Áo dài xưa và nay
Những ngộ nhận...
Họa sĩ Cát Tường có phải là cha đẻ ra chiếc áo dài hiện đại?
Năm 2006, sau khi đọc trong Thế Kỷ 21 (số 201 &
202) loạt bài khẳng định ông Cát Tường - Lemur (1911- 46) là "cha đẻ ra
chiếc áo dài hiện nay", "chính ông là người đầu tiên đã biến chiếc áo
tứ thân thành áo hai vạt" và "trước đó phụ nữ Việt Nam đều mặc áo tứ
thân"... tôi sững sờ. Rõ ràng mẹ tôi (sinh năm 1900) và bà ngoại, bà nội
tôi đều chưa bao giờ xỏ tay vào chiếc áo tứ thân, toàn mặc áo hai vạt, mà mãi đến
1934 ông Cát Tường mới đưa ra "bản tuyên ngôn" về vấn đề cải cách y
phục, nói rõ quan niệm căn bản của ông trong báo Phong Hóa. Ngoài ra,
trong tay tôi ngay lúc ấy còn có mấy bằng chứng cho thấy áo dài hai vạt đã xuất
hiện từ trước năm 1934 :
- Ảnh năm 1922 của Busy, đen trắng, chụp một thiếu nữ đóng
vai quân cờ người ở vùng phụ cận Hà Nội (tôi đã cho in lại trong bài "Tết
Nguyên Đán và Lễ Nghênh Xuân" ,"Lối Xưa Xe Ngựa...", tập II,
2002). Thiếu nữ mặc áo dài hai vạt không nối sống, cổ áo không gài khuy, quần
đen;
- Ảnh khoảng 1915-20, chụp bẩy thiếu nữ cũng đóng vai quân cờ
người tại vùng ngoại ô Hà Nội, mặc áo hai vạt mầu hồng, cổ áo không gài khuy, vấn
khăn xanh lam hoặc xanh nõn chuối, quần đen. Đấy là những chiếc ảnh mầu đầu
tiên trên thế giới, của A. Kahn;
- Tranh của bà de Bassilan vẽ một phụ nữ miền Nam mặc áo hai
vạt trông rõ cả đường khâu nối hai thân ở chính giữa vạt trước, in kèm bài
"Des habitants de la Cochinchine" viết ngày 8/1/1859, không đề tên
tác giả, được in lại trong L'Indochine, Illustration.
Như vậy đủ chứng tỏ trước ông Cát Tường phụ nữ Việt Nam không
phải ai cũng mặc áo tứ thân và người biến cái áo tứ thân ra áo hai vạt không phải
là ông Cát Tường.
Vậy ông Cát Tường đã đem lại những gì cho chiếc áo dài để được
hầu hết những người tôn vinh áo dài khẳng định ông chính là "cha đẻ"
ra chiếc áo dài hiện đại? Trước hết chúng ta cần tìm hiểu y phục phụ nữ Việt
Nam thời xưa qua sử sách.
I - SƠ LƯỢC CÁC KIỂU Y PHỤC TRƯỚC ÁO LEMUR
Không ai biết áo dài xuất hiện từ bao giờ và những chiếc áo
dài đầu tiên hình dáng ra sao.
Có truyền thuyết nói "Khi hai Bà Trưng ra trận đã cưỡi
voi, mặc áo hai tà giáp vàng, che lọng vàng, trang sức thật lộng lẫy...".
Nhưng trong Việt Sử Tiêu Án, Ngô Thì Sĩ chỉ viết "Khi Bà Trắc ra
quân, chưa hết tang chồng, mặc quần áo đẹp, các tướng thắc mắc, bà trả lời
:"Việc binh phải tòng quyền, nếu giữ lễ khiến dung nhan xấu xí là tự làm
giảm nhuệ khí nên ta mặc đẹp để làm cho thế quân hùng tráng, lũ kia thấy thế
tâm động, nhụt bớt chí khí tranh đấu thì ta dễ có phần thắng". Không có
câu nào nhắc tới áo vàng, lọng vàng. Có lẽ người đời sau nghĩ là vua tất phải mặc
áo vàng. Song trong Lịch Triều Hiến Chương - Quan Chức Chí (tr 103)
Phan Huy Chú lại viết :"Từ đời Lý, Trần về trước, mũ áo của vua thế nào
không thể khảo cứu được. Còn như sắc áo thì hình như trước không có quy chế nhất
định. Lê Đại Hành (980-1005) dùng thứ vóc đỏ, đến Lý Cao Tông (1176-1210) mới cấm
nhân dân trong nước không được mặc áo sắc vàng, thế thì hoàng bào trước kia
chưa phải là đồ dùng riêng của vua chúa". Huống chi, nếu tôi nhớ không lầm,
thì ở Trung quốc mãi đến đời Tùy, thế kỷ VI, mới ấn định mầu vàng dành riêng
cho vua dùng mà Hai Bà đã mẩt từ thế kỷ I.
Lại có người cho áo tứ thân có từ đời nhà Lý, nhưng không đưa
ra bằng chứng. Đến mũ áo vua chúa đời Lý mà Phan Huy Chú còn không tra cứu nổi
thì làm thế nào biết dược y phục của dân đen? Đời xưa viết sử chỉ chú trọng đến
vua chúa, các danh nhân và những biến cố quan trọng, không mấy ai lưu tâm đến y
phục nhân dân.
- THẾ KỶ 17 - Những chi tiết ghi chép trong
sách sử xưa nhất tìm được về y phục thường dân là từ thế kỷ 17.
* Áo mớ ba, mớ bẩy.Thuở nhỏ tôi từng nghe nhắc đến áo mớ
ba, mớ bẩy song chỉ được thấy mẹ tôi mặc áo mớ đôi hoặc mớ ba, chưa bao giờ
trông thấy áo mớ bẩy. Đó là những chiếc áo dài mặc lồng vào nhau, áo ngoài thường
mầu sẫm như nâu, đen, có thể là hàng trơn hay dệt hoa bóng trên nền mờ hoặc ngược
lại, những chiếc áo mặc trong toàn mầu tươi vui như hồ thủy, hồng phấn, hoàng yến...
Phong tục muốn dân chúng phải tỏ ra khiêm tốn trong cách ăn mặc, áo ngoài phải
dùng những mầu nhã nhặn, không được khoe khoang, lộ liễu, áo mầu lòe loẹt thì
phải giấu bên trong.
Sau này, tình cờ tôi đọc Relation de la nouvelle mission
des Pères de la Compagnie de Jésus au Royaume de la Cochinchine(1631) của
Giáo sĩ C. Borri mô tả y phục phụ nữ miền Nam gồm nhiều áo khác mầu lồng
vào nhau nên đoán có lẽ chính là loại áo mớ ba, mớ bẩy. Tuy vậy, có những chi
tiết khiến tôi ngờ ngợ không chắc là áo dài, không rõ vì tác giả thiếu minh bạch
hay người dịch sang tiếng Pháp không hiểu rõ tiếng Ý nên đã dịch sai bậy
:"Y phục phụ nữ có lẽ nhã nhặn, kín đáo nhất so với (y phục) toàn thể Ấn độ
vì nó không để hở một chỗ nào trên thân thể, ngay cả những khi trời nóng bức nhất.
Họ mặc có đến năm, sáu lớp áo chồng lên nhau, mỗi cái một mầu. Cái ngoài cùng
dài chấm đất, kéo lê đi một cách trang trọng, quý phái, không ai có thể trông
thấy ngón chân họ. Lớp áo thứ nhì nằm dưới, ngắn hơn lớp trước chừng 4 hay 5
ngón tay ("ngón tay" đo theo chiều ngang), lớp thứ ba lại ngắn hơn lớp
thứ nhì, cứ đều đặn như thế... khiến cho tất cả các mầu áo dều được trông thấy.
Đây là phần dưới từ bụng trở xuống. Nửa trên là những chiếc áo ngắn ôm thân người,
gồm các ô trắng và mầu xen kẽ nhau như bàn cờ, mỗi lớp một mầu khác (1), bên
ngoài phủ một thứ hàng mịn và thưa khiến ta có thể dễ dàng trông suốt qua được.
Tất cả những mầu sắc hỗn độn ấy tiêu biểu cho mùa xuân tươi thắm, duyên dáng, đồng
thời lại cũng rất trang trọng và nhũn nhặn. Nam giới cũng mặc năm, sáu lớp áo
dài và rộng bằng lụa mịn đủ các mầu, ống tay dài và rộng (...). Từ thắt lưng trở
xuống xung quanh cắt lôi thôi (2) thành thử khi ra đường gập cơn gió nhẹ, tất cả
các mầu sắc tung bay, quyện vào nhau trông chẳng khác gì những con công xòe
đuôi khoe bộ lông sặc sỡ".
Ngày nay ta còn thấy vết tích kiểu áo này ở những bộ áo tế của
nam giới, áo ngoài bằng sa mỏng mầu lam hay đen trông suốt qua thấy rõ chiếc áo
lót bằng vải trắng bên trong, và chiếc áo kép (đã có từ trước 1776, theo Lê Quý
Đôn), mặt ngoài vẫn mầu đen hay nâu..., áo trong biến thành cái lót (doublure)
vẫn dùng những mầu sặc sỡ.
* Lê Triều Chiếu Lịnh Thiện Chính chép là năm 1665
có sắc lệnh :"Áo đàn ông thì có thắt lưng và quần có ống chân, áo đàn bà
con gái thì không có thắt lưng, quần không có hai ống, từ xưa đến nay vốn đã có
cổ tục như thế. Bọn hát xướng ở hý trường thì không theo cấm lệnh này. Ai trái
lệnh (...) bắt được quả tang sẽ phạt năm quan cổ tiền, nộp vào công khố".
* Tavernier trong Relation nouvelle et
singulière du Royaume de Tunquin (1681) tả y phục phụ nữ miền Bắc là
"trang trọng và nhã nhặn. Nam nữ mặc tựa như nhau. Áo dài chấm gót, giữa
có buộc thắt lưng bằng lụa, xen lẫn kim tuyến và ngân tuyến, mặt trái mặt phải
đều đẹp như nhau (...) Họ sản xuất rất nhiều tơ tầm, dân chúng giầu cũng như
nghèo đều mặc tơ lụa". Ông còn vẽ cả tranh minh họa. Tavernier đã đi du lịch
nhiều nơi nhưng chưa đặt chân đến Bắc kỳ, những chi tiết viết trong sách dựa
vào sự hiểu biết của người em ông đã nhiều phen đến Đàng Ngoài, và những lần
ông nói chuyện với người Bắc mà ông gập ở Batavia.
- THẾ KỶ 18 - Cũng vì thế nên S. Baron,
sinh trưởng ở Kẻ Chợ (Thăng Long), trong Description du Royaume de Tonquin,
dịch sang tiếng Pháp năm 1751, tuy công nhận dân Việt thời ấy, giầu hay nghèo,
đều mặc tơ lụa vì giá rất rẻ, nhưng chỉ trích Tavernier là viết sai sự thật.
Theo Baron thì y phục người Việt là những chiếc áo dài, tựa như áo Trung quốc,
hoàn toàn khác với áo Nhật bản. Tranh của Tavernier vẽ cho thấy người Việt có
dùng thắt lưng, đó là điều hoàn toàn xa lạ đối với họ". Baron là con lai,
mẹ người Việt, tất hiểu rõ phong tục Việt Nam hơn.
* Một số người viết về lịch sử áo dài đại khái như sau :
"Chúa Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát (1739-65) được coi là người có công
khai sáng và định hình chiếc áo dài Việt Nam... Cho đến thế kỷ 18 người Việt
thường hay bắt chước lối ăn mặc của người phương Bắc (Trung quốc)... Để gìn giữ
bản sắc văn hóa riêng, Vũ Vương ban hành sắc dụ về ăn mặc, lấy thể chế áo mũ
trong Tam Tài Đồ Hội làm kiểu mà tạo ra chiếc áo dài, cho toàn thể
dân chúng xứ Đàng Trong theo đó thi hành. Đại Nam Thực Lục Tiền Biên có
chép sắc dụ này :"Thường phục thì đàn ông đàn bà dùng áo cổ đứng, ngắn
tay, cửa ống tay rộng hay hẹp tùy tiện. Áo thì hai nách trở xuống phải khâu kín
liền, không được xẻ mở. Duy đàn ông không muốn mặc áo cổ tròn, ống tay hẹp cho
tiện khi làm việc thì được phép". Và còn thêm là Lê Quý Đôn, trong Phủ
Biên Tạp Lục, chép rằng Chúa Nguyễn Phúc Khoát đã viết những trang sử đầu
cho chiếc áo dài như vậy. Do đó có thể khẳng định chiếc áo dài với hình thức cổ
truyền, cố định đã ra đời".
Tôi thấy không ổn ở chỗ Chúa Nguyễn muốn giữ "bản sắc
văn hóa riêng", bắt dân cải sửa lối ăn mặc cho khác người Trung quốc mà lại
lấy mẫu quần áo từ Tam Tài Đồ Hội của Trung quốc thì không hợp lý.
Tôi không còn hai bộ Đại Nam Thực Lục Tiền Biên và Phủ Biên Tạp Lục trong
tay nên có nhờ người tìm hộ trong Đại Nam Thực Lục Tiền Biênđoạn nói về sắc
dụ của Chúa Nguyễn nhưng không tìm ra. Tôi đến hiệu sách đọc bản dịch khác
nhưng cũng không tìm thấy nên chỉ mua Phủ Biên Tạp Lục. Tuy nhiên,
tôi lại thấy trong Lịch Sử : Xứ Đàng Trong của Phan Khoang những chi
tiết khác hẳn :
tr 616-17: Hoàng Ngũ Phúc, năm 1776, sau khi chiếm Thuận Hóa,
đã ra lệnh :"Y phục bản quốc vốn có chế độ, địa phương này từ trước cũng
tuân theo quốc tục. Nay dẹp yên biên phương, chính trị và phong tục phải được tề
nhất. Nếu còn có người mặc quần áo kiểu người Khách thì nên đổi theo thể chế của
nước nhà. May y phục thì theo tục nước mà thông dụng vải, lụa, duy có quan chức
mới cho dùng xen the, là, trừu, đoạn còn gấm vóc và các thứ hoa rồng phượng đều
không được theo thói cũ tiếm dùng. Thường phục thì đàn ông đàn bà dùng áo cổ đứng,
ngắn tay, cửa ống tay hẹp hay rộng tùy ý. Áo thì từ hai bên nách trở xuông phải
may kín, không cho xẻ hở. Duy đàn ông muốn mặc áo cổ tròn và hẹp tay cho tiện
làm việc cũng cho, Lễ phục thì dùng áo cổ đứng tay dài, vải xanh lạt hay vải
đen vải trắng tùy nghi. Còn viền cổ hay kết lót thì đều theo như hiểu dụ năm
trước mà chế dùng".
tr 615 : tương truyền Đào Duy Từ (1572-1634) bầy mưu chống đối
họ Trịnh, khuyên chúa Hy Tông bắt dân thay đổi tập tục cho khác dân Bắc như bỏ
áo bốn thân, phô bầy yếm, mà mặc áo năm thân gài khuy, bỏ váy mặc quần v.v...
Và tác giả cũng cho biết là chép theo Vũ Biên Tạp Lục (Vũ hay Phủ cùng
có nghĩa là "vỗ về" (yên dân).
Tôi tìm trong Phủ Biên Tạp Lục, lại thấy có sự bất ngờ
khác :
tr 241 : "Năm Giáp Tý niên hiệu Cảnh Hưng năm thứ 5
(1744), Hiểu Quốc Công Nguyễn Phúc Khoát xưng vương hiệu. Áo mão chế theo
sách Tam Tài Đồ Hội (...) "bắt con trai con gái hai xứ Thuận Hóa
, Quảng Nam phải đổi cách ăn mặc, dùng áo quần như người Trung quốc, cốt tỏ cho
thấy sự thay đổi hẳn lề lối ăn mặc của người xưa. Đàn bà con gái hai xứ phải mặc
áo ngắn, chật ống tay như áo của đàn ông (...). Chỉ trong khoảng hơn 30 năm
thành thói quen, quên cả phong tục cũ" (tức phong tục miền Bắc).
tr 242 : "Năm Bính Thân (1776) (3), lập Nha môn Trấn Phủ,
quan Hiệp trấn (Lê Quý Đôn) hiểu thị cho dân :"Y phục nước nhà xưa nay vốn
đã có chế độ. Địa phương này trước kia đã tuân theo quốc tục (...) chính trị,
phong tục phải thống nhất. Những ai hiện nay còn mặc y phục theo người Khách
thì phải thay đổi theo quốc tục (...) Áo quần may bằng vải lụa thông thường.
Quan chức mới được mặc xen sa, trừu, đoạn (...) Thường phục thì đàn ông đàn bà
chỉ mặc áo ngắn tay, cổ đứng, cửa ống tay rộng hay hẹp tùy tiện. Áo thì hai bên
nách trở xuống phải khâu liền vào cho kín, không được hở hang. Đàn ông muốn mặc
áo cổ tròn và cửa ống tay hẹp để tiện làm việc cũng được phép. Lễ phục phải
dùng áo cổ đứng và ống tay dài hoặc dùng thứ may bằng vải mầu xanh chàm, mầu
đen hay trắng tùy nghi. Những ai được dùng áo viền cổ và áo kép đều phải tuân
theo hiểu thị từ năm trước mà chế dùng". Sở dĩ Lê Quý Đôn, Trấn thủ Thuận
Hóa năm 1776, phải ra hiểu thị này vì dân chúng Thuận Hóa giầu có, bắt chước
nhau ăn mặc xa xỉ, dùng các mầu tươi đẹp.
tr 13- Trong bài Tựa Phủ Biên Tạp Lục. Lê Quý Đôn cho biết
thêm những điều ông đã thực hành khi cai trị Thuận Hóa, đặc biệt về y phục
:"Chuyển đổi cách ăn mặc dị dạng cũ để theo phong hóa chung của quốc triều
(...) Khoan thứ cho một thời hạn trước khi bắt buộc ai nấy cùng phải thay đổi hẳn
kiểu ăn mặc cũ".
Tôi tin Lê Quý Đôn hơn vì không những ông là người đương thời,
người trong cuộc, mà các chi tiết đưa ra có đầu có cuối : vì Chúa Nguyễn bắt
dân ăn mặc theo Trung quốc (1744) nên hơn 30 năm sau (1776) khi Lê Quý Đôn vào
trấn thủ Thuận hóa mới cải sửa bắt dân trở lại quốc phục. Hoàng Ngũ Phúc là võ
tướng chỉ đánh dẹp, việc cai trị là phận sự của quan văn.
* Louis-Gabriel MULLET DES ESSARTS tả trong Voyages
en Cochinchine 1787-1789 : "Áo của phụ nữ xẻ đằng trước từ trên xuống
dưới, bắt tréo trước ngực và để lộ chiếc quần lụa. Tôi không dám chắc là họ
không có giầy nhưng tất cả những người tôi gập đều đi chân đất, đàn ông cũng
như đàn bà".
- THẾ KỶ 19
* 1828 Vua Minh Mệnh xuống chiếu bắt phụ
nữ bỏ váy mặc quần, đã làm đề tài cho bốn câu thỏ giễu cợt ai cũng biết :
Tháng tám có chiếu vua ra :
Cấm quần không đáy, người ta hãi hùng.
Không đi thì chợ không đông,
Đi thì bóc lột quần chồng sao đang ?
Rành rành "chiếu vua" như thế mà cũng còn có người
dậy học trò là lệnh này do thực dân Pháp ban hành !
* Michel Đức Chaigneau là con lai, mẹ người Việt,
cha là một trong hai người Pháp làm quan với nhà Nguyễn thời Gia Long, Minh Mệnh.
Sinh trưởng ở Phú Xuân, Chaigneau Đức viết trong Souvenirs de Huê khá
tỉ mỉ về y phục phụ nữ "Vợ những người buôn bán hay công chức nhỏ thì mặc
một áo vải ngắn, mầu đen hay chocolat, quần lụa đen hay vải trắng. Dân chúng,
thợ thuyền giới hạ lưu, đàn ông như đàn bà, ăn mặc rât tồi tệ. Đàn ông chỉ đánh
một cái quần vải trắng hay mầu cháo lòng, dài tới đầu gối, buộc ngang lưng bằng
một cái giải rút dài, buông thõng hai đầu ở trước bụng... Có người mặc áo vải
ngắn mầu trắng hay nâu, thường là rách rưới, vá víu, dài chưa tới đầu gối, để lộ
ống chân rám nắng. Phụ nữ ăn mặc cũng tựa như thế, chỉ khác áo dài hơn, ống tay
áo rộng, quần và nón rộng hơn. Từng lớp trưởng giả sang trọng thì mặc áo mớ đôi
bằng tơ lụa trông suốt qua được, quần lụa đến bụng chân".
* Thái Đình Lan (1801-1859), người Đài Loan, năm
1835 đi thi Hương rồi về bằng đường thủy, gập bão tố, trôi dạt tới Quảng Ngãi,
năm sau mới theo đường bộ trờ về. Đi từ mùa thu năm trước đến mùa hè năm sau mới
về đến Phúc Kiến, qua 14 tỉnh nước An Nam như Phú Xuân, Nghệ An, Thanh Hóa, Thường
Tín, Lạng Sơn, Thái Bình... qua Trung quốc rồi mới về được quê nhà. Ông viết
quyển Hải Nam Tạp Trứ, ghi chép những điều mắt thấy tai nghe ở nước
Nam. Về y phục ông cho biết :
tr 171 :"Có hai quan chức đến áp mạn thuyền chúng tôi (để
kiểm tra). Họ đều chít khăn lụa đen, mặc áo tay hẹp, quần lụa điều, đi chân trần
(các quan Việt Nam đi đâu đều đi chân đất), áo mặc không phân biệt nóng lạnh,
ngay giữa mùa đông cũng mặc áo quần lụa mỏng. Người quyền quý phần nhiều dùng
hai mầu xanh lam và đen ; khăn chít đầu cũng thế, quần thì đều mặc quần lụa điều".
tr 243 :"Đàn bà ra ngoài buôn bán, để búi tó, chân đất,
dùng vải đũi vấn quanh đầu, đội nón bằng đấu, mặc áo lụa đỏ thẫm, ống tay áo hẹp,
áo dài chấm đất, không mặc váy, không thoa son phấn, tay đeo chuỗi ngọc, hạt mã
não hoặc vòng đồng".
* Áo giao lĩnh - Chưa rõ xuất hiện từ bao giờ, tôi tạm xếp
vào thế kỷ 19 vì được coi là "xưa nhất", đã ra đời trước áo tứ
thân, tuy không ai đưa ra bằng chứng cụ thể. Áo giao lĩnh giống
áo tứ thân, chỉ khác hai vạt đằng trước buông thõng, giao nhau chứ không buộc
vào nhau ở trước bụng. Có lẽ người ta thấy áo giao lĩnh "lụng thụng",
bất tiện cho người làm việc lao động nên đoán sau đó mới chế ra kiểu áo tứ thân
gọn ghẽ hơn.
* Áo tứ thân - Là kiểu áo có bốn thân, hai
thân của vạt sau nối sống theo chiều dọc, hai thân đằng trước buộc vào nhau ở
trước bụng, để hở cho thấy yếm bên trong. Thắt lưng các mầu tươi thắm như hồng
đào, hồ thủy, hoàng yến, xanh nõn chuối, lá mạ... luồn dưới vạt sau, buộc múi
trước bụng rồi thả xuống. Cái thắt lưng này có thể là cái "ruột tượng"
hay "hầu bao" hình cái ống dài, ngoài tác dung trang trí và giữ áo
cho khỏi lòe xòe còn dùng để đựng tiền, bằng cách thắt một nút rồi đút tiền
vào, lại thắt một nút khác để giữ cho tiền khỏi tuột ra, buộc vào lưng thì
không sợ tiền rơi hay bị kẻ cắp.
Có người giảng "tứ thân" tượng trưng cho phụ mẫu
đôi bên, hai thân trước buộc vào nhau tượng trưng cho tình nghĩa vợ chồng thắm
thiết, quấn quýt lấy nhau... Thú thật bây giờ tôi mới được biết những lời giảng
giải uyên bác này. Thoạt nghe cũng thấy hữu lý nhưng tôi ngờ là do người đời
sau bịa đặt thêm vào cho văn vẻ chứ không chắc người sáng chế ra áo đã nghĩ thế,
trừ phi là bắt chước Trung quốc. Nếu hai thân trước buộc vào nhau tiêu biểu cho
tình nghĩa vợ chồng thắm thiết thế thì khi hai vạt áo (giao lĩnh) buông thõng,
rời nhau ra, chắc hẳn tượng trưng cho hai vợ chồng đã ly thân ? Thế thì áo giao
lĩnh phải xuất hiện sau áo tứ thân, không ai ly dị trước khi yêu nhau thắm thiết
!
* Áo đổi vai - Gần giống áo tứ thân, khác ở chỗ vạt
sau không phải chỉ giản dị nối hai thân, mà mỗi thân lại gồm hai mảnh : phía
trên vai mỗi thân có chắp một mảnh vải dài độ vài gang tay, nhưng đôi bên so le
cái dài, cái ngắn chứ hai mảnh vai trái và vai phải không đều nhau, và thường
là vải mầu đậm hơn thân áo, thí dụ áo mầu nâu non thì mảnh trên vai mầu nâu sẫm
hay đen. Thời tôi, cũng như áo tứ thân, áo đổi vai đều bằng vải, do người miền
quê mặc chứ không phải người thành thị.
* Áo ngũ thân - Hai vạt trước và sau đều do hai
thân nối sống, dưới vạt cả đằng trước còn một vạt con nhỏ hẹp, dài bằng vạt cả.
Ổ lưng chừng vạt con khoảng ngang đầu gối, có đính một cái giải để buộc vào vạt
cả, chỗ đường nối sống. Thuở nhỏ tôi đã từng mặc áo "ngũ thân" mà
không biết, chỉ biết gọi là "áo dài", mầu áo thế nào cũng không nhớ
nhưng nhớ như in là phải "vất vả" buộc giải vạt con vào vạt cả mỗi
khi mặc áo.
Có người đoán áo ngũ thân xuất hiện từ thời Gia Long vì mặc
nó thì phải mặc với quần chứ không mặc với váy. Nhưng theo Phan Khoang thì loại
áo ngũ thân gài khuy mặc vói quần đã do Đào Duy Từ (1572-1634) khuyên Chúa Nguyễn
nên bắt dân mặc để khác với tập tục miền Bắc của Chúa Trịnh.
Ý nghĩa của áo ngũ thân : bốn thân tượng trưng cho đôi bên phụ
mẫu, vạt con tượng trưng cho người mặc áo, năm cái khuy tượng trưng cho ngũ thường
của đạo Nho (nhân, nghĩa, lễ, trí, tín). Sinh cha mẹ (tứ thân) rồi mới sinh con
là hợp lý. Có điều chiếc vạt con này về sau bị cắt ngắn đến thắt lưng, rồi bây
giờ biến mất chỉ giữ lại cái mép đủ chỗ để đính khuy thì phải giảng ý nghĩa thế
nào cho hợp lý? Tôi đề nghị là tại người mặc áo đã ngả theo đạo Phật nên
"có cũng như không" mà "không cũng là có", "sắc sắc
không không".
II- THẾ KỶ XX - ÁO LEMUR VÀ ÁO "TÂN THỜI"
* Áo Lemur - Năm 1934, họa sĩ Cát Tường Lemur đã đưa ra
"bản tuyên ngôn' nói rõ quan niệm căn bản của ông về cải cách áo dài, trên
tờ Phong Hóa:
"Các nhà đạo đức thường nói quần áo chỉ là những vật
dùng để che mưa nắng, nóng lạnh, ta chẳng nên để ý dến cái sang cái đẹp của nó
làm gì (...). Theo ý tôi, quần áo tuy dùng để che thân thể song nó có thể là tấm
gương phản chiếu ra ngoài cái trình độ trí thức của một nước. Muốn biết nước
nào có tiến bộ, có mỹ thuật hay không, cứ xem y phục của người nước họ cũng đủ
hiểu. Y phục của người các nước Âu Mỹ không những rất gọn gàng, hợp với khí hậu
xứ họ mà kiểu mẫu lại rất nhiều và rất đẹp. Như thế đủ tỏ rằng họ có một cái
trình độ trí thức rất cao, một nền văn minh rất rõ rệt và luôn luôn tiến bộ. Y
phục của các bạn gái, tôi xem thấy có nhiều điều bất tiện mà lại không có vẻ
chi là mỹ thuật. Tuy rằng vài năm gần đây cũng có một vài phần sửa đổi (...) chẳng
qua chỉ ở mấy cái mầu sắc sặc sỡ, mấy thứ hàng lạ nước ngoài (...) còn thì vẫn
kiểu áo lòe xòe ấy, vẫn cái quần lụng thụng đen ngòm ấy. Hoặc giả cũng có người
ưa mặc quần trắng song tiếc rằng số đó vẫn rất ít (...). Cần sửa đổi dần :Trước
hết phải hợp với khí hậu xứ ta, với thời tiết các mùa, với công việc, với khuôn
khổ, mực thước của thân hình mỗi bạn. Sau nữa phải gọn gàng, giản dị, mạnh mẽ
và có vẻ mỹ thuật và lịch sự (...) cũng phải có tính cách riêng của nước
nhà".
Đó là phần thuyết lý. Xin sơ lược sau đây những đặc điểm cụ
thể của áo dài Lemur :
1- Cổ áo : Cổ bẻ ra theo kiểu tây phương, góc nhọn
thì gọi là "cổ lưỡi dao", tròn gọi là "cổ bánh bẻ", cổ
khoét hình quả tim, buộc giây..., đều mở ở giữa ngực, duy cổ lọ vai bồng mở ở
vai bên phải, gài khuy từ cổ tới vai. Hồi nhỏ, khoảng đầu thập niên '40, tôi đã
từng mặc áo cổ lọ vai bồng bằng len đỏ, khuy nhựa của Tây, hình vuông cùng mầu
đỏ như áo .
2- Khuy áo bằng nhựa của Tây, hình vuông, tròn, bầu
dục... và có hoa nổi hay chìm, đủ các mầu để chọn tùy theo mầu áo. Loại khuy bằng
vải tết lại như Trung quốc không dùng nữa nhưng tôi đã từng mặc áo loại khuy
này, gài hay tháo rất khó vì vải rít chặt chứ không trơn như khuy nhựa. Khuy nhựa
sau bị thay thế khoảng thập niên '50 bằng khuy giả ngọc trai do bà Lê thị Lựu vẽ
kiểu.
3- Tay áo - Ông Cát Tường nhận xét là tay áo cổ
truyền chật hẹp rất bất tiện mỗi khi co tay, và không hợp với khí hậu nóng bức...Tuy
nhiên ông có vẽ một kiểu áo dạ hội tay cắt ngắn ở khoảng giữa cánh tay rồi đeo
bao tay (gants) dài đến tận giữa cánh tay. Có người khen là trông "rất
sang trọng". Với tư cách là người mặc áo dài tôi cảm thấy thay thế cái tay
áo dài bằng cặp gants dài còn nóng bức và bất tiện hơn.
4- Thân áo - Ông Cát Tường cho áo cổ truyền lụng thụng
quá, cần phải ôm sát thân người mặc áo thì mới đẹp. Song quần áo không phải chỉ
có mục đích che mưa nắng, nóng lạnh và có mỹ thuật như ông nói. Thời xưa, nó
còn để che thân, người phụ nữ không được để thân thể lộ liễu cho người ngoài
nhìn thấy. Chị cả tôi còn phải nịt ngực, lấy vải quấn quanh ngực mấy vòng, ép
xuống cho ngực phẳng lì. Bà Bùi thị Xuân, khi bị Gia Long giam trong ngục trước
khi đem hành hình, đã nhờ người mua lụa trắng quấn hết chân tay để khi bị tử
hình (voi tung) thân thể có mỗi nơi một mảnh cũng khg bị bộc lộ ( Lemonnier de
la Bissachère).
Trên thực tế, áo Lemur chỉ ôm hờ thân người mặc chứ không ôm
sát, cứ xem ảnh cưới của chính ông Lemur (1936) cũng thấy rõ cả cô dâu lẫn các
cô phù dâu đều mặc áo Lemur nhg nó không ôm sát thực sự như áo dài ngày nay, mà
chỉ bớt lụng thụng nhờ cắt lượn theo thân hình chứ xếp nếp (plis) không sâu, có
khi không có cả plis nữa. Năm 1952, tôi và các bạn vẫn còn mặc áo không chiết
plis. Có thể vì ông Cát Tường chỉ vẽ kiểu yếm chứ chưa nghĩ đến vẽ soutien (có
người dịch là "nịt ngực" e không đúng vì "nịt" có nghĩa là
nén ép xuống trong khi soutien nâng ngực cho cao lên). Từ áo Lemur đến áo dài
hiện đại có một khoảng xa cách không kém gì từ áo dài lụng thụng tới áo Lemur.
5- Viền tà - Tà áo cổ truyền phải mất 3 đường khâu
và một cái nẹp dài để viền tà cho cứng cát, vạt áo sẽ đứng chứ không cong queo.
Ông Cát Tường tung ra lối viền tròn như con giun bằng một thứ hàng và mầu khác
hẳn mầu áo, giống kiểu viền quần áo ngủ pyjamas, đỡ tốn công hơn và lạ mắt. Mầu
viền tà cũng như mầu khuy giống nhau. Tôi cũng có một chiếc áo mầu vàng chanh,
hàng Bombay mỏng và mịn, khuy nhựa hình bầu dục và viền tà cùng mầu xanh lá
cây.
Áo dài Lemur rất được hoan nghênh, thậm chí có cô (?) Phan thị
Nga ở Hội An ca tụng không tiếc lời :" Kiểu quần áo Cát Tường đã làm cho chị
em thêm diễm lệ ở nét mặt..." (Ngày Nay, số 13, 1935) tôi bội phục trí tưởng
tượng của cô. Chắc là khi "thoa son dồi phấn" kiểu Cát Tường cô sẽ thấy
thân hình chị em nở nang, "có những đường cong tuyệt mỹ" hơn ?
* Áo Lê Phổ - Áo Lemur tuy được hoan nghênh
nhưng cũng bị chê là "lai căng". Theo Wikipedia thì ông Lê Phổ, cũng
năm 1934, "đã sửa bớt những nét lai căng, đưa thêm các yếu tố dân tộc từ
áo tứ thân, ngũ thân vào, tạo ra một kiểu áo vạt dài cổ kính, ôm sát thân người,
trong khi hai vạt dưới được tự do bay lượn, dung hợp hài hòa. Áo dài đã tìm được
hình hài chuẩn mực của nó". Như vậy có nghĩa là hai vạt dưới của áo Lemur
không được tự do bay lượn ? Nếu không phải thế thì khác ở chỗ nào ? Tôi thấy ảnh
cưới ông Cát Tường, rõ ràng hai tà áo phụ nữ đều "tự do bay lượn".
Theo Hoàng Huy Giang thì Lê Phổ "bỏ đi những nét Tây
phương như không tay, tay phồng, cổ hở, không viền tròn vạt dài v.v... Nhưng đến
đầu thập niên '40, chính tôi còn mặc áo cổ lọ vai bồng và tà áo viền tròn. Tóm
lại, tôi vẫn chưa rõ sự khác biệt giữa áo Lemur và áo Lê Phổ, chỉ biết gọi theo
mọi người là "áo tân thời".
Mốt năm 1952, khi tôi sang Pháp, là áo rộng và ngắn đến đầu gối
nhưng ngực vẫn xẹp. Mãi khoảng giữa thập niên '50, mới có cô ca sĩ từ Saigon
sang Pháp, lên sân khấu mặc áo dài thực sự ôm sát người, ngực nở nhờ có đeo
soutien nâng cao lên và áo chiết plis sâu nên bụng thon. Chúng tôi đều suýt soa
là đẹp và... bạo !
III - TỪ ÁO LEMUR ĐẾN ÁO DÀI HIỆN ĐẠI
(Sau đây phần lớn tôi chép theo người khác vì sống ở Pháp).
* Áo dài có thắt lưng. Khi tôi sang Paris được xem bà
Anh Trần (sau này làm điêu khắc) mới chế ra kiểu áo dài có thắt lưng sau khi học
một lớp dậy cắt quần áo Tây phương. Kiểu áo này không mấy người biết có thể vì
không gập cơ hội thuận tiện.
* Áo dài kiểu bà Nhu tức bà Trần Lệ Xuân, vợ ông Ngô
Đình Nhu. Năm 1958 bà Nhu xuất hiện trước công chúng với chiếc áo dài cổ hình
thuyền (bateau) và tay ngắn. Đấy cũng là một cải cách quan trọng đáng kể vì trời
nóng bức mặc áo cổ đứng rất khó chịu.
* Áo tay giác lăng (raglan) Khoảng thập niên '60,
hiệu may Dung Dakao ở Saigon tung ra kiểu áo dài tay giác lăng, ráp tay xéo vai
khiến cho chỗ nách không còn những đường nhăn nhúm như trước... hàng may áo dầy
nhưng tay với ngực lại bằng hàng mỏng hoặc thân áo và hai tay là hai mầu, nút
cài từ cổ xéo xuống ôm sát thân hình người mặc từ nách đến eo. Sau đó còn kiểu
mini va maxi raglan nữa.
* Áo ba tà. Một số nhà may ở Saigon tung ra vào thập
niên '70 kiểu áo ba tà gồm một vạt sau và hai vạt trước với nút gài từ cổ xuống
eo mặc với quần ống voi.
* 2010 . Việt Nam hiện nay cũng có những nhà thiết
kế vẽ các kiểu áo dài "mới" như áo không cổ hoặc mình một thứ hàng,
hai tay dùng hàng mỏng trông suốt qua được. Phần nhiều mặc áo trơn hay thêu chứ
không dùng áo vẽ, và thêu gần kín ngực không còn chỗ để đeo nữ trang. Cũng có
kiểu áo dài chui đầu, không khuy...Quần đồng mầu với áo hay mầu khác hẳn như đỏ,
vàng, xanh...
KẾT LUẬN
Ông Cát Tường - Lemur có nhiều sáng kiến và tài năng, song những
cải tiến mà ông đã thực hiện chưa hẳn theo sát "bản tuyên ngôn" năm
1934 của ông và trừ ý kiến áo dài phải ôm sát thân người thì những cải tiến
khác của ông không để lại dấu vết gì nữa. Áo hai vạt, quần trắng, áo mầu đều đã
xuất hiện từ trước 1934, ông không phải là người đầu tiên đã "biến cái áo
từ thân ra áo hai vạt" hiện nay.
Cái áo hiện nay có vẻ đẹp riêng của nó nhưng ta cũng không
nên quá tôn vinh nó, các nước khác cũng có áo đẹp và nhiều áo đẹp. Áo dài dẹp
nhưng chỉ khi đi tha thướt, ung dung chứ đem nó lên sân khấu nhẩy múa, giơ chân
lên cao hay chạy nhanh, chân một nơi, áo một nẻo thì không đẹp chút nào. Người
ngoại quốc khen áo dài vì thực sự thích nó cũng có và cũng có khi vì họ rất lịch
sự, hễ gập là khen bất cứ áo gì mình mặc chứ không chê bao giờ.
Ông Cát Tường nói "quần áo là tấm gương phản chiếu trình
độ trí thức của một nước. Nước nào có tiến bộ, có mỹ thuật hay không, cứ xem y
phục của nước họ cũng đủ hiểu...". Tôi không hoàn toàn đồng ý với ông. Người
mặc áo đẹp chưa hẳn đã là người có văn hóa. Tôi nghĩ là ông sống ở thời người
Việt đang chán văn minh "cũ rích" cổ truyền và đang ngưỡng mộ văn
minh mới lạ của Tây phương nên ông chịu ảnh hưởng của thời đại và đôi khi quá
thán phục nên đi quá đà. Cái "mề đay" nào cũng có mặt phải mặt trái.
Nếu ông sống khoảng thập niên '80 ở Pháp ông sẽ thấy giới trẻ đua nhau mặc jean
nhưng mua quần mới về lại đem mài, cắt cho rách bươm và giặt đủ mọi cách cho cũ
bạc đi mới đem ra mặc. Áo thì lục tìm trên gác xép những áo cũ của cha ông để lại,
những cái sơ mi đàn ông vừa dài vừa rộng thùng thình, làm gì có eo có ngực, có
những "đường cong tuyệt mỹ" ? Chẳng lẽ nó cũng phản ánh sự tiến bộ,
văn minh của Pháp ? Còn "mỹ thuật" ? Ông Cát Tường chê áo Việt Nam
lòe xòe, lụng thụng, không "mỹ thuật", nhưng tôi lại thấy áo tứ thân,
áo giao lĩnh cũng như áo dài đều đẹp cả, mỗi cái một vẻ. "Nhân tâm tùy
thích", khó mà tranh cãi.
Tóm lại, ông Cát Tường không phải là người đã biến cái áo tứ
thân thành áo hai vạt, ông thực sự có công đóng góp cho áo dài hiện đại song
ông chỉ là một mắt xich trong chuỗi dài những người không để lại tên tuổi nhưng
cũng góp phần cải sửa, giúp cho cái áo dài mang hình dáng hiện nay. Chúng ta
"tri ân" ông nhưng chúng ta cũng không quên những người "vô
danh" ấy.
CHÚ THÍCH:
1- Nguyên văn câu tiếng Pháp: "Pour le corps elles
le couvrent de certains corps de côte, fait en échiquier, tous diversifier en
couleur...". Câu này không minh bạch, tôi tạm dịch nhưng không ưng ý.
2- Tiếng Pháp :"Ces habits de la ceinture en bas
tout autour tailladez et déchiquetez à belles mouchetures. Si bien qu'allant
par la ville ils font parades de toutes ces couleurs mêlées ensemble : que si
quelque doux ventelet vient...". Câu này rất tối nghĩa nên tôi bỏ không dịch.
3- Phủ Biên Tạp Lục chép là năm Bính Dần (1746), dịch
giả đoán là bản sao chép sai nên đã sửa thành năm Bính Thân (1776) hợp lý hơn
vì 1776 Lê Quý Đôn mới làm Hiệp trấn Thuận Hóa và nhận xét :"Trong khoảng
hơn 30 năm phong tục đã thay đổi..." trỏ thời gian từ khi Chúa Nguyễn Phúc
Khoát bắt dân mặc kiểu Trung quốc (1744) đến khi Lê Quý Đôn ra huấn lệnh cải sửa
lại, theo quốc phục.
SÁCH BÁO THAM KHẢO:
- BARON, Samuel, Description du Royaume de
Tonquin. Traduction de l'anglais par H. Deseille. Reproduite par la Revue
Indochinoise (première traduction publiée par l'abbé Prévost en 1751).
- BORRI, Christoffe, Relation de la nouvelle mission des
Pères de la Compagnie de Jésus au Royaume de la Cochinchine. Traduite de
l'italien du Père C. Borri, Milanais, qui fut un des premiers qui entrent en ce
Royaume, par le Père Antoine de la Croix, de la même Compagnie. Rennes, Jean
Hardy, M DC XXXI (1631).
- CHAIGNEAU, Michel Đức, Souvenirs de Huế. Paris, M
DCCC LXVII (1867).
- Forum Diễn Đàn sách xưa (net) 1-8-2009, "Họa sĩ NGUYỄN
CÁT TƯỜNG - LEMUR"
- HOÀNG HUY GIANG, Tà áo bay trên trời quê đất khách: http://chimviet.free.fr/.
- LÊ QÚY ĐÔN, Phủ Biên Tạp Lục, Phần 1 & 2. Nhà
xuất bản Giáo Dục, 2007. Bản dịch của Nguyễn Khắc Thuần.
- Pierre Jacques LEMONNIER de la BISSACHÈRE, La Relation
sur le Tonkin et la Cochinchine,d'après les manuscrits des Archives des
Affaires Etrangères, 1807.
- LÊ TRIỀU CHIẾU LỊNH THIỆN CHÍNH- Dịch giả Nguyễn
Sĩ Giác. Saigon : Trường Luật khoa, 1961.
- Louis-Gabriel MULLET DES ESSARDS, Voyage en
Cochinchine 1787-1789. Retranscrit par son descendant Bruno BIZALLION. Les
Editions de Paris, 1996.
- NGÔ THÌ SĨ, Việt Sử Tiêu Án. Bản dịch của Hội Việt
Nam Nghiên Cứu Liên Lạc Văn Hóa Á Châu. Saigon, 1960. San Jose, Hoa Ký : Văn Sử
tái bản, 1991.
- NGUYỄN CÁT TƯỜNG. Y phục của phụ nữ, Thế Kỷ 21 số
201 &202, tháng giêng và tháng hai, 2006, in lại báo Phong Hóa, 1934.
- NGUYỄN TẤT ĐẠT, "Bố tôi, họa sĩ "Lemur-Nguyễn Cát
Tường". Xuân Bính Tuất, 20-1-2006. Forum Diễn Đàn 01/08/2009
- NGUYỄN TRỌNG HIỀN, Tiểu sử và sự đóng góp vào văn hóa Việt
Nam của họa sĩ Nguyễn Cát Tường-Lemur. Thế Kỷ 21 số 201 & 202,
2006.
- PHAN KHOANG, Lịch sử : Xứ Đàng Trong (1558-1777),
tập 1 & 2. Houstan, Texas : Xuân Thu tái bản, 1991 (?).
- TAVERNIER, J.B., Relation nouvelle et singulière du
Royaume de Tunquin. Texte de 1681, reproduit par la Revue Indochinoise, Octobre,
1908.
- THÁI ĐÌNH LAN,Hải Nam Tạp Trứ. Dịch giả Ngô Đức Thọ.
Nhà xuất bản Lao Động, 2009.
- VŨ NGỌC TRUY, Áo dài Lemur, Thế Kỷ 21 số 201
- 202, 2006.
- WIKIPEDIA (Bách Khoa Toàn Thư mở), Áo dài - Lịch sử.
Hà Nội, tháng 12/2010Nguyễn Thị Chân QuỳnhTheo http://chimviet.free.fr/.jpg)
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét