Lâm Ấp, Champa và di sản
Trong chuyến về lại Việt Nam vào đầu năm 2004, tôi có dịp viếng
thăm miền trung Việt Nam chủ yếu là ở ba thành phố chính: Huế, Đà Nẵng và Hội
An. Huế thơ mộng đượm nét Việt Nam, Hội An cổ kính với nhiều ảnh hưởng của văn
hóa Hoa kiều (Minh Hương), và Đà Nẵng thì lại mới mẻ và năng động. Có lẽ đa số
khách du lịch sẽ chọn Huế hay Hội An là địa điểm đáng thăm nhất qua bề dày lịch
sử và nét cổ kính của hai thành phố này. Nhưng chính Đà Nẵng là nơi tôi chú ý
hơn vì ở đấy có Viện bảo tàng văn hóa Chăm chứa đựng nhiều bảo vật quý giá của
nền văn minh cổ Champa.
Trong lứa tuổi tuổi học trò ở trung học, tôi rất thích môn học
lịch sử và tò mò về vương quốc Chăm. Sự tò mò pha lẫn lãng mạn và nuối tiếc một
nền văn minh đã tàn lụi, có lẽ một phần bị ảnh hưởng từ tập thơ “Điêu tàn” của
Chế Lan Viên. Gần đây, tôi có dịp đọc tập thơ “Tháp Nắng” và các bài nghiên cứu
có giá trị về văn hóa Chăm của Inrasara (Phú Trạm), một người Việt gốc Chăm. Cuộc
hành trình trở về nguồn gốc Chăm của Inrasara được kể lại rất chân tình và cảm
động, làm tôi ray rức và càng muốn học hỏi thêm về một bộ phận dân tộc và văn
hóa ít được quan tâm đến ở Việt Nam. Tôi đến thăm Viện bảo tàng Đà Nẵng với mục
đích tìm hiểu về quá trình phát triển mỹ thuật Chăm qua các phong cách khác
nhau của các tháp Chăm.
Champa đã biến mất cách đây gần hai thế kỷ, nay chỉ còn để lại
các di tích Chăm, rải rác ở các tỉnh Trung phần Việt Nam, như Trà Kiệu, Mỹ Sơn,
Đồng Dương, Khương Mỹ, Tháp Mẫm... Viện bảo tàng Chăm, do nhà nghiên cứu Pháp
Parmentier thành lập năm 1919, đã thu thập các bảo vật, như tượng, bệ, công
trình kiến trúc, điêu khắc của các đền, cung điện... từ nhiều nơi để tồn giữ.
Nhưng ngay tại đây, trải qua nhiều biến cố lịch sử, các di sản đặc sắc của văn
minh Chăm cũng không thoát qua nhiều sự mất mát, lưu lạc. Ngày 9 tháng 12 năm
1946, trong những ngày đầu của chiến tranh Việt-Pháp, giữa sự hỗn loạn và thiếu
an ninh ở Đà Nẵng, viện bảo tàng đã bị xâm nhập. Rất nhiều bảo vật cũng như tư
liệu trong thư viện đã bi đánh cắp (1). Hơn một năm sau, vào năm 1948, Trường
Viễn Đông bác cổ đã gởi ông Manukus đến để hồi phục lại viện bảo tàng. Hơn 150
bảo vật này đã được tìm lại từ nhà dân, trại lính, phi trường và tận ở Lào
(Savanakhet). Năm 1954, Viện bảo tàng là nơi trú ngụ của khoảng 300 người dân
di tản chiến tranh. Năm Mậu Thân 1968, trong trận đánh chiếm lại Huế, Viện bảo
tàng này đã trở thành trại tập trung và là nơi ăn ở của quân đội Nam Việt Nam.
Giữa những sự sô bồ, hỗn độn, va chạm và không có sự bảo vệ và bảo trì như vậy,
thì sự hư hại, hay mất mác các tượng đá, các công trình điêu khắc tất nhiên đã
xảy ra. Gần đây trong năm 1996, các nhân viên viện bảo tàng đã tình cờ tìm ra
được 157 mảnh cổ vật đã được chôn dưới lòng đất trong khuôn viên của viện bảo
tàng.
Champa đã biến mất qua những cơn bảo lịch sử, nhưng di sản của
nền văn minh này cũng đã chịu đựng nhiều sự cố không may mắn. Một số phận hẩm
hiu của nền văn minh Chăm? Trải qua nhiều thế kỷ, các ngôi tháp Chăm ở nhiều
nơi bị hư hại và đổ nát bởi thời gian và do thiên nhiên tác động. Theo Lê Quý Đôn thì Ngô Thế Lân, vào thế kỷ 18, đã để lại bài thơ, Chà bàn cố thành
hoài cổ, cho thấy tình trạng sơ sát, bỏ hoang của các tháp, điện đài của vương
quốc Champa cách đây hơn 200 năm (8).
Bóng tà dừng ngựa đứng
Man mác nỗi hư vong
Lăng uyển làm chùa Phật;
Cung đình thành ruộng cày
Núi tàn trơ tháp cổ;
Nước cũ hiện thành hoang
Thần đạo nguyên vô cứ;
Cửa tây tràn khắc bia
(Bản dịch)
Không khác chi tình trạng hiện nay của nhiều tháp cổ khắp miền
trung Việt Nam. Trong cuộc chiến vừa qua, di tích Đồng Dương hầu như bị huỷ hoại
hoàn toàn do bom đạn. Một mất mác to lớn đối với những thế hệ về sau.
Hầu như tất cả những gì ta biết về văn minh Chăm là đứng từ
góc độ của người không phải Chăm. Ngày nay, trong sách giáo khoa Đại học của
giáo sư D. Hall về lịch sử Đông Nam Á (2), ta có thể biết tổng quát về lịch sử
đất nước Champa. Tuy vậy phần lớn dữ kiện từ sách của Hall là dựa vào những
công trình nghiên cứu tiên phong của các học giả Pháp như G. Coedes, H.
Parmentier và H. Maspero ở đầu thế kỷ 20.
Nói chung về khảo cổ và sử của các nước Champa, Cam Bốt và một
số nước khác ở Đông Nam Á thì chỉ vào đầu thế kỷ 20 người ta mới biết được nhiều
mà thôi. Trước đó không mấy ai biết nhiều về Cambodia có một nền văn minh
Angkor rực rỡ, cả sử của Nam Dương cũng mù tịt cho đến khi Coedes khám phá ra
vương quốc SriVijaya ở Sumatra, còn sử của Champa thì mù mờ, chỉ biết qua tư liệu
của các nước láng giềng như Việt Nam (Đại Việt sử ký toàn thư) hay của Trung quốc
(Tống sử, Minh sử...) đến khi Finot, Parmentier, Majumdar và Maspero khám phá ra
bằng phương pháp có hệ thống. Ngay cả trong sử của Ấn độ, trước đây hoàng đế
Ashoka chả ai biết nhiều, chỉ nghe tên trong vài kinh điển Phật giáo, đến khi
Princep khám phá ra qua bia ký là có thật, một nhà vua hiền triết chuộng đạo Phật
với một vương quốc rộng lớn.
Hầu như tất cả khám phá về vương quốc Champa là từ những ký tự
trên đá và những gì biết qua từ sử ký của Trung quốc nói về các dân tộc trên. Từ
đó lịch sử các nước đã được viết và ghi lại. Giải những ký tự trên đá để biết đến
văn minh cổ ở Đông Nam Á cũng không kém khó khăn và mang tính cách đột phá như
giải ra được chữ viết cổ Ai Cập qua tảng đá Rosetta của nền văn minh Ai Cập.
Phải nói là văn minh Trung Hoa đã đóng góp không lớn vào văn
minh nhân loại qua sự phát minh ra giấy và dùng nó trong quan triều để ghi và
truyền lại cho hậu thế những tham khảo rất giá trị về các nước chung quanh. Việt
Nam cũng như Trung Quốc có những tư liệu lịch sử quý giá (như Đại Việt sử ký
toàn thư), còn các nước khác ở Đông Nam Á, không có truyền thống viết sử đánh dấu
giai đoạn của các triều vua, mà dùng lá và đá để viết nay thì tất cả chữ viết
có giá trị trên lá đều đã ra tro bụi hoặc còn rất ít rãi rác ở các thôn Chăm,
chỉ để lại một vài chữ trên các tảng đá mà thôi.
Hiện nay nghiên cứu về văn minh và văn hóa Chăm đã được quan
tâm và đã có một số công trình nghiên cứu có giá trị được xuất bản gần đây ở Việt
Nam. Đây là một dấu hiệu đáng mừng cho sự nghiên cứu Chăm học ở Việt nam. Trước
đây, trong các thập niên 1970 và sau giải phóng, có sự dè dặt trong sự nghiên cứu
Chăm học, vì ngành này đa số là do các nhà nghiên cứu nước ngoài, chủ yếu là
Pháp, khai phá và phát triển với sự cộng tác của một số cộng tác viên Chăm và
Việt. Sự dè dặt nghi kỵ của người Việt về mục đích chính trị đối với các công
trình nghiên cứu Chăm học không phải là không có lý do. Vì đã có nhiều thế lực
chính trị lợi dụng để chia rẽ, hay muốn tách rời địa phận để độc lập làm khó khăn
cho Việt Nam trong những năm chiến tranh chống thực dân, giảm đi tiềm năng và
bước tiến của lịch sử. Nhưng sự dè dặt và nghi ngờ này nếu đi quá cũng có hệ quả
là trong lãnh vực Chăm học, “sân chơi” chỉ dành cho lực lượng người nước ngoài
nghiên cứu mà Việt Nam thì chỉ có lưa thưa vài người.
Năm 1984, tôi có dịp về thăm Việt Nam và nhân dịp này có tiếp
xúc với nhóm nghiên cứu ở viện Khoa học Xã hội ở Thành phố Hồ Chí Minh. Khi tôi
đề cấp đến sở thích về nghiên cứu văn minh Chăm thì mọi người đổi thái độ và
hơi dè dặt lo âu, anh trưởng ban chuyển qua đề tài về các lực lượng chống chính
quyền ở Tây Nguyên và sau đó không còn bàn về đề tài Chăm học nữa. Chỉ có bác
quản gia già ở thư viện sau đó nói chuyện với tôi vui vẽ về các sách về Chăm học
mà bác biết rất nhiều từ khi bác làm việc ở đây từ trước năm 1945. Khoảng cuối
thập niên 1990, tổ chức Toyota Foundation đã tài trợ cho Gs Trần Kỳ Phương xuất
bản bộ sách tổng hợp về sự hiểu biết hiện nay về văn minh Champa ở Việt Nam như
trước đây họ đã tài trợ cho bộ sách về văn minh Đông Sơn do Gs Hà Văn Tấn xuất
bản. Không may là sự việc đã không thành.
Ngày nay Việt nam đã khác nhiều và tự tin hơn về đất nước
mình qua sự chuyển mình về kinh tế và tìm năng trong tương lai. Tư duy cũng đã
thay đổi từ thời chiến qua thời bình mặc dầu có những khó khăn trong những năm
chuyển tiếp. Sự vững tin này cũng thể hiện trong lãnh vực văn hóa, văn học và
nghiên cứu trong những năm gần đây. Viện Nghiên cứu Đông Nam Á đã thành lập. Việt
Nam ngày nay là thành viên của tổ chức ASEAN. Cộng đồng Chăm ở Việt Nam là gạch
nối với các thành viên Indonesia, Mã Lai cùng tôn giáo và liên hệ ngôn ngữ. Các
nước này đã có những chương trình hoạt động văn hóa, nghiên cứu chung với cộng
đồng Chăm. Sợi dây liên hệ giữa Việt Nam và Đông Nam Á sẽ càng đan kết và thắt
chặc.
Bài này có mục đích giới thiệu và tóm tắt lịch sử, văn hóa
Chăm và một số thành quả nghiên cứu gần đây ở Việt Nam và nước ngoài. Hy vọng sẽ
giúp chút ít cho độc giả thấy một hình ảnh toàn cảnh về sự hiểu biết về văn
minh Chăm trong lãnh vực Chăm học hiện nay.
Lần đầu tiên sau nhiều năm qua đã có một hội nghị Chăm học
vào tháng 8/2004 ở Singapore quy tụ một số học giả từ nhiều nước như Việt Nam,
Singapore, Nhật, Anh, Mỹ, Pháp. Nhiều báo cáo, khám phá mới có giá trị đã được
thông báo: những hiểu biết về văn minh Sa Huỳnh và Chăm qua địa điểm khảo cổ
Trà Kiệu, liên hệ giữa ngôn ngữ Chăm và các ngôn ngữ dân tộc ở Tây Nguyên. Một
điểm đáng chú ý trong các bản báo cáo là các tài liệu Trung quốc trước kia chưa
được quan tâm đến nay đã được một số học giả nghiên cứu: Minh sử, Tống hội yếu
tập cao và Cửu Phiên Chí. “Tổng hội yếu tập cao” có nhiều thông tin về Champa
từ 960-1180 như sự liên hệ của Champa với triều đình Tống, Chân Lạp, Srivijaya,
Đại Việt (thuộc Giao Châu thời bị Trung quốc đô hộ và sau khi độc lập năm 960),
phong tục Chăm, nông nghiệp, thương mại hàng hải...
Tiếp nối công trình bỏ dở của Boisselier khi ông này mất,
Emmanuel Guillon năm 2002 đã xuất bản tác phẩm về nghệ thuật Chăm qua những bảo
vật ở viện bảo tàng Đà Nẵng. Sách có giá trị tham khảo, tổng hợp sự hiểu biết từ
trước đến nay kể cả những khám phá các di vật khảo cổ mới thu thập được.
Ở Việt Nam, các sách về văn hóa, văn học, nghệ thuật Champa của
Ngô Văn Doanh, Insara, Trần Kỳ Phương... với những hiểu biết mới cũng đã được
xuất bản. Lãnh vực Chăm học như có luồng sinh khí mới mở đầu cho thời kỳ Phục
hưng trong nghiên cứu mà trước đây đã bị bỏ quên, ít được quan tâm trong một thời
gian dài, sau những công trình khám phá tiên phong của các học giả Pháp trong
giai đoạn nữa đầu thế kỷ 20.
Địa thế lịch sử Champa
Indrapura
Nói về vùng đất từ Đèo Ngang, Hoành Sơn đến đèo Hải Vân (Quảng
Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên) là vùng giao điểm của hai văn minh từ hướng Bắc
và hướng Nam hải đảo. Đây là vùng đất "đệm" của hai nền văn minh Ấn-Hoa.
Di tích Chăm trong vùng này còn ở Mỹ Đức, Quảng Bình, Hà Trung, Thạch An, Bích
La (5) cũng như ở dãi cồn ở Cửa Tùng, Cửa Việt. Di tích Tháp Chăm được tìm thấy
ở An Xá (Do Linh), Cam Giang, Cam Lộ, Cổ Thành Ái Tử và Trà Liên (6).
Tại vùng này, người ta cũng tìm được nhiều đồ gốm xưa của văn
hóa Chăm và Trung quốc từ thời Đường, Tống, Minh... chứng tỏ xưa kia ở đây cũng
có thể là nơi có các hải cảng thương mại sầm uất không kém cảng Hội
An về sau này.
Xa hơn nữa vào thời tiền sử, vùng này là nơi chuyển tiếp của
giao lưu văn hóa Sa Huỳnh và văn minh Đông Sơn qua Đèo Ngang. Nơi đây còn có
các di tích văn hóa Sa Huỳnh ở Cồn Bàu, đảo Cồn Cỏ, Cổ Trai ở Cửa Tùng. Đồ đồng
Đông Sơn đã được tìm thấy ở Tam Mỹ, Phú Hòa và mới đây tận mãi Bình Định, còn
những khuyên tai hai đầu thú và các hạt chuỗi thủy tinh thuộc văn hóa Sa Huỳnh,
thì tìm thấy được ở Xuân An, Làng Vạc (Nghệ An, Hà Tĩnh). Văn hóa Sa Huỳnh được
các nhà khảo cổ Việt Nam và nước ngoài cho là có không gian chính từ Quảng Nam
đến Đồng Nai.
Tháng 8/2001 ở Thừa Thiên, Huế, tình cờ tìm được một ngôi
tháp Chăm nhỏ, đỉnh tháp đã mất, thân tháp cao khoảng gần 2m. Theo Ngô Văn
Doanh, ngôi tháp này (gọi là tháp Mỹ Khánh) có niên đại ở thế kỷ 8. Như vậy là
ngôi tháp Chăm cổ nhất hiện còn thuộc phong cách Mỹ Sơn E1.
Trong chiến tranh chống Mông cổ dưới đời vua Trần Nhân Tông,
liên minh Chăm-Việt đã thành công đẩy lui hiểm họa xâm lăng từ phương bắc qua
đường bộ và thủy. Từ sự liên kết này qua chính sách chiến lược sáng suốt của
vua Trần Nhân Tông, mà Jaya Simhavarman III (Chế Mân) cũng đã đồng ý theo lời đề
nghị của thượng hoàng Nhân Tông, trong dịp ông rời nơi tu dưỡng ở núi Yên Tử đi
viếng Champa, để lấy công chúa Trần Huyền Trân, em gái của vua Trần Anh Tông.
Trong hôn nhân Chăm-Việt này, lãnh thổ Chăm là châu Ô và châu Rí (Quảng Trị và
Thừa Thiên) đã được nhượng tặng cho Đại Việt. Trong thời trị vì của vua Chế
Mân, quyền lực Chăm rất mạnh trãi rộng đến tận Tây Nguyên nam phần. Tháp Yang
Prong ở Tây Nguyên và tháp Jaya Simhalingesvara (tháp Pô Klaung Garai) nổi tiếng
ở Phan Rang là do chính Chế Mân xây dựng.
Tuy nhiên sau khi Nhân Tông và Jaya Simhavarman mất, vua Anh
Tông hoàn toàn thay đổi chánh sách. Chiến tranh Chăm-Việt trở lại khốc liệt hơn
khi Champa đòi lại vùng đất đã nhượng.
Theo Minh sử, một trong những lý do nhà Minh đã gởi tướng
Trương Phụ xâm lăng Đại Việt là Đại Việt đã nhiều lần xâm phạm lãnh thổ Champa.
Sứ giả Chăm lúc này đã dùng chiến thuật ngoại giao rất có tác dụng. Họ đã báo
cáo thường xuyên rất nhiều lần và nhờ nhà Minh trợ giúp quân sự hay mua võ khí
để đánh trả Đại Việt. Nhưng cũng chính sự chiếm đóng và đô hộ Đại Việt của nhà
Minh trong một thời gian đã đưa đến các nguyên nhân dẫn đến sự suy tàn của
vương quốc Chăm sau khi Đại Việt dành lại được độc lập. Theo Wade (14) thì có 2
nguyên nhân chính: (a) Sự chiếm đóng và quản lý của nhà Minh ở Đại Việt và các
quận ở Indrapura đã mở rộng phạm vi Đại Việt khi quân Minh rút đi (b) Sự chuyển
giao kỹ thuật quân sự (súng ống) của nhà Minh vào Đại Việt. Ðến thời Lê Thánh
Tông, vương quốc Chăm hoàn toàn bị mất thế trong tương quan lực lượng quân sự.
Champa bắt đầu tàn lụi sau khi thủ phủ Vijaya bị tàn phá với dân số một phần bị
tiêu diệt và phần khác bị bắt làm tù binh mang về Đại Việt.
Theo Shiro Momoki, qua các tư liệu như “Tống hội yếu tập
cao”, “Chư Phiên Chí” thì Champa vào thế kỷ 10 đến 11 vẫn còn các cơ cấu xã hội,
chính quyền ở phía bắc đèo Hải Vân. Như vậy quan điểm cho rằng người Việt liên
tục mở rộng xuống phía Nam từ thế kỷ 10 là không đúng. Ngay cả ở thế kỷ 14,
Champa không suy tàn như ta nghĩ, mà vẫn phát triển hoạt động thương mại với
Trung Quốc và các nước trong vùng. Vải bông, đồ gốm Chăm xuất khẩu đến các nước
Đông Nam Á hải đảo. Cửa Thị Nại là cảng quan trọng ở biển Nam mà Kublai Khan
coi là cảng tiếp nối từ cảng Quảng Châu đến cảng Quilam ở nam Ấn Độ. Như vậy sự
nam tiến của Đại Việt sau 1390 chỉ có thể được coi như là một chiến thắng len lỏi
từ sau lưng.
Amaravati
Từ đèo Hải Vân (Quảng Nam) xuống phía nam đến giáp Bình Định
là vùng trọng điểm của văn minh Chăm với các di tích lớn như Mỹ Sơn, Trà Kiệu,
Đồng Dương, Khương Mỹ, Chiên Đàn. Nơi đây ở Đồng Dương đã tìm thấy tượng phật đồng
rất đẹp đầy mỹ thuật (hiện còn tàng trữ ở viện bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh).
Đặc biệt các tượng điêu khắc, kiến trúc ở đền Đồng Dương chịu ảnh hưởng của Phật
giáo đại thừa. Trong tất cả các di tích Chăm, nghệ thuật Chăm Đồng Dương là độc
đáo sáng tạo và là nơi duy nhất có chịu ảnh hưởng tư tưởng từ Trung quốc phương
bắc. Di tích Đồng Dương hầu như đã bị hủy diệt hoàn toàn trong cuộc chiến tranh
vừa qua.
Trà Kiệu hay Simhapura (Thành phố sư tử, từ chữ Simha, Singha
nghĩa là sư tử và pura là thành phố) là kinh đô xưa nhất của Champa ở
Amaravati. Trước cả hai thành phố "sư tử"
khác ở Đông Nam Á là Singapore (Lion City, từ Singha và pura)
và Singburi (Singha và buri (thành phố)), gần Ayuthaya, Thái Lan. Xưa kia sư tử
còn hiện diện ở Cận Đông và Bắc Ấn (các vua người Assyria thường đi săn bắn sư
tử như trên các bia khắc đền đã mô tả), sau này sư tử Á châu tuyệt chủng chỉ
còn lại sư tử ở Phi Châu. Theo Ngô Văn Doanh (16) thì từ Trà Kiệu hiện nay là
biến âm từ chữ Chăm cổ ya - sông, nước và chữ Phạn: keo - ngọc, mà người Việt gọi
là thành Sông Ngọc để chỉ thành phố Simhapura. Mariko Yamagata, Ian Glover,
Nguyễn Kim Dung của nhóm nghiên cứu Việt-Anh-Nhật khai quật ở Trà Kiệu
(1997-2000) và ở Gò Cam (2000) gần sông Thu Bồn, cách thành cổ Trà Kiệu 3.5km về
phía Đông. Tại đây đã tìm thấy các hủ đất giống các hiện vật ở Trà Kiệu, các đồ
gốm, đồng, dấu ấn thời Hán, di tích nhà gỗ cổ nhất (được xác định khoảng). Dưới
tầng khai quật trên là các di vật thuộc văn hóa Sa Huỳnh, cho thấy có sự liên tục
và người Chăm là hậu duệ của người Sa Huỳnh. Địa điểm Gò Cam gần ba di tích mộ
chôn Sa Huỳnh: Gò Miếu Ông, Gò Mã Voi, Gò Vàng. Ông Yamagata cho rằng Trà Kiệu
và Gò Cam xuất hiện ngay sau sự suy tàn của văn hóa Sa Huỳnh. Tầng cuối nhất của
địa điểm khảo cổ Hoàn Châu (Trà Kiệu) và Gò Cam được thẩm định ở nửa đầu thế kỷ
2.
Mỹ Sơn là di tích Chăm lớn nhất, nằm trong thung lũng, dọc
theo một con suối. Nơi đây có nhiều đền, tháp, bia ký được nhiều triều đại
trong lịch sử Chăm xây dựng. Nhờ bia ký tìm được mà người ta biết được là người
sáng lập ra Mỹ Sơn vào thế kỷ thứ 4 là vua Bhadravarman I. Dù thủ đô có dời
hay ở nơi nào khác do thời cuộc, các vua chúa Chăm vẫn hướng về Mỹ Sơn để tưởng
nhớ và xây đền thờ. Thánh địa Mỹ Sơn vì thế có nhiều kiến trúc khác nhau theo
các phong thái riêng của mỗi thời... Phần lớn những công trình kiến trúc hiện
còn ở Mỹ Sơn được xây dựng vào thế kỷ thứ 10 có chung một phong cách kiến trúc
được các nhà nghiên cứu gọi chung là phong cách Mỹ Sơn A1. Trước phong cách Mỹ
Sơn A1 là các nhóm tháp thuộc thế kỷ 8 đến 9. Qua lịch trình phát triển kiến
trúc Chăm thì trong hai thế kỷ 8 và 9, có ba phong cách khác nhau được nhận ra là
phong cách Mỹ Sơn E1, phong cách Hòa Lai và phong cách Đồng Dương.
Trong cuộc chiến tranh Việt-Mỹ vừa qua, đền Mỹ Sơn A1 và vài
di tích lân cận đã bị phá hủy khi trúng bom máy bay Mỹ trong một phi vụ oanh kích.
Vào năm 1988, trong một công trình thủy lợi, người ta tình cờ khám phá ra di
tích tháp An Mỹ, Tam Kỳ với nhiều điêu khắc đá như bộ linga-yoni, trang trí kiến
trúc (đỉnh, cột tháp), mảnh vở của tấm bia… Niên đại được thẩm định vào đầu thế
kỷ 10, thuộc phong cách chuyển tiếp từ Đồng Dương đến Mỹ Sơn A1.
Vào năm 1997, tỉnh Quảng Nam và chính phủ Việt Nam đã đề nghị
và xin Liên Hiệp Quốc đưa Trà Kiệu, Mỹ Sơn và Đồng Dương lên danh sách những di
sản của thế giới (World Heritage list) để bảo tồn. Đây là những di tích văn hóa
xưa nhất ở Trung Việt Nam, lâu hơn Huế hơn 12 thế kỷ. Hiện nay quần thể Mỹ Sơn
được công nhận là một di sản văn hóa thế giới.
Đồng Dương (Indrapura) một thời là kinh đô của Champa dưới
triều đại Indrapura. Triều đại Indrapura, do vua Indravarman II sáng lập, bắt đầu
từ năm 875. Các đền tháp của phong cách Mỹ Sơn A1 đều được
xây dựng dưới triều đại Indrapura. Sau hơn một thế kỷ phát triển, kinh thành
Indrapura bị tiêu hủy trong trận chiến với vua Lê Đại Hành vào năm 982. Năm
1000, vua Chăm Harivarman II rời hẳn thủ đô về Vijaya ở phía Nam.
Một số người Chăm cũng đã di cư qua đảo Hải Nam (và hiện nay
họ vẫn còn) sau cuộc chinh phạt của Lê Hoàn vào Amaravati. Một tướng của Lê
Hoàn là Lưu Kỳ Tông, phản lại nhà Lê, tự xưng vương ở Amaravati (986-988) đã
cai trị hà khắc và huỷ diệt đền đài và nhiều bia ký ở Mỹ Sơn nên một số người
Champa đã chạy đến đảo Hải Nam (Trung Quốc). Theo sử gia Maspero thì, vì bị mất
nhiều bia ký (thế kỷ 8 - 10), nên trong giai đoạn này lịch sử Champa không được
biết nhiều (9).
Vijaya
Mặc dầu Indrapura và Amaravati vẫn là lãnh thổ Chăm khi dời
đô về Vijaya vào năm 1000, Indrapura và Amaravati đã trở thành các tỉnh ngoại
vi, không còn chiếm vị trí quan trọng về kinh tế, chính trị của Champa. Năm
1286, đất Indrapura phía bắc đèo Hải Vân nhượng cho Đại Việt khi vua vua Chăm
cưới công chúa Huyền Trân. Vua Champa Chế Bồng Nga lấy lại được trong chiến
tranh với Đại Việt. năm 1390, khi Chế Bồng Nga mất, Indrapura mất hẳn, và sau
đó không lâu Amaravati cũng rơi vào tay Đại Việt.
Sau khi bị mất Indrapura và Amaravati vào tay Đại Việt thì
vùng đất từ Bình Định đến Phú Yên là nơi dân tộc Chăm rút về tập trung ra sức
chống chọi lại cuộc nam tiến của Đại Việt. Khi dân Việt đi vào định cư, thì người
Chăm có đặc tính và khuynh hướng là không bám trụ ở lại. Đa số họ dời đi ở chỗ khác xuống phía Nam, chứ không ở lại với người Việt. Có thể đây là vì hai văn
hóa có sự khác biệt nhiều.
Tập trung quanh khu vực kinh đô mới Trà bàn (Vijaya), họ cũng
cố gắng lấy lại một cách vô vọng những vùng đất phía bắc đã bị mất. Nhưng đến
năm 1471, kinh đô Trà bàn cũng đã bị thất thủ và tàn phá khi vua Lê Thánh Tông
đem quân chinh phạt Chiêm Thành. Lê Thánh Tông đã dùng chính sách phá hủy văn
hóa để tiêu diệt dân tộc và năng lực tinh thần nước Chăm: đền đài, cung điện,
tháp, bia ký, tư liệu phản ảnh đặc trưng của văn hóa Chăm đều bị phá hủy, quân
dân và nghệ nhân bị tàn sát hay bị bắt đi. Mất Vijaya coi như vận mệnh của
Champa đã tàn. Đối với Đại Việt thì Lê Thánh Tông là vị vua thành công nhất dưới
triều Lê trong lãnh vực văn hóa, kỷ cương xã hội dựa vào nho học. Lê Thánh Tông
là đại diện tiêu biểu cho văn minh Trung quốc phương bắc đối chọi với văn minh
Đông Nam Á. Cốt lỏi văn minh bản địa Đông Nam Á của Đại Việt đã bị đè nén và dần
dần bị tan loãng dưới lớp văn hóa Hán nho. Trong cuộc “xung đột văn minh” sống
còn này, văn minh Champa Đông Nam Á đã phải lùi một bước dài quyết định trước
bước tiến của văn minh nho học Trung quốc.
Không những bị áp lực từ Đại Việt ở phương Bắc, mà Champa còn
đối diện với vương quốc Khmer ở phía Nam. Vào thế kỷ 12, quyền lực Khmer ở
Angkor lan rộng và ảnh hưởng đến Champa gây ra các cuộc xung đột giữa Angkor và
Vijaya. Từ thế kỷ 12 đến 15, Champa đã chịu hai sức ép từ Đại Việt và Angkor.
Đó cũng là nguyên nhân dẫn tới sự suy vong của Champa. Sau khi Champa đánh chiếm
và tàn phá Angkor năm 1177, vua Khmer Jayavarman VII đã giải phóng thủ đô
Angkor năm 1181, tiến đánh chiếm Vijaya và Champa. Từ năm 1203, Champa trở
thành một tỉnh của Khmer cho đến năm 1220 thì Champa dành được lại độc lập, sau
cuộc thảm bại của liên quân Khmer, Xiêm, Pagan đánh vào Đại Việt, dưới triều
vua Sri Jaya Paramesvaravarman II mà bia ký đá ở Chợ Dinh (Phan Rang) cho thấy.
Cũng không lạ gì mà rất nhiều kiến trúc, điêu khắc đền tháp ở Vijaya chịu ảnh
hưởng của nghệ thuật Khmer.
Hiện nay thành Vijaya (Trà Bàn) không còn, chỉ còn chút vết
tích tường thành để lại. Chính giữa thành, trên một gò nhỏ còn trơ lại duy nhất
tháp Cánh Tiên (tháp Đồng). Ngoài ra có hai con voi đá và hai con sư tử đá rất
lớn gần lăng Võ Tánh. Điêu khắc và mô típ của tượng voi và sư tử đá cho thấy
chúng thuộc giống các tượng điêu khắc ở tháp Dương Long. Các công trình kiến
trúc khác còn lại hiện nay ở vùng Vijaya là các tháp Bánh Ít, Bình Lâm, Thủ Thiện,
Phú Lộc, tháp Nhạn. Phong cách kiến trúc này được gọi là phong cách Bình Định
hay phong cách Chánh Lộ. Phong cách Bình Định có niên đại vào khoảng cuối thế kỷ
10 đến cuối thế kỷ 11. Tháp Bình Lâm là tháp duy nhất ở đồng bằng thay vì như
các tháp khác ở trên đồi. Tháp Bình Lâm gần một thành cổ. Thành này đã bị đổ
nát, không còn dấu tích nữa. Nơi đây chính là vị trí cảng Thị Nại, mà quân Đại
Việt và quân Nguyên Mông Cổ lúc đi đánh Champa đã đổ bộ trước khi tiến về
Vijaya theo đường bộ từ cảng.
Kauthura
Vùng đất này hiện nay thuộc địa phận tỉnh Khánh Hòa. Kauthura
nổi bật vào thời kỳ sau Lâm Ấp mà sử Trung quốc gọi là nước Hoàn Vương. Sử
Trung quốc không còn đề cập đến Lâm Ấp sau đó nữa. Quyền lực của Champa chuyển
từ phía bắc xuống Kauthara ở phía nam. Vì thế thời Hoàn Vương, Champa có nhiều
liên hệ và ảnh hưởng với Chân Lạp và Java. Tính chất thờ thần Visnu và theo Phật
giáo trội hơn theo đạo thần Siva. Thời Hoàn Vương, Champa chịu nhiều đợt tấn
công từ Java như bia ký ở đền Po Nagar cho thấy giặc Java đến cướp tượng thần
và phá đền. Vua Satyavarman đã cho dựng lạ vào năm 784 tượng Yan Pu Nagara (nữ
thần mẹ đất nước). Đây là bằng chứng đầu tiên và cổ nhất về tục thờ nữ thần mẹ
xứ sở Po Nagar của Champa. Theo bia ký thì thủ đô của Champa thời Hoàn Vương là
Virapura. Vị trí của Virapura chưa được xác định, nhưng chắc là ở vùng Kauthura
hay Panduranga.
Vào thời Hoàn Vương (758-859), các kiến trúc Chăm được xây dựng
theo phong cách Hòa Lai (từ tên tháp Hòa Lai ở đông bắc Phan Rang). Phong cách
kiến trúc rất gần với phong cách Chân lạp và Indonesia. Ở Po Nagar, gần Nha
Trang có nhiều bia ký, kể cả hai bia của vị vua cuối cùng thời Hoàn Vương,
Vikrantavarman III.
Panduranga
Đây là vùng cứ địa cuối cùng còn sót lại của vương quốc Chăm.
Năm 1692, khi vua Po Saut định chiếm lại lãnh thổ Chăm Kauthura bị mất trước
đây, chúa Nguyễn đã gởi quân đánh chặn và bắt được Po Saut. Chiếm được
Panduranga, chúa Nguyễn đổi tên Champa Panduranga thành trấn Bình Thuận và xác
nhập vào lãnh thổ đàng trong. Lãnh thổ cuối cùng của một nước Champa độc lập
coi như bị mất và chính thức không còn hiện diện nữa. Tuy vậy vào năm 1693, dân
Panduranga đã nổi dậy. Thấy khó lòng dẹp được cuộc nổi loạn này, chúa Nguyễn buộc
phải bãi bỏ Bình Thuận và trả lại Panduranga cho vua Po Saktiraydaputih (em của
vua Po Saut) với điều kiện là mỗi năm Champa Pandugara phải triều cống.
Trong gần suốt thế kỷ 18, Panduranga nằm giữa vùng tranh chấp
của Tây Sơn và chúa Nguyễn. Năm 1802, khi Nguyễn Ánh Gia Long thắng được Tây
Sơn, vùng Panduranga được Gia Long cho thiết lập là vùng tự trị, cai quản bởi
Po Sau Nun Can, một bạn đồng hành thân thiết của Gia Long trong thời kỳ chinh
chiến với Tây Sơn. Suốt dưới triều Gia Long, Panduranga được tự trị
như một tiểu quốc dưới sự bảo hộ của vua Gia Long và tổng trấn Gia Định thành
Lê Văn Duyệt. Khi Gia Long mất năm 1820, Minh Mạng lên ngôi với chính sách
trung ương tập quyền và tư tưởng dựa theo mô hình Thanh triều ở Trung quốc.
Panduranga trở thành con chốt trong sự tranh chấp quyền lực giữa Minh Mạng và
Lê Văn Duyệt. Năm 1828 khi vua Panduranga mất, Minh Mạng tấn phong một viên chức
Chăm thân với Minh Mạng lên thay thế, nhưng Lê Văn Duyệt đã thay viên chức này
với người con của Po Sau Nun Can. Vị này thân với Lê Văn Duyệt chịu qui thuận,
trả thuế và triều cống Gia Định thành. Kể từ năm 1828, số phận Panduranga vì thế
gắn liền với Lê Văn Duyệt.
Khi Lê Văn Duyệt mất (1832), Minh Mạng đã ra tay trừng phạt
không những các lãnh đạo, chức sắc ở Gia Định thành và vị vua Champa đã cả gan
triều cống tổng trấn Gia Định thành mà tất cả dân ở Gia Định thành và
Panduranga cũng bị vạ lây qua sự trả thù của Minh Mạng: ruộng bị tịch thu và
dân bị bắt xung vào lao công. Sự hà khắc đối xử tàn nhẫn của Minh Mạng với dân ở
Gia Định thành và Panduranga mà trước đây đã trung thành và giúp đỡ Gia Long
trong cuộc chiến với Tây Sơn, đã gây ra làn sóng bất bình, phẩn nộ nổi dậy khắp
miền Nam. Lê Văn Khôi đã tập trung nhiều thành phần trong xã hội, nhiều sắc tộc
(Hoa kiều ở Gia Định, Chăm ở Panduranga) nổi lên chống lại Minh Mạng. Ở
Panduranga, cuộc nổi dậy được lảnh đạo bởi Katip Sumat, một người Chăm theo đạo
Hồi. Cuối năm 1833, cuộc nổi dậy của Lê Văn Khôi và Sumat không thành công.
Minh Mạng đã xử tội dân Gia Định và Panduranga tàn khốc hơn.
Sau khi cuộc khởi nghĩa của Lê Văn Khôi bị dập tắt, vua Minh
Mạng đã bãi bỏ tiểu quốc Panduranga, xác nhập vào tỉnh Bình Thuận. Đầu năm
1834, Thak Va lãnh đạo dân Panduranga nổi lên lần cuối cố lập lại vương quốc
Champa nhưng chỉ trong vòng một năm, giấc mộng cuối cùng của Champa đã bị dập tắt.
Lê Thánh Tông ở thế kỷ 15 khởi đầu cho sự suy vong của Champa. Đến đời Minh Mạng
ở thế kỷ 19, vị vua nho học theo mô hình văn minh Hán Trung quốc này đã khai tử
vương quốc Champa của văn minh Đông Nam Á.
Khác với những vùng khác, Panduranga hiện vẫn còn cộng đồng
người Chăm sinh sống, đa số tập trung ở Ninh Thuận và Bình Thuận. Vì thế nhiều
tháp trong vùng (như Po Rome, Po Klaung Garai) vẫn còn được dùng để
thờ cúng và trong các dịp lễ hội, chứ không bị bỏ hoang như ở các đền tháp ở
Amaravati, Vijaya và Kauthura. Tháp Pô Klaung Garai nổi tiếng ở Phan Rang là do
Chế Mân (Jaya Simhavarman III) xây lên để thờ cá nhân mình vào thế kỷ 14. Đền
này trước đây còn có tên là Jaya Simhalingesvara. Tháp vẫn còn được người
Việt và Chăm dùng để thờ cúng. Trên các trụ cửa của tháp chính, có các ký tự kể
lại việc vua Jaya Simhavarman III dâng đất và nô lệ cho thần Jaya
Simhalingesvara.
Lâm Ấp
Theo sử Trung quốc (Lương thư) thì người lãnh đạo lập ra Lâm Ấp
(Lin-yi) là một thổ hào địa phương tên là Khu Liên. Trước đó những người ở vùng
này đã quấy vùng Nhật Nam dưới sự bảo hộ người Hán, Lương thư cũng gọi dân ở Tượng
Lâm là "bọn man di" Khu Liên. Cho nên từ Khu Liên có thể không là tên
một người mà là tên chuyển âm từ ngôn ngữ Đông Nam Á cổ, Khu Liên - Kurung, có
nghĩa là tộc trưởng, vua.
Người Lâm Ấp họ là ai?.
Trước hết ta hãy xem sử liệu Trung quốc sau đó các khám phá về
bia ký ở Mỹ Sơn và Trà Kiệu (Simhapura) còn sót lại để tìm hiểu về con người
Lâm Ấp.
Mã Đoan Lâm (Ma Tuan-Lin), sử gia người Trung Hoa thế kỷ 13
viết về các dân tộc phía Nam Trung quốc dựa vào sử của nhà Lương, Hán và Tùy đã
miêu tả như sau về những người và phong tục dân Lâm Ấp vào thế kỷ thứ 4. Đây có
thể coi là tài liệu cổ nhất và lý thú nhất về dân tộc học nói về người Đông Nam
Á bằng tiếng Hán. (Trích từ G. Coedes (3), dịch từ tiếng Hán ra Pháp rồi sang
Anh ngữ từ bản "Ethnographie des peuples etrangers a la Chine, ouvrage
compose au XIIIe siecle de notre ere, trans., Marquis d' Hervey, Geneva, 1883)
“Cư dân ở đây xây tường nhà bằng gạch nung, phết trên gạch là
một lớp vôi. Nhà được xây trên một nền hay sân gọi là kan-lan (chú thích:
kan-lan tiếng Chăm nghĩa là nền sân, hiện nay người Chăm gọi sân tháp Chăm là
kan-lan). Cửa nhà thường đặt ở hướng bắc, đôi khi ở phía đông hay tây không có
một quy tắc nhất định nào... Đàn ông và đàn bà không có một y phục nào khác
ngoài một đoạn vải ki-peh quấn quanh người (chú thích: từ Chăm). Họ khoét lổ
bông tai để đeo các vòng trang sức nhỏ. Những người có chức sắc đều đi chân đất.
Những phong tục này cũng được theo ở vương quốc Phù Nam và tất cả các vương quốc
khác phía xa quá Lâm Ấp. Vua đội nón cao trang trí với hoa màu vàng và chung
quanh viền nón được tỉa gọn với núm tua bằng lụa. Khi ra ngoài nhà vua cởi voi;
đi trước là các kèn tù và và trống, vua được che dưới một dù làm bằng vải
ki-peh, chung quanh là nô tỳ cầm cờ xí cũng được làm bằng vải ki-peh.
Đám cưới lúc nào cũng được tổ chức vào ngày thứ tám của
trăng. Chính người con gái đi hỏi con trai, vì con gái được xem là thứ yếu. Hôn
nhân giữa những người cùng họ không bị ngăn cấm. Những người ngoại quốc này có
cá tính dữ dằn và ác. Vũ khí của họ gồm có cung, tên, kiếm, giáo, và nỏ làm bằng
gỗ tre.
Nhạc cụ họ dùng rất giống nhạc cụ của chúng ta: đàn tỳ bà,
đàn bầu 5 dây, sáo v.v… Họ cũng dùng kèn tù và và trống để báo hiệu cho dân
chúng.
Họ có mắt to và sâu, mủi thẳng và cao, tóc quăn đen. Đàn bà
buối tóc trên đỉnh đầu thành hình như búa riều… (Chú thích: đây đúng là người
thuộc giống Austronesia ở dọc quần đảo Malay, Indonesia...)
Nghi lễ tang của vua bắt đầu 7 ngày sau khi vua mất, còn các
quan đại thần thì 3 ngày sau khi mất, và người dân thường 1 ngày sau khi chết.
Bất kể chức tước của người mất, thi hài đều được bó lại cẩn thận, sau đó được
mang đến bờ biển hoặc bờ sông giữa nhạc trống và điệu múa, và được hỏa thiêu
trên dàn củi. Sau khi thi hài của vua được hỏa tán, xương cốt còn lại được bỏ
vào hủ làm bằng vàng và ném xuống biển. Còn xương cốt của các quan lại thì đựng
trong hủ bạc và ném xuống cửa sông. Với thường dân, hủ đất đựng cốt ném xuống
sông là đủ (chú thích: đây đúng là phong tục xưa của người Chăm indonesian với
nguồn gốc văn hoá sông, nước, biển)…
“Mã Đoan Lâm (Ma Tuan Lin) viết về người Lâm Ấp (Lin-yi) ở thế
kỷ thứ 4 chứng tỏ cho ta thấy họ là người nói tiếng Indonesian và là tổ tiên của
người Chăm hiện nay. Người Chăm lúc này đã biết khai thác trầm hương, quế, ngà
voi (vùng họ cư ngụ rất nhiều voi), sừng tê, vàng...
Đặc biệt họ biết dùng cát trắng để nấu thủy tinh làm bát, đồ
trang sức. Tất cả các đặc sản vùng này đã có mang sang Trung Quốc trong những
hành trình của các sứ giả Chăm Lâm Ấp. Sử sách Trung Hoa gọi những thuỷ tinh
này là "lưu li" (từ chữ Phạn (sanscrit) verula).
Thế thì bia ký có xác thực sử liệu Trung quốc như vậy không ở
thế kỷ thứ 3 và 4?.
Năm 1898, kiến trúc Mỹ Sơn được khám phá tình cờ bởi một người
Pháp tên O. Paris trong rừng ở một thung lũng hẹp. Nó đã hoang tàn qua bao thế
kỷ. Điểm lạ là sử ta từ đời Lê không nhắc đến thành phố cổ này và nó biến mất trong
bóng tối đến khi được khám phá.
L. Finot và H. Parmentier, G. Coedes đã đến và nghiên cứu tìm
ra được bao văn tự bia ký trong vùng này và phụ cận Trà kiệu, Đông Dương. Một
trong những bia ký (thế kỷ 4) là bia nói về vua Bhadravarman lập ra Mỹ Sơn và
Trà Kiệu trên vùng đất mà người Chăm gọi là Amaravati (Quảng Nam). Đây là bia cổ
nhất bằng tiếng Chăm hay bằng tiếng thổ ngữ Indonesian trong thế giới người
Indonesian. Bia nói về sùng bái vật thánh thiêng của nguồn rạch hay giếng nước
của vua. Điều này cho thấy vùng Amaravati (Quảng Nam) là nơi cư ngụ của người
nói tiếng Chăm ở thế kỷ thứ 4. Theo nhà khảo cổ Madeleine Colani thì các giếng
cổ, được tìm thấy nhiều ở Quảng Trị khám phá từ đầu thế kỷ 20 và các năm gần
đây của các nhà khảo cổ Việt Nam, là có nguồn gốc của dân Chăm Indonesian.
Sử nước ta có nhắc tới vùng đất Việt Thường và dựa vào một số
tài liệu Hán của Trung Quốc. Như trong Đại Nam Nhất Thống Chí, nói về vùng Quảng
Nam: "Nguyên xưa là đất Việt-Thường Thị, đời Tần (246-207 trước Dương lịch),
thuộc về Tượng quận, đời Hán (206-1 trước dương lịch, 1-129 sau dương lịch) thuộc
quận Nhật Nam"
Theo Hán thư: quận Nhật Nam có huyện Lư Dung và Châu Ngô. Ở
Lư Dung có bến nước Lượm vàng, theo truyền thuyết tại Sông Tranh và Sông Tu thuộc
đạo Trà Nộ phủ Thăng Bình thường có sản xuất vàng.
Vậy thì từ 2 thế kỷ trước Dương lịch cho đến thế kỷ 4 (khi
Lâm Ấp là dân tộc Chăm Indonesia chủng Austronesian), đất Việt-Thường hay Tượng
Lâm có những dân tộc nào ở đó?.
Theo sử Trung quốc, thì sau Khu Liên, các vua kế tiếp của Lâm
Ấp là Phạm Hùng (Fan Hsiung), Phạm Dật (Fan Yi), Phạm Văn (Fan Wen), Phạm Phật
(Fan Fo, sau này theo bia ký thì đó là Bhadravarman) và Phạm Tu Đạt (Fan
Hu-ta). Dưới thời Phạm Hùng, Phạm Dật và Phạm Văn sứ Lâm Ấp đã dùng "chử
viết Hồ" (tức chỉ Ấn Độ chữ Phạn) trong văn thư. Điều này chứng tỏ ảnh hưởng
từ phía Phù Nam và Nam Chăm.
Riêng Phạm Văn, cố vấn cho Phạm Dật, một số sử liệu Trung quốc
có nói là người Hán từ Giang Châu. Theo Coedes thì Phạm Văn là người Lâm Ấp sống
ở Trung quốc từ 313 đến 316 và đã hấp thụ văn hóa Hán chứ không phải là người
Hán.
Trước khi Khu Liên thành lập nước Lâm Ấp (năm 192), thì trước
đó vào năm 137, vùng Tượng Lâm đã bị xâm lăng bởi những người xứ phía Nam biên
giới Nhật Nam. Theo Coedes thì giặc "man di" đó nếu không là Chăm thì
là cũng những người chủng tộc Indonesian.
Các vị vua trên chắc chắn không phải là họ Phạm mà là Hán
phiên âm của chữ địa phương. Rất có thể đó là phiên âm của từ Pô hay Pha. Pô tiếng
Chăm Indonesian là chúa, vua hay lạc trưởng (như Po Nagara).
Như vậy có thể nói là từ giữa thế kỷ thứ 2 đến thế kỷ thứ 4
thì vùng đất sử ta gọi là Việt-Thường cơ bản là nơi người Chăm Austronesian cư
ngụ. Trước đó, rất có thể là những bộ lạc Môn-Khmer, Mường... đã bị người Chăm
đẩy lùi và tiêu diệt.
Hiện nay ở vùng xứ Quảng trên các cao nguyên có các dân tộc
Mon-Khmer như Vân Kiều, Pa kô, Tà ôi... vẫn còn cư trú, và trên Tây Nguyên Nam
Trung bộ, người Gia Rai, Rhade của chủng Austronesian xưa vẫn còn và có ít ảnh
hưởng từ Chăm Austronesian.
Tóm lại, đất Việt Thường xưa kia có các bộ lạc thuộc chủng
Mon-Khmer như Vân Kiều, Bru, Pa kô, Tà Ôi hay có thể Mường và Austronesian cư
ngụ trong cùng một không gian. Sau đó đến thế kỷ thứ 2 thì thành phần
Austronesian từ bờ biển đến. Thành phần này đã bị Ấn hóa, có thể từ Funan hoặc
các vương quốc Ấn hóa trong vùng Đông Nam Á. Chủng Chăm Austronesian này văn
hóa cao hơn đã đẩy những những dân tộc khác vào trong nội địa. Sau này ta cũng
biết là sau đó người Chăm đã cố gắng chinh phục các dân tộc vùng Tây Nguyên mà
dấu vết Chăm trên Tây nguyên hiện nay vẫn còn. Đến thế kỷ 3 và 4 thì đất Việt-Thường,
hay Tượng Lâm, Lâm Ấp hoặc Amaravati đã là của người Chăm Indonesian.
Vương quốc Lâm Ấp hay Champa?
Sách Hán "Thuỷ kinh chú" ghi tên gọi của nước Lâm Ấp
là: "Lâm Ấp là huyện Tượng Lâm... sau bỏ chữ "Tượng" chỉ gọi là
Lâm Ấp.
Thực sự nói Lâm Ấp, Hoàn vương hay Champa là một quốc gia hay
nước thì cũng không đúng lắm theo sự định nghĩa của ngày nay. Từ dùng đúng hơn
là mandala, từ ngữ mà nhà nghiên cứu O. Wolters (13) đã đề nghị cho thể chế
Champa trong giai đoạn này. "Mandala" một loại liên hiệp các "tiểu
quốc". Người Champa có hai bộ tộc lớn: bộ tộc Cau và bộ tộc Dừa. Dòng Cau
(kramuk vansh) trị vì miền Bắc gồm Indrapura (Bình Trị Thiên), Amaravati (Quảng
Nam, Quảng Ngãi) và Vijaya (Bình Định, Phú Yên). Dòng Dừa trị vì miền Nam gồm Kauthura
(Khánh Hòa), Panduranga (Bình Thuận). Dòng Cau là dòng trống (cha) và dòng Dừa
là mái (mẹ). Vương quốc Champa là tên mà người Chăm đặt cho đất nước và dân tộc
của họ là tập hợp của hai tiểu quốc trên.
Khi dòng tộc Cau bị Đại Việt đẩy lùi và tiêu diệt mà nơi trấn
thủ cuối cùng là Vijaya (Đồ Bàn, Bình Định) thì họ đã chạy về tiểu quốc dòng Dừa
mẹ ở phía nam. Coi như thành lũy của dòng cha đã tan vào thế kỷ 15. Vận Champa
tàn sau 12 thế kỷ tranh đấu trên vùng giao thoa Ấn-Hoa. (Ở Âu châu có một vùng tương
tự, đó là vùng Balkans nơi nền văn minh Ki-tô Châu Âu (Công giáo và Chính thống
giáo) và Hồi giáo Trung Đông giao thoa: vùng "đệm" của hai văn minh
Âu-Á)
Vài nét về văn hóa và văn học Champa
Minh sử viết như sau về một số tục lệ và tư tưởng của người
Chăm, đầu thế kỷ 16 (4):
“Xứ sở này không giàu lắm, nhưng tê giác và voi thì rất nhiều.
Họ lấy gỗ mun và gỗ kala để dùng làm củi đốt. Còn kỳ nam thì chỉ có ở một nơi
trong núi, các thủ lãnh đều gởi người đến đó để bảo vệ. Người thường không được
phép lấy, nếu vi phạm thì sẽ bị cắt mất tay.
Ở xứ này cũng có một hồ cá sấu. Nếu một vụ xử án không giải
quyết được hay còn hoài nghi thì hai người trong cuộc được ra lệnh cỡi con trâu
nước qua hồ. Cá sấu sẽ nhảy lên và ăn sống người có lỗi. Còn người đúng thì dù
có cỡi trâu qua lại nhiều lần cũng không bị hề hấn gì. “Thi thủ man” (đầu tử
thi của mọi), hay còn gọi là “thi trí ngư”, thực sự là đàn bà, chỉ khác là
chúng không có tròng đen trong mắt. Ban đêm chúng ngủ chung với những người
khác, nhưng rồi thình lình đầu chúng bay rời khỏi thân thể và đi hút ăn phân của
người ta. Khi đầu trở về, nhập với thân thể chúng sẽ sống lại như bình thường.
Nếu người ta biết được những người đàn bà như vậy, thì họ sẽ che phủ cổ của
chúng (khi đầu đang rời thân thể đi nơi khác) hoặc dời thân thể
chúng đi chỗ khác, thì chúng sẽ chết. Ở xứ này, người ta đã thiết lập những sự
cấm đoán chặt chẽ, nếu có người nào biết người đàn bà ma quái như vậy và không
thông báo cho ai biết, thì hình phạt sẽ áp dụng tới toàn thể gia đình người ấy…
“Truyền thuyết “ma lai rút ruột” của người Chăm, mô tả như
trên, tương tự như truyền thuyết “pontianak” của các dân tộc Mã Lai, Nam Dương
và Phi Luật Tân ở hải đảo.
Cũng như nhiều dân tộc ở Đông Nam Á, người Chăm thích ăn trầu.
Theo các tư liệu cổ, vua đi đâu cũng có vị quan bưng trầu đi sát bên.
Ngoài các bia ký, văn học Chăm có nhiều thể loại gồm có các sử
thi (Akayet) như Akayet Deva Muno, các trường ca như Ariya Cam-Bini, Ariya Sah
Pakei, các giai thoại, cổ tích cổ điển... Akayet Deva Muno là thi phẩm ca nổi
tiếng, đóng vai trò quan trọng trong văn học Chăm và được phổ biến rất rộng
rãi. Có lẽ đây là tác phẩm đầu tiên được sáng tác bằng chữ akhar thrah (chữ viết
Chăm thông dụng). Tác phẩm kể về cuộc chiến đấu cam go anh hùng của Deva Muno
chống lại Deva Samulaik, cứu công chúa Ratna và mang lại hòa bình cho thế giới
trần gian. Năm 1975, G. Moussay đã xác định nguồn gốc Mã Lai của thi phẩm
Akayet Deva Muno. Sử thi Akayet Deva Muno vay mượn cốt truyện Hikayat Deva
Mandu của Mã Lai. Bản in sử thi này đã được chuyển tự ra tiếng Pháp, Việt, Mã
Lai. Gần đây, Insara (7) trong một bài nghiên cứu đã hiệu đính và sửa chửa một
số sai lầm trong các bản chuyển tự.
Sau thời đại Po Rome vào thế kỷ 18, có hai tác phẩm
Ariya Sah Pakei và Ariya Bini-Cam xuất hiện. Ariya Sah Pakei nói về một chuyện
tình và phản ảnh nhân sinh quan Chăm. Ariya Bini-Cam nói lên sự xung đột giữa
hai tôn giáo Bàlamôn Ấn độ và Hồi giáo qua một chuyện tình đổ vỡ giữa một hoàng
thân Chăm và công chúa Hồi giáo. Sự xung đột và mất niềm tin của người Chăm với
văn hóa Ấn Độ dẫn đến sự sụp đổ của vương quốc Chăm (7).
Nghệ thuật
Đứng trước những đền, tháp Chăm còn lại không bị hủy mất qua
chiến tranh và thời gian với các điêu khắc đặc sắc khác nhau đã làm nhiều người
phải rung động trước cái uy nghi, hùng tráng và vẻ đẹp huyền bí của chúng. Với
rất ít ký tự để lại, việc thẩm định niên đại, xếp loại các kiến trúc, điêu khắc
và tìm hiểu quá trình phát triển nghệ thuật Chăm là một công trình khó khăn cần
sự nghiên cứu công phu tỉ mỉ không những qua tư liệu lịch sử mà còn qua tín ngưỡng
tôn giáo, phong cách cấu trúc, điêu khắc của tháp, đền, và nghệ thuật
trang trí tạo hình.
Từ một số các tháp, đền đã biết được niên đại qua bia ký hay
tư liệu lịch sử làm chuẩn, ta có thể thẩm định thời kỳ hay xếp loại các công
trình khác chưa biết qua các phong cách kiến trúc hay nghệ thuật tạo hình của
các tháp. Các nhà nghiên cứu nghệ thuật Chăm như H. Parmentier, P. Stein, J.
Boisselier ở thế kỷ trước đã sắp xếp và phân loại để phát họa ra những nét
chính của quá trình lịch sử phát triển nghệ thuật Chăm. Hiện nay cách phân loại
phong cách nghệ thuật tạo hình của P. Stein (và cải tiến thêm bởi Boisselier
năm 1963) vẫn còn được coi là khuôn mẫu chuẩn có giá trị khoa học làm nền tảng
cho những ai nghiên cứu về nghệ thuật Chăm.
Trong di tích quần thể Mỹ Sơn, thì đền Mỹ Sơn E1 là xưa nhất
dưới thời trị vì của vua Prakasadharma (Vikrantavarman I) vào thế kỷ 7. Điêu khắc
ở mi cửa đền bằng đá rất đẹp với hoa văn trang trí thật phong phú và điêu nghệ.
Tượng ở đền Mỹ Sơn E1 ít nhưng đều là các kiệt tác trong nghệ thuật Chăm, vì thế
phong cách của nghệ thuật này được đặt theo tên đền. Phong cách Mỹ
Sơn E1 bắt đầu sắc thái bản địa trong nghệ thuật, thoát khỏi sự sao chép máy
móc của phong cách Ấn độ. Phong cách Mỹ Sơn E1 được coi là phong cách cổ điển
Champa. Tính cách lý tưởng của truyền thống Gupta Ấn độ kết hợp hài hòa với sức
sống tự nhiên bản địa. Các điêu khắc tượng, thú vật được thể hiện rất sống động.
Ở đây có sự tương tự với nghệ thuật Dvaravati của người Mon (vùng Miến điện và
Thái Lan hiện nay) và nghệ thuật Indonesia. Ảnh hưởng của nghệ thuật Khmer tiền-Angkor
cũng được nhận rõ. Điều này cho phép các học giả xác định niên đại của chúng bằng
cách so sánh với các tác phẩm điêu khắc Khmer mà niên đại đã được biết. Sự ảnh
hưởng của hai nghệ thuật phong cách Mỹ Sơn E1 và Khmer tiền-Angkor là do sự
liên hệ gia đình giữa vua Champa và hậu duệ vua Khmer Ishanavarman I, người xây
dựng Sambor Prei Kut.
Vào thời Hoàn Vương (758-859), các kiến trúc Chăm được xây dựng
theo phong cách Hòa Lai. Phong cách Hòa Lai bắt nguồn ở phía nam có những sắc
thái khác với phong cách Mỹ Sơn E1 phát triển ở phía bắc vào thời kỳ trước
trong thế kỷ 7. Đặc trưng của phong cách Hòa Lai là chú trọng về kiến trúc hơn
là trang trí. Di tích Hòa Lai có ba tháp lớn, thon cao rất đẹp thể hiện ưu thế
nổi bật của kiến trúc lên trên điêu khắc trang trí. Đền Mỹ Sơn C7 cũng thuộc
phong cách Hòa Lai. Vào thời kỳ này, nhiều tượng đồng đã được tìm thấy ở Champa
và chịu ảnh hưởng của Phật giáo Đại thừa. Các tượng này chỉ có thể là có nguồn
gốc từ Java mang đến Champa hay được đúc lại ở địa phương phỏng theo tượng đồng
Java của phong cách nghệ thuật Nalanda. Sự hiện diện của các tượng đồng này dĩ
nhiên có liên quan đến những cuộc tấn công của Java vào Champa và khắp Đông Nam
Á lục địa ở cuối thế kỷ thứ 8. Mặc dầu không nhiều nhưng các tượng này có ảnh
hưởng đến nghệ thuật Chăm suốt một thế kỷ rưỡi sau đó (1). Không những nghệ thuật
tạo hình bị ảnh hưởng từ Java mà cả tín ngưỡng Phật giáo đại thừa từ Java đã được
các vua Chăm cuối thế kỷ 9 áp dụng. Vua Chăm trở thành tín đồ trung thành của
tôn giáo mới này.
Sau phong cách Hòa Lai là phong cách Đồng Dương. Các tượng ở
đền A13, B4 trong quần thể Mỹ Sơn đều bắt nguồn từ phong cách Đồng Dương. Các đền
ở Đồng Dương được xây cất rất đồ sộ, nhưng khác với Hòa Lai là trang trí trên đền
rất dày đặt và nổi bật chứ không bị kiến trúc đền lấn át. Đa số các mô típ
trang trí Đồng Dương có ảnh hưởng từ Indonesia và các tượng điêu khắc thể hiện
rõ ràng tín ngưỡng Phật giáo đại thừa. Khuôn mặt trên tượng được điêu khắc với
những nét phóng đại các đặc tính chủng tộc của người Chăm (như môi dày, mủi rộng).
Kế tiếp phong cách Đồng Dương là phong cách Khương Mỹ. Phong
cách Khương Mỹ thể hiện sự chuyển tiếp từ Đồng Dương đến phong cách Mỹ Sơn A1
và Trà Kiệu (thế kỷ 10). Nghệ thuật và kiến trúc Chăm theo phong cách Mỹ Sơn A1
và Trà Kiệu được coi là thời kỳ hoàng kim của nghệ thuật Chăm. Về kiến trúc,
phong cách Mỹ Sơn A1 có sức sống mạnh mẽ, tinh tế, trang nhã. Kiến trúc đền Mỹ
Sơn A1 thể hiện sự cân bằng, quý phái về hình dáng với các trang trí ở đền rất
kín đáo thanh tao, không có quá nhiều chạm trổ chi tiết không cần thiết. Các cửa
và mặt đền có những cột tạo thành những khuôn chứa các tượng những người thờ phụng
rất trang nhã. Về điêu khắc, các tượng ở Mỹ Sơn A1 và Trà Kiệu mặc dù có chút ảnh
hưởng Indonesian nhưng rất là đặc thù nguyên tác Chăm. Các tượng thú vật rất thật
và sống động. Tượng vũ công apsara có thân hình uốn cong cân xứng với khuôn mặt
trầm tỉnh, đẹp đẽ và mĩm cười thoát trần (như tượng vũ công Trà Kiệu ở viện bảo
tàng Đà Nẵng). Sự quý phái và trang nhã của các tượng vũ công đạt đến tuyệt đỉnh
của nghệ thuật Chăm.
Sau phong cách Mỹ Sơn A1 và Trà Kiệu là phong cách Chánh Lộ
thể hiện thời kỳ biến động trong chiến tranh với Đại Việt khi Champa dời đô về
Vijaya (Bình Định). Tháp Chánh Lộ (Quảng Ngãi), đền Mỹ Sơn E4
và khu tháp Chiên Đàn (Quảng Nam) là tiêu biểu của phong cách Chánh
Lộ vào thế kỷ 11. Tính tự tin trong nghệ thuật kiến trúc
và tạo hình có vẽ mất đi. Như Trà Kiệu, các điêu khắc người (như vũ
nữ, nhạc công) của Chánh Lộ vẫn còn các động tác cân xứng với thân mình thường
cong lại. Nhưng cái mĩm cười thần bí hấp dẫn của Trà Kiệu không còn. Đồ trang sức
ít, miệng lớn và nét chạm khô khan hơn. Chỉ có điêu khắc các thú vật huyền
bí là còn có thể so sánh ngang hàng được với Trà Kiệu. Các tượng Gajasimha (đầu
voi người sư tử) ở các tháp Bằng An và Thu Bồn cũng thuộc phong cách Chánh Lộ.
Sau Chánh lộ, ta thấy điêu khắc Chăm có tính trang trọng và thô cứng, thể hiện
trong các quần thể kiến trúc ở Vijaya ở các tháp Po Nagar, Bình Lâm, Thủ Thiện,
Cánh Tiên (tháp Đồng), Dương Long, Hưng Thạnh, Phước Lộc (Tháp Vàng). Ảnh hưởng
kiến trúc Khmer (như prasat) được nhận thấy ở một số tháp. Các tháp này đánh dấu
sự chuyển tiếp đến phong cách đặc sắc cuối cùng của nghệ thuật Chăm: phong cách
Tháp Mắm Bình Định.
Tháp Mắm không còn, nhưng những tượng thần, môn thần, bệ đá
điêu khắc, các mảng trang trí đền hầu như còn được giữ khá toàn vẹn và đầy đủ.
Tên tháp Mắm được nhà khảo cổ Pháp J.Y. Claeys gọi khi ông khai quật chung
quanh một cái tháp đã bị đỗ và tàn phá. Tên tháp được đặt theo tên ông Nguyễn Mắm
chủ nhân khu đất mà nhà khảo cổ người Pháp đã đào và khai quật. Theo Ngô Văn
Doanh (8), trong năm 1987 khi đi khảo sát có gặp cụ Nguyễn Mắm lúc đó vẫn còn sống
ở tuổi 77. Vì thế phải gọi là Tháp Mắm chứ không phải Tháp Mẫm mà nhiều nhà
nghiên cứu thường gọi.
Phong cách Tháp Mắm (giữa thế kỷ 12) đặc sắc ở điêu khắc những
tượng môn thần và thú vật huyền thoại. Những tượng này dường như mục đích chủ yếu
là trang trí. Cảm tưởng chung trước điêu khắc tượng là rất dầy đặc, nặng nề,
quá nhiều chi tiết, được chạm trổ rất chi li. Tượng động vật có nét
chung là có xu hướng huyền thọai, hoang đường hóa, phóng đại hơn là hiện thực.
Các con gajasimha, cá sấu makara, chim garuda, rồng đã biến thành những trang
trí kiến trúc đẹp. Các tượng chim thần garuda trang trí góc tháp với hai tay
đưa cao cho thấy ảnh hưởng của nghệ thuật Angkor. Phong cách Bayon của kiến
trúc và nghệ thuật Angkor nói chung có ảnh hưởng nhiều đến phong cách Tháp Mắm
(như tháp Hưng Thạnh có dáng của một đền thờ Khmer). Trong nghệ thuật Chăm,
phong cách Tháp Mắm nổi bật không kém hai phong cách Đồng Dương và Trà Kiệu.
Một vài di sản
Người Champa đã để lại ở Việt Nam ngoài di sản văn hóa và kiến
trúc còn có các di sản địa vật và kinh tế mà người Việt đã nhận lại.
Quảng
Nam có lụa Phú Bông
Có
khoai Trà Đóa có sông Thu Bồn
Như Mã Đoan Lâm đã viết về "vải bông ki-pei",
"trồng bông", dệt vải lụa màu người Chăm rất giỏi và sản xuất nhiều.
Người ta đã tìm thấy ở nhiều di tích Sa Huỳnh những "con lăn" bằng đất
nung là cùng với màu sắc hoa văn trên vải lụa và nhiều dọi xe sợi bằng đất
nung. Trong 31 đồ triều cống cho nhà Minh, có tới 13 đồ vật bằng vải bông như vải
in hoa đỏ, vải in hoa cải củ, vải bông trắng, vải bông đen, khăn tay, khăn vấn
đầu…
"Khoai đất lạ", thịnh hành với đất cát ven biển,
sông, cũng như mía, vốn có nguồn gốc quê hương từ hải đảo Thái Bình Dương và
Châu Mỹ, được cư dân Nam Đảo Mã Lai du nhập vào khu vực hàng hải Đông Nam Á. Quê hương của cây bông
là Ấn Độ. Cư dân cổ Sa Huỳnh, cư dân Chăm cổ thường xuyên có mặt ngoài khơi,
ngoài đảo xa. Vì thế họ đã có sự giao lưu kinh tế văn hóa với thế giới hải đảo
Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương. Họ đã nhập và thuần hóa các thực vật để trồng
trọt như khoai, mía, bông và xây dựng được các vùng đặc sản mà ngày sau người
Việt thừa kế: Khoai Trà Đóa, đường mía Quảng Ngãi, bông Điện Bàn, Phan Rang,
Phan Rí... (6).
Lúa Chiêm từ Champa đã được đưa vào Việt Nam từ thế kỷ 10.
Theo Lê Quý Đôn (15), có nhiều loại lúa từ Chiêm Thành đã được mang vào Trung
quốc như lúa tẻ có lông, lúa tẻ chín sớm (lúa tiên), lúa tiễn tử (lúa 60 ngày,
lúa chín trễ hơn gọi là lúa 80 ngày, lúa 100 ngày). Lúa Chiêm từ Việt Nam đã
lan qua Trung quốc tạo nên một cuộc cách mạng kinh tế lớn lao. Có thể so sánh
đây là cuộc cách mạng xanh (green revolution) đầu tiên trước cuộc cách mạng
xanh sau này ở thế kỷ 20. Vua Tống Chân Tông (998-1022) đã mang lúa Chiêm vào
Trung Quốc, sau này đã được áp dụng khắp nơi ở Nam Trung quốc, người Trung quốc
gọi loại lúa này là “lúa tiên”. Lúa Chiêm Thành, theo sử Trung quốc, được nhà Tống
mang áp dụng vào đầu thế kỷ 11, bắt đầu từ tỉnh Phúc Kiến, mang đến Triết Giang
để cấy trồng sau những vụ mất mùa do hạn hán và để tăng thêm thu hoạch. Lúa
Chiêm Thành tăng trưởng và chín rất nhanh nên có thể trồng được hai vụ lúa
trong năm. Năng suất vì thế rất cao. Đến thời nhà Minh thì các tỉnh phía nam
sông Dương Tử từ Triết Giang, Phúc Kiến đến Hải Nam đều dùng lúa Chiêm Thành.
Cuộc cách mạng sản xuất nông nghiệp đã đưa đến sự tăng trưởng nhanh chóng về
dân số và kinh tế với sự bành trướng và xuất hiện của các trung tâm đô thị mới.
Người Trung quốc còn gọi lúa Chiêm Thành là lúa do trời ban cho (lúa tiên). Đại
Việt và Trung quốc lớn mạnh cũng một phần do sự phát triển nông nghiệp qua lúa
Chiêm.
Âm nhạc, văn hóa Chăm có ảnh hưởng vào xã hội Việt Nam, nhất
là trong đời Lý-Trần. Chiêu văn vương Trần Nhật Duật là một thí dụ điển hình.
Giỏi âm nhạc, Trần Nhật Duật cũng có niềm say mê đặc biệt các ngôn ngữ nước
ngoài, rất thích chơi với người nước ngoài, tìm hiểu phong tục, tập quán, văn
hóa và triết lý của họ. Từ Thăng Long, ông thường cưỡi voi đến chơi thôn
Da-da-li - một thôn gồm người Việt gốc tù binh Chiêm Thành (Champa), sau gọi trệch
là thôn Bà Già, có lẽ ở mạn Cổ Nhuế, Từ Liêm - có khi ba bốn ngày mới về. Văn
hóa Chăm nhất là về âm nhạc, triết lý không những lôi cuốn ông mà có ảnh hưởng
sâu rộng trong xã hội, văn hóa Việt Nam trong các triều đại Lý, Trần. Các điệu
nhạc cung đình, chèo và quan họ trong dân gian đều có nguồn gốc ảnh hưởng từ
văn hóa Chăm (3)(12). Một số kiến trúc chùa đình thời Lý-Trần trong giai đoạn
này cũng có mang nét ảnh hưởng kiến trúc Chiêm Thành như một số hình tượng chim
thần Garuda (12). Triết và đạo lý giữa hai dân tộc Việt Nam-Chiêm Thành cũng
giao lưu và ảnh hưởng nhau. Thái thượng hoàng Trần Nhân Tông lúc về hưu cũng đã
không ngại đường xa thân hành qua Chiêm Thành để bàn bạc, trao đổi, học hỏi văn
hóa đạo Phật và sống chung như anh em với vua quan Chiêm Thành trong một thời
gian (3).
Theo An Nam Chí lược của Lê Tắc, tháp Bảo Thiên 11 tầng ở hồ
Hoàn Kiếm là do tù binh Chăm xây dựng. Nhiều chùa ở Hà Nội như chùa Châu Lâm,
quận Ba Đình có các tượng “bà banh”, một số tượng đứng trên bệ đá có điêu khắc
chim thần Garuda. Ngay cả ở Thanh Hóa, Nghệ An người Chăm đã cư ngụ từ thế kỷ
7-9 để lại đi tích “nhạn tháp” ở Nghệ An. Dọc sông và bờ biển Thanh Hóa đã tìm
thấy các di tích điêu khắc Chăm. Mai Hắc Đế nổi dậy chống Trung Quốc ở thế kỷ 8
chống Trung quốc có cha là người Chăm, mẹ Việt.
Ngôn ngữ Chăm còn để vết ảnh hưởng trên các dân tộc Tây
nguyên. Từ thuở xưa, người Chăm ở bờ biển đã tiến vào vùng Tây nguyên nơi các
dân tộc nói tiếng Mon-Khmer (nhánh Bahnaric) cư ngụ. Qua đó một số các dân tộc
chuyển ngữ và nói các ngôn ngữ mà ngày nay ta gọi là Jarai, Rhade, Roglai.. Những
ngôn ngữ này, cùng với tiếng Chăm, được gọI chung là ngôn ngữ Chamic. Vào thế kỷ
12, vua Jaya Harivarman đánh chiếm vùng Tây nguyên của người Thượng mà các bia
ký Chăm thường gọi là người Kiratas. Rãi rác trên Tây nguyên có các tháp (như
Yang Prong, Đắc Lắc), các tượng, tác phẩm điêu khắc tìm được ở Yang Kum
(kontum), Drang-Lai (Đắc Lắc).
Lời bạt
Hiện nay người Chăm còn ở rải rác các tỉnh Ninh Thuận, Bình
Thuận, An Giang. Nghiên cứu về văn hoá và văn minh Champa được chú ý hơn gần
đây ở trong nước qua các công trình của Inrasara, Ngô Đăng Doanh, Trần Kỳ
Phương… Kho tàng văn minh và văn hóa Chăm bắt đầu được khai thác trở lại.
Ngoài ra ở các thôn Chăm còn có những văn tự viết trên lá buông truyền từ nhiều
đời, hiện chưa được xử dụng thiết thực. Ngoài Inrasara có những bài viết giá trị
về văn hóa Chăm, đầu năm 2004, tôi có đọc trên báo ở Việt Nam nói về ông Lâm
Gia Tịnh, người Chăm, trước đây là thành viên biên soạn từ điển Chăm-Việt-Pháp,
xuất bản năm 1971, nay đã về hưu ở Ninh Thuận đã bỏ ra cả đời để sưu tầm thư tịch
cổ trên lá buông và chữ viết của người Chăm. Theo ông, thư tịch cổ trên lá
buông là vật gia bảo nên rất khó sưu tầm. Truyền nhau qua nhiều đời cho đến lúc
mối mọt đục nát thì đem ra thả sông hoàn trả về đất trời chứ không mua bán hoặc
biếu tặng. Người ta không hiểu nội dung thư tịch nói gì nhưng phải
giữ lại vì sợ mang tội với người xưa. Phần lớn thư tịch cổ trên lá buông chép lại
các chuyện cổ tích, các sự kiện, đạo bùa, sấm truyền, tập tục xưa…Những bó lá
buông thường được cất giữ trên mái nhà. Dù chiến tranh loạn lạc hay bất trắc
người Chăm cũng nghĩ đến lá buông trước tiên. Hy vọng trong nay mai, kho tàng
này sẽ được sử dụng đúng mức và nhân lực nghiên cứu văn hóa Chăm sẽ được tăng
cường và hổ trợ thêm.
Để kết thúc bài này, tôi xin thuật lại chuyện nhỏ xảy ra ở
Tháp Chăm Thủ Thiện (Bình Định). Đầu thế kỷ 20, khi nhà nghiên cứu Parmentier đến
tháp thì tháp đã hoang vắng từ bao đời, và bị một cây đa lớn mọc trên đỉnh
tháp. Thân và rễ cây phủ kín tháp giữa thiên nhiên hoang dại. Theo ông Ngô Đăng
Doanh thì khi ông khảo sát tháp vào những năm cuối 1970 và đầu 1980 thì cây đa
càng lớn không còn thấy gì ở tháp nữa (8). Không ai dám chặt cây đa vì cả tháp
và đa như đã trở thành linh thiên và thần bí. Năm 1985, có cơn bảo lớn thổi qua
Bình Định, cây đa bị thổi ngã trốc cả rễ. Nhưng lạ thay cây đa lớn bám chặt như
vậy mà khi đổ lại không làm hư hại tháp nhiều. Sau khi cây đổ tháp Thủ Thiện lộ
ra hết vẽ đẹp hoành tráng và cổ kính. Trong trường hợp này chính thiên nhiên
(cây đa) đã bảo vệ tháp, nhưng tháp lại gặp hiểm họa mới: Vài năm sau, các tường
quanh tháp đã bị đục phá sâu vào để lấy gạch và tác phẩm điêu khắc bị mất trong
giới buôn bán đồ cổ. Đúng thay, hiểm họa do con người gây ra vẫn nguy hại hơn sức
phá của thiên nhiên.
Tham khảo:
(1) Emmanuel Guillon, Cham Art - Treasures from the Da Nang
museum, Vietnam, River Books Ltd, Bangkok, Thailand, 2001.
(2) D.G.E Hall, History of South East Asia, Macmillan,
London, 1968
(3) G. Coedes, the Indianized states of South East Asia, East
West Center Press, University of Hawai, Honolulu, 1968,
(4) G. Wade, The Ming shi account of Champa, Asia Research
Institute, Singapore, Working papers Series 3, June 2003
(5) J. Sharma, Temples of Champa in Vietnam Tháp Chăm ở Việt
Nam, NXB Khoa Học Xã Hội, 1992, Hà Nội.
(6) Trần Quốc Vượng - "Theo dòng lịch sử", Nhà xuất
bản Văn Hóa, 1996
(7) Inrasara, “Văn hóa - xã hội Chăm, nghiên cứu và đối thoại”,
Nhà Xuất bản Văn học, 2003.
(8) Ngô Văn Doanh, Văn hóa cổ Chămpa, Nhà Xuất bản Văn hóa Dân tộc, 2002
(9) Maspero, "Histoire du royaume Champa”, Librarie
National d’Art et d’Histoire, Paris, 1928.
(10) Nguyễn Thế Anh, Traditional Vietnam’s Incorporation of
External Cultural and Technical Contributions: Ambivalence and Ambiguity, Southeast
Asian Studies, Vol. 40, No. 4, March 2003
(11) Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội,
1977
(12) Cao Xuân Phổ, Việt Nam trong bối cảnh Đông Nam Á, Bài
trong Hội nghị Sử học Đông Nam Á, Kualua Lumpur 1982
(13) O.W.Wolters, History, Culture and Relgion in Southeast
Asian Perspectives,1982
(14) G. Wade, Ming China and Southeast Asia in the 15th Century:
A reappraisal, Asia Research Institute, Singapore, Working papers Series 28,
July 2004.
(15) Lê Quý Đôn, Vân đài loại ngữ, Nhà xuất bản văn hóa thông
tin, 1995.
(16) Ngô Văn Doanh, Thánh địa Mỹ Sơn, Nhà xuất bản Trẻ, 2003.
(17) Ngô Văn Doanh, Tháp cổ Chămpa sự thật và huyền thoại,
Nhà xuất bản văn hóa thông tin, 1994.
7/6/2006.jpg)
7/6/2006
.jpg)
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét