn học- nghệ thuật;
tháng 1 năm 1993, BCHTW ra Nghị quyết Trung ương 4 về một số nhiệm vụ văn hóa -
văn nghệ những năm trước mắt; Ngày 16 tháng 7 năm 1998, Hội
nghị lần thứ 5 Ban Chấp hành Trung ương (khóa VIII) ban hành Nghị quyết “về
xây dựng và phát triển nền văn hóa
Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.”Ngày 16 tháng 6
năm 2008, Bộ Chính trị ban hành Nghị
quyết 23-NQ/TW “về tiếp tục xây dựng và phát triển văn học, nghệ thuật trong thời kỳ mới”Ngày 9/6/2014 Hội nghị Trung
ương 9 khóa XI ra Nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng và
phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu
phát triển bền vững đất nước.(2) Đại hội Hội Nhà
văn Việt Nam lần thứ VIII, Kỷ yếu. Nxb HNV 2012, tr.146 (3) Báo cáo tổng kết nhiệm kỳ 2010-2015,
Tài liệu Đại hội đại biểu toàn quốc Hội Nhà văn Việt Nam lẩn thứ IX, nhiệm kỳ
2015-2020.(4) http://vanvn.net/(5) com.vn/…/(6) Trương Tấn
Sang: http://www.tapchicongsan.org.vn/(7) http://tapchiqptd.vn/ (8) Báo Văn
Nghệ, Hà Nội, số 23, thứ bảy, 9/6/1979, tr. 2-3(9) Văn
nghệ, Hà Nội, số 49&50 (5-12-1987)(10) Tham luận hội thảo “Nâng cao
chất lượng, hiệu quả phê bình văn học”, do Hội đồng Lý luận
phê bình văn học nghệ thuật Trung ương và Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức
tại Hà Nội ngày 10.4,2012 (11) https://trandinhsu.wordpress.com/(12) Trường Chinh - Chủ nghĩa Mác và văn
hóa Việt Nam. Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1975.tr. 92(13) Tham luận Hội
thảo Lý luận văn nghệ Việt Nam đương đại
- từ sự vận động của thực tiễn đến sự đổi mới của lý thuyết do Hội đồng Lý
luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương tổ chức ngày 4/2/2015, tại Hà
Nội http://phebinhvanhoc.com.vn/(14) Lã Nguyên: Lý luận văn nghệ Mác xít
Việt Nam nhìn từ phiên bản gốc, 2014 - http://phebinhvanhoc.com.vn/(15) Phan Trọng
Thưởng: -Từ thực tiễn lý luận đến yêu cầu xây dựng
hệ thống lý luận văn nghệ Việt Nam/ Báo “Nhân dân”, Thứ Sáu, Ngày
15/8/2014.
(17) http://vanvn.net/
(18) Ý
kiến bế mạc: org.vn/
(19) viet-studies.info/(20) (Luận chiến văn
chương, quyển 3, Nxb Văn học, 2015, tr.24)(21) trandinhsu.wordpress.com/(22) Xem thêm các
chuyên đề về văn trẻ, thơ trẻ của Bùi Công Thuấn trong Chút
tình tri âm (Nxb HNV 2009) và Những dòng
sông vẫn chảy (Nxb HNV 2011)
(24) http://vietbao.vn/
(25) http://www.nguoiduatin.vn/
(26) Sợi xích - sách
sex! http://www.nld.com.vn/
(27) http://www.tiasang.com.vn/(28) xuandienhannom.blogspot.com/(29) http://trannhuong.net/
(31) http://vannghetre.com.vn/(32) http://www.xuquang.com/(33) http://thuykhue.free.fr/(34) Ghi chép của Đặng Phú Phong:
cobaocalitodaym/(35) http://vanchuongviet.org/(36) http://www.vanhoanghean.com.vn/(37) http://dangcongsan.vn/(38) http://hvhnt.dongnai.gov.vn/(39) https://tuoitre.vn/(40) https://waka.vn/(41) https://www.nxbtre.com.vn/
(42) https://vnexpress.net/
(43) https://www.nhandan.com.vn/(44) Thụy Khuê: Thử
tìm một lối tiếp cận văn học sử về Hai mươi nhăm năm Văn học Việt Nam hải ngoại
1975-2000. http://thuykhue.free.fr/16/1/2020Bùi Công ThuấnTheo https://buicongthuan.wordpress.com/
Những quan điểm cơ bản vẫn là: Văn hóa,
văn nghệ là một bộ phận của sự nghiệp cách mạng do Đảng lãnh đạo, có nhiệm vụ
phục vụ sự nghiệp cách mạng. Văn học phải phản ánh cho được hiện thực cách
mạng, góp phần giáo dục quần chúng. Văn nghệ sĩ là chiến sĩ của Đảng trên mặt
trận văn hóa tư tưởng.
1.
Văn chương “Cách mạng và kháng chiến”
Khối lượng tác phẩm do
các Hội VHNT địa phương, các trại sáng tác trong 45 năm qua là hết sức đồ sộ.
Các tác phẩm văn học cách mạng và kháng chiến được đánh giá là
thành tựu to lớn, góp phần vào sự nghiệp cách mạng của Đảng. Giải
thưởng Hồ Chí Minh và Giải thưởng Nhà nước về Văn học là sự
tôn vinh những thành tựu ấy.
Báo cáo nhiệm kỳ
2010-2015 :”trong nhiệm kỳ qua, toàn Hội đã
sáng tác được 1216 tác phẩm thuộc đủ các thể loại (3)…
Trong văn học, hình tượng “Bộ
đội Cụ Hồ”, hình ảnh người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam cao đẹp được
nhiều tác phẩm thể hiện thành công, kêu gọi lòng nhân ái và tinh thần yêu hòa
bình của con người. Các tác phẩm nổi bật như: tiểu thuyết Đèn kéo quân của tác
giả lão thành Lương Sĩ Cầm, tiểu thuyết Phượng Hoàng của tác giả Văn Lê, tập
thơ Sương đẫm lá khộp khô của nhà thơ Ngân Vịnh, hai trường ca Tổ quốc nhìn từ
biển của Nguyễn Việt Chiến và Hạ thủy những giấc mơ của Nguyễn Hữu Quý… đã cho
ta thấy vẻ đẹp, ý chí quật cường, lòng dũng cảm sự hi sinh, gian khổ và lòng
cao thượng của chiến sĩ Việt Nam.”(Văn nghệ quân đội online 17.10.2015).
Xin đọc thêm Mùa gặt văn chương, báo cáo bế mạc trại
sáng tác văn học Hội Nhà văn, Vũng Tàu 4/2014 (4).
Nhà phê bình Bùi Việt
Thắng nhận xét: “Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75” là một “hiện tượng”
vì lần đầu tiên trong văn học tư liệu có cái nhìn “ngược sáng” về
“phía bên kia”. Tác giả đã không đứng ở phía “người chiến thắng”
thông thường, không lấy hình ảnh người bộ đội Cụ Hồ làm chính thể
như những tác phẩm khác về chiến tranh. Cách nhìn khách quan, trung
lập của tác giả đã giúp độc giả hiểu rõ hơn về nội tình của
chính quyền Việt Nam Cộng hòa thời đó cũng như đi sâu tìm hiểu nguyên
nhân sụp đổ của chính quyền này.(5)
Đánh giá từ các nghị quyết, các báo cáo,
các cuộc hội thảo đều nhận định rằng:
Văn chương thời kỳ đổi
mới (1985-1995) và sau đổi mới đến nay chưa được tổng kết đánh giá và định vị
như các giai đoạn văn học trước. Lấn cấn đó là vì nhiều lẽ.
Có người gọi dòng văn
chương này là văn chương thức tỉnh. Tôi cho rằng cách
gọi đó không đúng. Sự đổi mới nằm ở ý thức mới về tư tưởng - thẩm mỹ và phương
pháp sáng tác. Tôi gọi là dòng văn
chương nhân văn và dân chủ (mượn chữ của Nghị quyết Trung
ương 5 và Nghị quyết 23- đã dẫn). Dòng văn học này rời bỏ hẳn chủ nghĩa hiện thực
xã hội chủ nghĩa, nhìn hiện thực từ góc nhìn nhân dân, một hiện thực đa diện, phức tạp.
và được viết bằng kiểu bút pháp hiện thực trần trụi với cảm hứng phê phán. Với
định kiến rằng chủ nghĩa xã hội là tốt đẹp, người ta không thể chấp nhận cái
hiện thực được miêu tả trong những tác phẩm của dòng văn chương này.
Cần nhận rõ đây là
dòng văn học phức tạp về tư tưởng và mục đích viết văn. Giá trị của nó tùy
thuộc vào góc nhìn chính trị hay góc
nhìn “nhân văn- dân chủ”. Xét đến cùng, các tác phẩm của dòng
văn học này là hành động phủ định chủ nghĩa hiện
thực xã hội chủ nghĩa, nhưng chưa định hình hẳn một trào lưu nghệ thuật mới có giá trị cách tân
cho một giai đoạn văn học mới. Dòng văn học này vẫn chỉ là “phản
ánh hiện thực”, phần hiện thực chưa được văn
chương cách mạng khai phá. Thực ra, nó gây ra ồn ào vì lý do ngoài văn chương, không
hẳn là do nghệ thuật văn chương, tư tưởng. Về tư tưởng, nhiều tác phẩm trình
bày những cái nhìn trái ngược với quan điểm của Đảng và Nhà nước, chẳng hạn
quan điểm về chiến tranh, về Cải
cách ruộng đất, về những tiêu cực trong đời sống xã hội hôm nay… Vì thế đã có những tác
phẩm bị dừng phát hành (thí dụ: Chuyện
kể năm 2000, Mối chúa).
Trên tạp chí Quốc phòng Toàn dân, Phạm
Văn Sơn nói cụ thể hơn:
Trở lại dòng văn chương
dân chủ và Nhân văn, có lẽ sự “nhạy cảm” chính trị của những tác phẩm này
đã gây khó cho các nhà viết lịch sử văn học Việt Nam giai đoạn 1975-2015 (?).
Không thể phủ định thành tựu của dòng văn chương này, nhưng nó không nằm trong
quan điểm văn học của Đảng. Nó xuất hiện trong bối cảnh Đảng “đổi mới
tư duy”, “nhìn thẳng vào sự thật”, mà thực tế
cao hơn lý luận. Ứng xử với nó, người ta chọn cách nhìn riêng lẻ từng tác phẩm và
chỉ xét ở góc độ nhân văn và dân chủ. Điều ấy thể hiện ở
việc trao giải văn học. Hội Nhà văn Việt Nam đã trao giải thưởng cho Nỗi
buồn chiến tranh của Bảo Ninh năm 1991, cho Cánh
đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư năm 2006.
Nhà văn Nguyễn Minh
Châu nói đến một giai đoạn văn nghệ minh họa: ”Tôi
không hề nghĩ rằng mấy chục năm qua nền văn học cách mạng - nền văn học ngày
nay có được là nhờ bao nhiêu trí tuệ, mồ hôi và cả máu của bao nhiêu nhà văn -
không có những cái hay, không để lại được những tác phẩm chân thực. Nhưng về
một phía khác, cũng phải nói thật với nhau rằng: mấy chục năm qua, tự do sáng
tác chỉ có đối với lối viết minh họa, văn học minh họa, với những cây bút chỉ
quen với công việc cài hoa, kết lá, vờn mây cho những khuôn khổ đã có sẵn mà
chúng ta quy cho đấy đã là tất cả hiện thực đời sống đa dạng và rộng lớn. Nhà
văn chỉ được giao phó công việc như một cán bộ truyền đạt đường lối chính sách bằng
hình tượng văn học sinh động, và do nhiều lý do từ những ngày đầu cách mạng,
các nhà văn cũng tự nguyện tự giác thấy nên và cần làm như thế (thậm chí có
phần nào các nhà văn mới đi theo cách mạng và kháng chiến còn coi đó là cái
mới, là hoàn cảnh “lột xác”.(9)
Lã Nguyên (2015) cũng
nói đến những hạn chế của nền lý luận văn nghệ Mác xít (14): “Khi
công cuộc đổi mới văn nghệ được khởi động, trên các diễn đàn học thuật, người
ta truy vấn, thảo luận sôi nổi về hàng loạt nguyên lý quen thuộc của mĩ học Mác xít truyền thống. Cũng từ đây, trong các công trình nghiên cứu của giới khoa
học, trong các luận văn, luận án của sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu
sinh, hệ thống lý luận văn nghệ Mác xít truyền thống không còn là ưu tiên lựa
chọn hàng đầu để tiếp cận đề tài. Ở các lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật, phương
pháp hiện thực xã hội chủ nghĩa cũng không còn là ưu tiên lựa chọn của văn nghệ
sĩ… Nói tóm lại, giờ đây, ai cũng nhận ra, lý luận văn nghệ và mĩ học Mác xít
truyền thống không thể giữ được vị thế vốn có vì nó đã trở nên xơ cứng, bất cập
trước thực tiễn khoa học và sáng tạo nghệ thuật của thời đại.” Ông dẫn lời Phan Trọng
Thưởng“… Từ những năm chín mươi của thế kỷ 20
đến nay, hệ thống lý luận về chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa và cùng với
nó là phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa, sau hơn bảy
mươi năm tồn tại và phát triển, đã không đủ sức trụ vững ngay trên mảnh đất quê
hương của nó. Dường như nó đã hoàn tất sứ mệnh lịch sử của mình để
nhường chỗ cho những quá trình văn học khác đang nhen nhóm và thay thế” (15)
Chủ đề của Hội nghị
LLPB lần thứ IV là “Văn học-30 năm đổi mới, hội nhập và phát
triển
Nhận xét về Hội nghị
Lý luận, phê bình lần III năm 2006, Ngô Vĩnh Bình viết trong bài “Văn
chương 2006, rối như canh hẹ: “Điểm
nóng thứ hai của văn học năm 2006 là phê bình văn học. Tốn kém cả trăm triệu
đồng, kéo cả trăm người xuống Đồ Sơn để hy vọng “hắt những chảo lửa” xuống cái
“ao lý luận phê bình” bấy nay đìu hiu, buồn tênh và tĩnh lặng (theo từ dùng của
nhà thơ Trần Đăng Khoa) nhưng kết quả thu được là thế nào? Có thể nói rằng rất
ít! Vẫn là những vấn đề, những câu hỏi mà Hội nghị Lý luận - Phê bình lần thứ
nhất ở Tam Đảo đã đặt ra, những vấn đề, những câu hỏi chưa được giải đáp.”(19)
Một vấn đề “nóng” của
thực tiễn: Ở Hội nghị lần III, từ phát biểu của nhà lý luận Nguyễn Văn Lưu về
luận văn của Đỗ Thị Thoan, Giáo sư Phong Lê lên tiếng: Ai làm luận văn xúc phạm
lãnh tụ, hãy truy đến tận gốc xem hội đồng thạc sĩ ai chấm, ai lập hội đồng.
Không thể chấp nhận được. Cần phải lên tiếng. Nhà phê bình Nguyễn Văn Lưu đặt
thẳng vấn đề với các đồng nghiệp: ”Chúng
tôi muốn góp ý với các đồng nghiệp là nhà văn Nguyễn Đăng Điệp - Viện trưởng Viện
Văn học, và nhà văn Văn Giá- Trưởng khoa Lý luận - Phê bình Văn học Trường Đại
học Văn hóa (Bộ Văn hóa), hai thành viên hội đồng chấm luận án và Chủ tịch Hội
Nhà văn Hà Nội Phạm Xuân Nguyên - người đã đọc bản thảo Những tiếng nói ngầm của
Nhã Thuyên - rằng các bạn nên giữ sự trung thực cho ngòi bút của mình, nên tự
trọng về nhân cách. Các bạn có thể xin ra khỏi Đảng, tự nguyện trả lại các chức
danh và học vị mà thể chế này - do Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập - đã phong tặng
cho các bạn rồi làm một nhà văn tự do thì hay hơn là lập lờ hai mặt như vị thầy
của các bạn: vẫn ca ngợi kính phục Dương Thu Hương: Người phụ nữ một mình chống
lại cả một Nhà nước - nhưng mà giải thưởng, chức danh Nhà nước ấy trao cho vẫn
vui vẻ nhận, lại còn thắp hương khấn vái xin cho được nữa. Cũng mong ngài Bộ
trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo đừng để Đại học Sư phạm Hà Nội thành ra một trung
tâm hài hước như thế“ (20)
Như một thái độ bênh
vực Đỗ Thị Thoan (tuy không nói thẳng ra), Giáo sư Trần Đình Sử ca ngợi văn
chương ngoại biên. Dẫn theo Bakhtin ông viết: “Như vậy
văn học ngoại biên là nguyên sinh, văn học trung tâm là thứ sinh do điều kiện
chính trị, kinh tế, văn hóa quy định. Văn học cách mạng Việt Nam trước 1945 chỉ
là ngoại biên, sau Cách mạng tháng Tám liền trở thành chủ lưu, trung tâm. Trung
tâm ngoại biên luôn đổi chỗ cho nhau trong thực tế”,…” Quan niệm về ranh
giới của Bakhtin cho ta hiểu rằng, toàn bộ sức sống văn học, nghệ thuật
nằm ở đường biên. Kìm giữ văn học, nghệ thuật ở trung tâm là kìm hãm sự
phát triển, sinh sôi của chúng. Quan niệm này cũng cho thấy ngoại biên
hóa là quy luật khách quan của nghệ thuật và lí thuyết, phê
bình.” Ông cho rằng văn học Việt Nam đã ngoại biên hóa từ đầu đổi mới: ”Các
sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh, Lê Lựu, Ma Văn Kháng,
Dương Hướng, Nguyễn Khắc Trường, Hồ Anh Thái… thể hiện nhu cầu ngoại biên của
văn học rất mạnh mẽ. Dần dần các đề tài về tình yêu, tình dục, đề tài chấn
thương, thế tục, đồng tính trở nên phổ biến. Ông kết luận:”, “Ngoại biên hóa
dẫn đến đa nguyên, tạp giao, đối thoại và điều đó có thể làm nảy sinh những
sáng tác mới có giá trị. Ngoại biên hóa văn học ở Trung Quốc đã làm nảy sinh
một Mạc Ngôn đoạt giải Nobel, lẽ nào ngoại biên hóa văn học Việt Nam chẳng
đem đến niềm hi vọng?” (21)
Đó là những vấn đề của các Hội nghị Lý
luận phê bình I, II, III.
Ông đã chỉ ra nhiều
thành tựu của Văn học trong 30 năm đổi mới:
Điều làm thay đổi toàn
bộ nền văn học là, văn học 30 năm qua nói về cái
bình thường, cái tự nhiên, cái hài hòa, không lấy cái bất
thường, cái phi thường như giai đoạn trước. Nền văn học 30 năm đổi mới
phát triển hài hòa, vì thế ta có điều kiện quan sát con người trong nhiều bình
diện. Vai trò cá nhân nhà văn, cá tính sáng tạo được tôn trọng. Thí dụ, khi nhà
văn gửi tác phẩm đến nhà xuất bản thì nhà xuất bản phải trả lời.
Dưới góc nhìn của lý luận phê bình văn
học, chúng ta thấy nhiều giá trị đã bị vượt qua. Chẳng hạn, mức độ phê phán,
mức độ đấu tranh bảo vệ con người, bây giờ dữ dội vô cùng, không còn chỉ như
thời Vua Lốp.
Nhà thơ Hữu Thỉnh cũng
nhắc tới tác phẩm của các nhà văn: Xuân Đức, Lê Minh Khuê (Chân
trời của Hạ), Trầm Hương (Sài gòn đêm không ngủ), Bích Ngân (Thế
giới xô lệch), Nguyễn Bình Phương…
Sau những thành công
ban đầu, lớp nhà thơ, nhà văn này đã chững lại, và phía sau họ, lớp nhà văn trẻ
từ 2010 đến nay chưa có khả năng vượt lên phía trước, tiếp tục con đường đưa
văn chương Việt Nam hội nhập văn chương thế giới.
Cho đến nay (2019) sau
hơn 30 năm đổi mới và hội nhập, chúng ta đã có thể nhận dạng được nền kinh tế
thị trường và những hệ quả của nó với xã hội Việt Nam. Kinh tế thị trường làm
thay đổi mọi yếu tố xã hội, từ tư tưởng đến văn hóa, lối sống, các mối quan hệ
giữa người với người, đặc biệt là sự suy thoái đạo đức xã hội. Kinh tế phát
triển đem đến đời sống ấm no hơn nhưng cũng làm sụp đổ những giá trị văn hóa
truyền thống và gây ra bao nhiêu tệ nạn xã hội. Kinh tế thị trường biến mọi thứ
thành hàng hóa và vận động theo quy luật của đồng tiền. Ngay cả giáo dục là
ngành độc quyền của Nhà nước cũng trở thành thị trường béo bở cho nhiều “nhóm
lợi ích” giành giật. Văn học nghệ thuật, tuy chủ trương không thương mại hóa,
song những ngành kinh doanh văn nghệ mang đến những món tiền khổng lồ. Năm
2019, mỗi 30 giây quảng cáo trong giờ chiếu phim Về nhà
đi con là 120 triệu đồng. Một xuất chiếu trên VTV1, quảng cáo 10 phút, thu
về 2,4 tỷ. Lúc đầu phim dự định có 40 tập sau kéo thành 80 tập.
Tối 18/10/2012 tại Hà
Nội, trong tọa đàm mang tên “Nhiều
cách sống của những tuổi trẻ bất thường” về bộ ba tiểu thuyết “1981″,
“Nhiều cách sống” và “Mất ký ức“, tác giả Nguyễn
Quỳnh Trang thú nhận: “Từ khi sinh ra tôi đã luôn tự hỏi mình là
ai, mình từ đâu đến, mình sẽ đi về đâu trong cuộc đời này… Tuổi trẻ của
chúng tôi hoang mang, lo lắng quẩn quanh, càng đi sâu vào những thú
vui vật chất lại càng thấy rệu rã. Với Mất ký ức tôi muốn đi tìm tôi,
để biết cách vượt qua những hoang mang bấn loạn” (23).
Trong thực tế hôm nay, nhà văn nào khi
viết tác phẩm cũng hướng về công chúng thị trường và đối mặt với thách thức.
Thí dụ những tập thơ in ra chỉ dành để tặng vì không ai mua. Nhà văn Nguyễn
Đình Tú đưa ra nhận xét:
Có tác giả đã in bảy đầu
sách nói rằng: ”Văn chương không phải là công việc của
tôi. Nó chỉ là sở thích. Có cũng được, không có cũng hơi buồn chán, nhưng mà
chẳng sao”. Một tác giả khác đã in ba đầu sách cũng có cùng một ý: ”Tôi
không nghĩ nhiều đến chuyện có trở thành một nhà văn thực sự hay không? Chỉ đơn
giản là thích viết, luôn viết…”.
Thực ra không có sự
phân định rạch ròi một nhà văn thuộc dòng văn
chương thị trường văn chương nhân văn và dân chủ. Nguyễn Ngọc Tư là
một thí dụ. Nữ tác giả này có sách best-seller trên thị trường, nhưng cô cũng
là nhà văn đụng chạm đến những vấn đề nóng của hiện thực. Cánh
đồng bất tận đã đem đến vinh quang cho cô nhưng cũng gây ra không ít khó khăn cho
tác giả khi nó mới xuất hiện.
Sau cao trào 2014 đến
nay, văn chương thị trường trở về sự im
ắng. Rất nhiều người viết đã bỏ cuộc chơi. Tài năng vẫn là của hiếm. Những nhà
văn “truyền thống” viết cho thị trường đến nay không có mấy người thành công.
Tác phẩm văn chương nước ngoài được dịch ra tiếng Việt vẫn đang chiếm lĩnh thị
trường sách văn chương.
45 năm qua còn lưu lại dấu vết
nhiều hiện tượng văn học.
3. Đã có lúc tình trạng “loạn” diễn ra trên các diễn đàn. Nhất là trong Đại hội Nhà văn lần thứ VIII
(2-5/8/2010): “Cả hội trường như một lò lửa! Đại hội căng lên như một dây
đàn. Và Tô Nhuận Vỹ đăng đàn. Trong chốc lát đã có người lên cướp diễn đàn của
ổng! Ôi! Khủng khiếp!”(28)
Thực ra không chỉ
cuốn Hội thề của Nguyễn Quang Thân đạt giải
thưởng tiểu thuyết (2006-2009) của Hội Nhà văn Việt Nam 2010 gây ra những luồng
ý kiến trái chiều, mà nhiều giải thưởng văn chương khác cũng khiến người ta đặt
vấn đề về việc trao giải.” Vì lẽ,
qua mấy mùa trao giải gần nhất, Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam luôn xảy ra sự
cố: Nào là có nhà thơ từ chối nhận tặng thưởng, sếp trong Hội từ chối nhận
giải, vô số tác phẩm bị chê là không xứng đáng được vinh danh… Kể cũng khổ cho
Hội, điều quan trọng nhất để đánh giá cái được và chưa được của giải thưởng là
chất lượng tác phẩm, thì người ta lại bỏ quên để chú ý chuyện đâu đâu”.(30)
Đã có những đòi hòi và
nỗ lực ở trong nước và ngoài nước đánh
giá về Văn học miền Nam (1954-1975).
Ý kiến này của Trần
Long Ẩn đã bị công luận phản đối dữ dội, bởi nó đi ngược với quan điểm hòa hợp
hòa giải dân tộc, và thể hiện một cái nhìn hẹp hòi thiếu tính lịch sử khoa học
và dân tộc. https://www.phunuonline.com.vn/
“… Những
văn kiện của Đảng và Nhà nước, đặc biệt các văn kiện đại hội Đảng toàn quốc lần
thứ IV, V, VI đã xem nhiệm vụ nghiên cứu và phê phán chủ nghĩa thực dân mới
trên lĩnh vực văn hóa văn nghệ là một bộ phận hữu cơ của toàn bộ nhiệm vụ khắc
phục những hậu quả của chủ nghĩa thực dân mới Mỹ trong cuộc chiến tranh xâm
lược Việt Nam trước đây và là một việc làm có ý nghĩa quan trọng góp phần đẩy
mạnh cuộc cách mạng tư tưởng và văn hóa đang diễn ra ở nước ta.
Tiến sĩ Trần Hoài Anh
viết: “Việc xác định giá trị của lý luận - phê
bình văn học ở đô thị miền Nam trong hệ thống giá trị của lý luận - phê bình
văn học dân tộc là điều có ý nghĩa, không chỉ về mặt học thuật mà còn về mặt tư
tưởng xã hội của một đất nước thống nhất, một dân tộc thống nhất./ Mặt
khác, sự hiện hữu của lý luận - phê bình văn học ở đô thị miền Nam là
một thực thể, một thực tế lịch sử, không thể phủ nhận. Sự hiện hữu đó làm cho
di sản lý luận - phê bình văn học dân tộc phong phú hơn, giàu có hơn, tiệm
cận hơn với nền lý luận - phê bình hiện đại của thế giới mà chúng ta đang hướng
tới trong xu thế mở cửa, hội nhập với quốc tế hôm nay” (sđd. tr.260).
Ở nước ngoài cũng đã
có những tác giả viết về văn học miền Nam. Đáng kể là Tổng
quan văn học miền Nam của Võ Phiến. Cuốn này được viết dưới nhãn quan
“chống Cộng”, tuy vậy nó có giá trị về mặt tư liệu đối với người làm công việc
nghiên cứu. Nhà phê bình Đặng Tiến đánh giá: ”Trong
bộ Văn học miền Nam, cuốn I Tổng quan là một trước tác công phu, một ký sự văn
học và xã hội học phản ánh đời sống vật chất và tinh thần của một quần chúng
đông đảo dưới một chế độ xã hội đã đi qua. Một tác phẩm giàu tâm tình và tâm
huyết, với nhiều nhận định sắc bén, qua giọng văn trò chuyện tự nhiên, thân
mật, dí dỏm. Trong một đề tài rộng rãi và phức tạp như thế, dĩ nhiên là có điểm
cần bàn lại, có chỗ cần bổ sung hay sửa sai, nhưng nói chung, Tổng Quan là một
biên khảo thành tâm, đứng đắn, ngay thẳng, đáng tin cậy” (32)
Thiết nghĩ, sau 45 năm, chúng ta đã có
thể nghiên cứu văn chương miền Nam (1955-1975) theo quan điểm khoa học và lịch
sử một cách khách quan hơn. Những tác phẩm nào phản ánh được đời sống, tâm tư,
nguyện vọng của dân tộc; những gì đóng góp vào sự phát triển của văn chương dân
tộc thì cần phải được trân trọng giữ gìn.
Có sự khác biệt cả về cách viết và những
vấn đề quan tậm giữa hai thế hệ, những nhà văn miền Nam ra nước ngoài sau 1975
và những nhà văn thuộc thế hệ thứ hai, hai rưỡi lớn lên ở hải ngoại.
Tuy nhiên, phải công
bằng mà nói, những “cách tân” của “Thơ trẻ” đầu thế kỷ XXI ở trong nước bắt
nguồn từ thơ hải ngoại. Đặc biệt là những nhà thơ trẻ tự nguyện đứng “bên lề”
của dòng văn chương chính thống trong nước (như nhóm Mở Miệng)…, họ học theo
Đinh Linh, Đỗ Kh., Lê Thị Thấm Vân, Lưu Diệu Vân… Vào thư mục tác giả, tác
phẩm của các trang Hợp Lưu, Talawas, damau.org, Tiền vệ, người đọc
bắt gặp sự hiện diện của họ. Khế Yêm có nhiều nỗ lực làm và giới thiệu thơ Tân
Hình thức ở Mỹ, song ở trong nước thơ Tân Hình thức không có ảnh hưởng lan tỏa.
Cho đến 2020, nhiều
trang web văn chương hải ngoại đã tàn lụi hoặc sống lay lắt (Hợp Lưu, Talawas,
Tiền Vệ…), và ở trong nước, nhiều trang web văn chương đã ra đời và đứng được
như trang của Hội Nhà văn (vanvn.net ra đời 2009), tạp chí sông Hương,
Văn hóa Nghệ An, vanchuongviet.org… Các trang này dần
dần thu hút được nhiều người cầm bút hải ngoại đăng bài (xem trang vanchuongviet.org; trannhuong.net…)
Nhà văn thoải mái công bố tác phẩm và
người đọc cũng thoải mái gửi lời bình (comment) khiến cho đời sống văn học có
lúc sôi nổi hẳn lên. Trước kia, việc in ấn và phổ biến tác phẩm luôn là trở
ngại lớn đối với người cầm bút. Thời gian đầu, khi trong nước chưa có nhiều
trang văn học mạng thì các trang văn học mạng của người Việt hải ngoại chiếm ưu
thế và có sức thu hút mạnh mẽ.
Trước kia, người ta tưởng cứ tung lên
mạng (blog cá nhân) thì sẽ được người đọc vồ vập, nhưng rồi không phải vậy, bởi
trên không gian mạng xã hội đầy dẫy những tin giả (Fake news), vô số những kẻ
“đeo mặt nạ” (và rất nhiều kẻ lợi dụng chính trị) vào comment, gây ra sự hỗn loạn,
nhiều khi nặng lời xúc phạm nhau một cách “vô văn hóa”. Những người đọc chân
chính, những người cầm bút lương thiện đành phải “bỏ chạy”.
Điều còn lại của internet là góp phần
“hợp lưu” văn chương của người Việt hải ngoại và văn chương trong nước, góp
phần dân chủ hóa đời sống, sinh hoạt văn chương, giải tỏa những ảo tưởng của
nhà văn, và giúp phát triển văn nghệ quần chúng (kiểu như các câu lạc bộ thơ
lục bát, câu lạc bộ thơ Đường luật, trang web của các Hội Văn học nghệ thuật
địa phương…).
Hội viên Hội Nhà Văn Việt Nam tính đến
2019 có khoảng 1100 người.
Cũng để đầy mạnh sáng
tác, Hội Nhà văn đã tổ chức nhiều cuộc thi. Cuộc thi truyện ngắn của tạp
chí Nhà văn và tác phẩm; Cuộc thi thơ của báo
Văn Nghệ; Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 4 (2011-2015) không có giải A. Có
3 giải B và 9 giải C; Các tác phẩm đạt giải đại diện cho các xu hướng văn xuôi
đương thời, đó là hướng khai thác lịch sử, khai thác “đời thường” và thời sự
chính trị – xã hội; hướng chiêm nghiệm đời sống hiện đại; hướng khai thác chủ
đề đạo đức - đạo lý; hướng đi vào con người cá nhân và hướng phản tư xã hội -
lịch sử.
Hội
nghị các nhà văn trẻ toàn quốc (2016) có 113 đại biểu. Chương
trình có Dạ hội thơ “Bản hòa âm tháng 9” do Ban Nhà
văn Trẻ tổ chức; hai tọa đàm “Văn trẻ
- Nhập cuộc và sáng tạo”, “Thơ trẻ - Truyền thống và cách tân”.
Trong Hội
nghị công tác văn học cuối năm, thay mặt Ban chấp hành Hội nhà văn, nhà thơ Hữu Thỉnh, chủ
tịch Hội luôn có sự nhận định đánh giá chung về sự phát triển văn học. Xin dõi
theo một vài năm:
|
Năm |
Tác phẩm văn xuôi (20) |
Tác phẩm thơ (17) |
Tác phẩm lý luận phê bình (16) |
||
|
2008 |
1. “Ngôi nhà xưa bên suối”, tập truyện ngắn của Cao
Duy Sơn; 2. “Sóng chìm”, tiểu thuyết của Đình Kính và 3. “Tiếng khóc của nàng Út”, tiểu thuyết (Nguyễn Chí Trung) |
Không trao giải |
|
||
|
2009 |
Không trao giải |
Không trao giải |
1. ”Tản mạn nghiệp văn” (Đinh Quang Tốn). |
||
|
2010 |
1. “Lính trận”
(Trung Trung Đỉnh) 2. “Minh sư” (Thái Bá
Lợi). 3. “Lỏng và Tuột” (Trần
Đức Tiến) 4. “Giữa dòng chảy lạc” 5. (Nguyễn Danh Lam) |
6. “Bầu trời
không mái che” 7. (Mai Văn Phấn). 8. “Sóng và khoảng lặng” 9. (Từ Quốc Hoài ). |
|
||
|
2011 |
1. ‘Đội gạo lên chùa”, tiểu thuyết (Nguyễn Xuân Khánh
) 2. “Huyền thoại tàu không số” Tập truyện ký (Đính
Kính). |
1. “Ngày linh hương nở sáng” (Đinh Thị Như Thúy). 2. “Hoan ca” (Đỗ Doãn Phương). |
“Bàn về minh triết và minh triết Việt”, LLPB
(Hoàng Ngọc Hiến). |
||
|
2012 |
1. Thành phố đi vắng, tập truyện ngắn (Nguyễn
Thị Thu Huệ). 2. Trò chơi hủy diệt cảm xúc, tiểu thuyết (Y Ban) 3. Một thế kỷ bị mất, tiểu thuyết lịch sử (Phạm Ngọc Cảnh Nam). |
1. Trường ca chân đất (Thanh
Thảo) 2. Màu tự do của đất, tập thơ (Trần Quang Quý) 3. Giờ thứ 25, tập thơ (Phạm Đương). 1. Hoa hoàng đàn nở muộn, Tập thơ (Khuất Bình Nguyên) 2. Chất vấn thói quen, tập thơ (Phan Hoàng). |
Đa cực và điểm đến, LLPB (Văn Chinh). |
||
|
2013 |
- Bãi vàng, Đá quý, Trầm hương, tập truyện
ngắn (Nguyễn Trí) |
Những lớp sóng ngôn từ, tập thơ (Mã Giang Lân) |
Phút giây huyền diệu, tiểu luận và bút ký (Ma
Văn Kháng) |
||
|
2014 |
Biên bản chiến tranh 1-2-3-4.75 (Trần Mai
Hạnh) |
Trường ca ngắn, kịch thơ, (Nguyễn Thụy Kha) |
1. Trăm
năm trong cõi (Gs Phong Lê ) 2. Thơ Việt Nam hiện đại tiến trình và hình tượng (PGS
Nguyễn Đăng Điệp) |
||
|
2015 |
1. “Kỳ nhân làng Ngọc”, truyện ngắn (Trần Thanh Cảnh), 2. “Thông reo Ngàn Hống”, tiểu thuyết (Nguyễn Thế Quang). |
1. Long mạch”, Trường ca (Hoàng Trần Cương). 2. “Vườn khuya”, (Trần Hùng). |
1. “Các lý thuyết nghiên cứu văn học ảnh hưởng và tiếp
nhận từ ngày đổi mới đến nay” - Nghiên cứu Lý luận (Nguyễn Văn Dân) 2. “Âm thanh của tưởng tượng”, LLPB (Lê Hồ Quang). |
||
|
2016 |
1. Làn gió chảy qua” (Lê Minh Khuê) 2. ”Mưa đỏ” tiểu thuyết (Chu Lai) |
1. Long mạch”, Trường ca (Hoàng Trần Cương). 2. “Vườn khuya”, (Trần Hùng). |
1. ”Giọt nước trong lá sen“, chân dung văn học, đàm luận
văn chương (Khuất Bình Nguyên), 2. ”Nữ quyền luận ở Pháp và tiểu thuyết nữ Việt Nam đương đại”
(Trần Huyền Sâm) |
||
|
2017 |
Không trao giải |
Không trao giải |
1. Bóng người trong bóng núi”, LLPB (Lê Thành Nghị) 2. “Cách tân nghệ thuật văn học phương Tây” (Phùng Văn Tửu) |
||
|
2018 |
Không trao giải |
Không trao giải |
“Văn học Nga hiện đại - những vấn đề lý thuyết và lịch
sử” của tác giả Trần Thị Phương Phương |
||
|
2019 |
1. “Quán thủy thần”, tập truyện ngắn (Nguyễn Hải Yến) 2. “Trụ lại”, tập ký sử (Hồ Duy Lệ) |
1. “Bay trong mơ”, Tập thơ (Trần Quang Đạo) 2. “Nguồn”, Tập thơ (Trần Quang Quý) |
1. “Nhận diện và lý giải các hiện tượng văn học”, LLPB (Phan
Trọng Thưởng) 2. “Những sinh thể văn chương Việt”, LLPB (Lý Hoài Thu) 3. “Tư tưởng và phong cách nhà văn những vấn đề lý luận và
thực tiễn” LLPB (Trần Đăng Suyền) |
||
Sự thật là không có
tác phẩm nào nổi trội được công luận quan tâm như một hiện tượng góp phần thúc
đẩy sự phát triển của văn học. Về thơ, các nhà thơ Thanh Thảo, Mai Văn Phấn,
Trần Quang Quý vẫn giữ được phong độ từ “đổi mới” đến nay, những khuôn mặt mới
chưa gây được ấn tượng. Giải Lý luận phê bình hầu như trong tay các Giáo sư,
PGS Tiến sĩ giảng dạy Đại học nắm giữ. Vấn đề là, trong những tác phẩm đạt
giải, có những công trình nghiên cứu về những đề tài đã quá cũ (chẳng hạn,... “Những
sinh thể văn chương Việt viết về các nhà thơ trước 1945), hoặc “Bóng
người trong bóng núi” viết về các nhà thơ thời chống Mỹ). Không có một công trình văn học sử
nào về 45 năm văn học Việt Nam từ 1975 đến nay (2020) trong khi lại xuất hiện “Văn học
Nga hiện đại - những vấn đề lý thuyết và lịch sử” viết về lịch sử văn
học Nga hiện đại.
2.
Ở các Hội Văn học Nghệ thuật địa
phương
Trong năm 2019,
Hội đã xuất bản, công bố 06 kỳ tạp chí Văn nghệ Đồng
Nai, 03 tuyển tập văn học nghệ thuật, 19 tập sách cá nhân, 05 chương
trình ca nhạc, vọng cổ, kịch ngắn; nhiều giải thưởng Ảnh nghệ thuật và Mỹ
thuật; nhiều triển lãm chuyên đề và triển lãm của các cá nhân…” (38)
3.
Góc ghi nhận
Nếu nhà văn viết về
những hiện tượng xã hội như Mối
Chúa, thì văn học luôn đi sau hiện thực và không có sức hấp dẫn. Những năm qua,
báo chí và các trang mạng xã hội, đã khai thác triệt để những hiện tượng xã
hội. Bất cứ người dân nào cũng có thể đưa tin trực tiếp bằng Live Stream trên
các smartphone mà văn chương không thể cạnh tranh được. Những đại án xử những
vụ tham nhũng lớn cũng đã được xử công khai, khác với thời xa xưa mọi hành vi
của cán bộ Nhà nước đều không được tiết lộ, vì thế, ngay cả khi Mối
Chúa được phát hành rộng rãi cũng khó gây được hiệu quả văn học nào. Cái
thời của Chủ nghĩa Hiện thực phê phán đã lùi xa lắm
rồi.
Đã có thể nhìn thấy
trong bóng dáng những thế hệ kế tiếp của nhà văn Việt Nam trong hình ảnh thế hệ
thứ hai, thứ ba nhà Việt Nam văn nước ngoài như Andrew Lam, Monich Trương,
Aimee Phan, Lan Cao, Kien Nguyễn, Lê Thị Diễm Thúy, Dao Strom, Nguyễn Minh Bit,
Mộng Lan v.v… Kim Lefevr và Linda Le… (dẫn theo A. A. Sokolop), Thuận, Lê Thị
Thấm Vân, Lưu Diệu Vân, và gần đây nhất là Viet Thanh Nguyen - nhà văn gốc Việt
từng đoạt giải Pulitzer 2016. Tác phẩm của Dương Thụy đã mở rộng biên giới
không gian và biên giới văn hóa (Nhắm
mắt thấy Paris; Oxford yêu thương; Bồ câu chung mái vòm; Cung đường vàng
nắng; Venise và những cuộc tình gondola…)
Dẫu vậy, những lý thuyết văn học mới có
ảnh hưởng rất ít đến những nhà văn viết theo quán tính của văn chương truyền
thống, thậm chí họ không cần lý thuyết văn chương nào cả (thực ra đó chỉ là một
cách nói). Và cũng đã đến lúc giới lý luận phê bình nhận ra lý luận văn học
phương Tây được đề ra là để đánh giá văn chương phương tây, cần phải có một hệ
thống lý luận văn chương Việt Nam. Nỗ lực xây dựng một nền lý luận văn học Việt
Nam mới chỉ là bắt đầu và rất khó đạt một sự tổng hợp. Lý luận văn chương của
cha ông chỉ là những ý kiến rời rạc du nhập từ Trung Hoa. Từ 1945 đến nay, văn
chương Việt Nam được soi chiếu bởi các quan điểm của Marx và Engel. Văn chương
miền Nam trước 1975 và văn chương Việt Nam từ đổi mới (1986) đến nay, tuy đã có
những thể nghiệm mới từ các lý thuyết nước ngoài (Hiện sinh, Phân tâm học, Cấu
trúc luận, Giải Cấu trúc, Thi pháp học, Ký hiệu học, Tự sự học, Lý thuyết trò
chơi…) song việc tổng hợp tất cả những nguồn ấy để lọc ra, định vị một hệ thống
lý luận văn học Việt Nam, có lẽ phải vài thế hệ nữa mới làm được. Bởi vì, những
nhà lý luận văn học Việt Nam hiện nay chỉ có thể diễn giải lý thuyết văn học
nước ngoài (ngay cả việc diễn giải vẫn còn hạn chế). Chúng ta chưa có những nhà
lý luận thực sự, người có thể đề ra những lý thuyết mới, hoặc từ một lý thuyết
cũ phát triển mở rộng những kiến giải mới (như Bakhtin, J.P. Sartre chẳng hạn).
Đến lúc ấy văn
chương Cách mạng và kháng chiến sẽ bị thu hẹp lại. Chỉ những nhà
văn thực sự tài năng và tâm huyết mới có thể tiếp tục viết trong dòng văn học
này.
Văn
chương Nhân văn - Dân chủ hiện nay sẽ chuyển hướng, vì thế hệ cầm bút
tương lai không có vướng mắc gì với cải
cách ruộng đất, Nhân văn - Giai phẩm, cải tạo xã hội chủ nghĩa, chiến tranh phía Bắc, phía
Nam (1979) hay những ngặt nghèo của thời bao cấp. Nói gọn lại, họ không sống
trong hiện thực Thời của thánh thần, vì thế họ sẽ không
có những bức xúc chuyển hóa thành cảm hứng sáng tác những tác phẩm kiểu như
thời kỳ đổi mới (1986-1990) Những tác phẩm như Mối
Chúa, Kiến chuột và ruồi sẽ không còn sức hấp dẫn người trẻ thế hệ 5G.
Hơn nữa, thế hệ nhà văn coi việc viết là hành động dấn thân cho một lý tưởng
cũng không còn, thành ra những nhận thức về Nhân
văn-Dân chủ sẽ có nội hàm khác, có thể dễ chấp nhận hơn, kiểu như tác phẩm của Tạ
Duy Anh (Bước qua lời nguyền, Giã biệt bóng tối). Dù vậy, những khuyết
tật của xã hội xã hội chủ nghĩa vẫn có thể là đề
tài, nguồn cảm hứng sáng tác cho những nhà văn nặng lòng với thế sự.
Nhìn vào chợ sách 2014
có thể nhận rõ những mặt hạn chế của văn
chương thị trường. Đã có những tác giả mà tác phẩm tái bản nhiều lần, ấn phẩm lên đến hàng
trăm ngàn bản (đơn cử: Trong ba năm qua, Hamlet Trương đã có tới
150.000 bản sách (Thời gian để yêu, Thương nhau để đó, Tay tìm tay níu tay),
còn Iris Cao cũng chạm con số 100.000 bản sách được bán ra). Nhưng trên con đường
văn chương vạn dặm, những tác giả này vẫn quẩn quanh trong những chuyện
tình cá nhân.
Tự Lực
Văn Đoàn trước 1945 đã viết được nhiều chuyện tình rất hay (Nửa
chừng xuân, Hồn bướm mơ tiên, Đời mưa gió…). Văn chương Sài Gòn trước 1975 cũng đã
khai thác chuyện tình với những yếu tố mới hơn, táo bạo hơn (Yêu của Chu
Tử; Vòng tay học trò của Nguyễn Thị
Hoàng; các tác phẩm của Bà Tùng Long: Một lần
lầm lỡ, Duyên tình lạc bến, Đời con gái, Đường tơ đứt mối…). Sở dĩ những tác phẩm
ấy còn được nhắc tới bởi tình yêu được miêu tả gắn liền với những vấn đề tư
tưởng, đạo lý của xã hội đương thời, nhà văn viết văn dưới ánh sáng một lý
tưởng xã hội.
Chỉ khi văn chương
được viết dưới ánh sáng của truyền thống dân tộc (như Sông
Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác) lúc ấy văn chương người Việt hải ngoại mới có
cơ may “hợp lưu” với văn chương trong nước. Điều này đã
trở thành hiện thực khi thơ Thanh Tâm Tuyền, thơ Bùi Giáng, thơ Phạm Thiên Thư,
thơ Du Tử Lê, truyện của Dương Nghiễm Mậu, Trần Thị Ngh, sách của Nguyễn Đức
Tùng, Thụy Khuê… được in lại và giới thiệu; hoặc tác phẩm của Thuận, của Đoàn
Minh Phượng được Hội Nhà Văn Việt Nam trao giải. Paris
11 tháng 8 (Thuận) được Hội Nhà văn Việt Nam trao giải thưởng năm 2006; Và khi
tro bụi (Đoàn Minh Phượng) được trao giải 2007.
(2) Đại hội Hội Nhà
văn Việt Nam lần thứ VIII, Kỷ yếu. Nxb HNV 2012, tr.146
(7) http://tapchiqptd.vn/
(10) Tham luận hội thảo “Nâng cao
chất lượng, hiệu quả phê bình văn học”, do Hội đồng Lý luận
phê bình văn học nghệ thuật Trung ương và Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức
tại Hà Nội ngày 10.4,2012
(15) Phan Trọng
Thưởng: -Từ thực tiễn lý luận đến yêu cầu xây dựng
hệ thống lý luận văn nghệ Việt Nam/ Báo “Nhân dân”, Thứ Sáu, Ngày
15/8/2014.
(22) Xem thêm các
chuyên đề về văn trẻ, thơ trẻ của Bùi Công Thuấn trong Chút
tình tri âm (Nxb HNV 2009) và Những dòng
sông vẫn chảy (Nxb HNV 2011)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét