Nguyễn Tất Nhiên,
nhà thơ biểu tượng?.jpg)
.jpg)
Tôi không hề quen biết Nguyễn Tất Nhiên và cũng
chẳng một lần được tiếp xúc với anh. Lần đầu tôi được biết đến tên anh là khi
quanh tôi bỗng vang vang một số câu ca chẳng mấy chốc bỗng trở nên quen thuộc:
"Đưa em về dưới mưa, nói năng chi cũng thừa... " hoặc
" Thà như giọt mưa vỡ trên tương đá!..., Có còn hơn không, có còn
hơn không...". Đó là mấy câu thơ phổ nhạc, lời lẽ dung dị nhưng hình
ảnh độc đáo, vần điệu tự nhiên lôi cuốn, dễ thấm sâu tâm thức người nghe. Hồi
đó, đang mang tâm sự buồn vì mới phải khoác bộ đồ lính và bị chôn chân tại một
nơi đèo heo hút gió, những lúc buồn tình tôi hay buột miệng nhâm nhi mấy câu
thi nhạc này. Có lúc tôi còn nghịch ngợm đổi câu : " Ta chạy vòng
tròn, ta chạy mòn chân " ra thành : " Ta chạy vòng
tròn, ta chạy vòng quanh" rồi khoái chí cười thầm tự nhủ:
"Đúng là thơ với thẩn, đúng là thẩn với thơ. Cái anh chàng Nguyễn
Tất Nhiên quả khéo chọn cho mình cái tên tiền định. Khi không được ông Phạm Duy
nổi hứng phổ nhạc cho một vài bài thơ, thế là bỗng dưng đâm nổi tiếng. " Sự liên hệ giữa tôi với Nguyễn Tất Nhiên
chỉ có vậy, không quá giới hạn mấy câu thi nhạc do quen miệng vẫn thường nghêu
ngao hát hỏng. Bẵng đi một thời gian cho mãi tới cuối năm 1992, tôi bỗng nghe
tin anh mất và được người bạn gửi cho bản sao chụp một vài bài báo nói về cái
chết của anh. Nhờ đó tôi mới biết anh đã đi tìm cái chết bằng tự vẫn trong
chiếc Toyota cũ kỹ với bộ quần áo nhầu nát, râu tóc lởm chởm. Bên cạnh các bản
tin, có khi tôi được đọc đôi ba lời của những người thân quen với anh, nói về
anh, nhắc nhở một vài kỷ niệm đã sống với anh, ái ngại cho thân phận anh hoặc
bày tỏ lòng trắc ẩn trước cái chết thân tàn ma dại của anh. Nhưng, cát bụi rồi
cũng phải trở về với cát bụi, chẳng mấy chốc không mấy ai còn buồn nhắc nhở tới
anh thêm nữa. Vả lại, xét cho cùng, với những người còn sống trên thế gian này,
có biết bao điiều ăn khách hơn để mà nói. Cái vụ cô ca sĩ sồn sồn nổi danh vừa
bắt thêm được một kép nhí này. Cái vụ án sex giữa cô thư ký với nhà chính khách
khả kinh lúc nào cũng lên mặt đạo đức răn đời này. Rồi lại còn vụ anh chàng
khôi ngô tuấn tú, ăn nói thật nhỏ nhẹ dễ thương, ấy vậy mà giết người hàng loạt
không gớm tay ; giết xong còn đem xác ra cưa như cưa gỗ không mảy may xúc
động... Những vụ việc đó đem khai thác có phải ăn khách biết mấy không. Công
đâu tốn giấy mực để nói nhiều về một anh chàng nằm chết rũ như dân bụi đời
chính cống trong một chiếc xe tồi tàn. Cho dù người chết có là một nhà thơ từng
được người đời biết đến. Muốn có thế đứng trong cái xã hội chạy theo danh vọng
tiền bạc này cần phải biết mần ăn chút đỉnh. Văn chương, nghệ thuật gì cũng cần
có Marketing, phải biết làm Show, phải biết biến nó thành Business. Thời buổi
này mà vẫn láng cháng thích kể chuyện tình kiểu chú Cuội mơ tưởng Hằng Nga thì
chỉ có nước đi chấm công thất nghiệp. Riêng tôi, tin anh chết có làm tôi phần
nào xúc động. Giây lát, tôi liên tưởng tới cái chêt của nhà văn Ernest
Hermingway. Nhưng rồi, cũng như mọi người, tôi lại lăn xả vào cuộc sống bon
chen để kiếm miếng ăn. Và hình ảnh anh, cuối cùng, cũng bị xóa nhòa trong ký
ức.
Bức thư vẫn nằm
trong tay, tôi chưa dứt được nỗi bàng hoàng xúc động. Trước những tâm tình bộc
lộ trong thư và trước niềm mơ ước của cô được trở về với thê giới nhỏ nhoi của
mình, tôi không khỏi liên tưởng tới thái độ ơ hờ của tôi khi nghe tin Nguyễn
Tất Nhiên mất. Tôi cho rằng do môi trường sống khác biệt, những kẻ nay đã làm
quen với nếp sống văn minh máy móc tây phương khó mà còn biết rung cảm với ý
thơ Nguyễn Tât Nhiên như nhưng con người còn ở lại Việt Nam. Chỉ những con
người vẫn sống bám rễ trên mảnh đất còn đói khổ ấy, những con người đã lớn lên
trong đau thương đầy máu và nước mắt, và nay vẫn tiếp tục phải đi tìm ý nghĩa
cuộc đời trong chất đắng men cay của kiếp người : chỉ có họ thôi mới cảm nhận
được hết cái đẹp của ý thơ Nguyễn Tất Nhiên trong trạng thái nguyên thủy của
nó.
Hình ảnh Nguyễn
Tất Nhiên nằm chết trong chiếc Toyota cũ kỹ bỗng lại hiện về, mỗi lúc một rõ
nét, như một tra vấn, như một ám ảnh. Tôi bỗng đâm thắc mắc. Tôi bỗng trở nên
suy tư. Tôi bỗng ham muốn tìm hiểu sâu xa về anh, về con người anh, về quyết
định ra đi của anh. Cố lục lọi trong đám băng nhạc cũ bị bỏ só từ lâu, tôi mừng
rỡ khi tìm ra cuộn băng " Những năm tình lận đận " mà cô ngỏ ý muốn
tôi sang cho một cát sét. Tôi dành cả buổi tối để nghe cuộn băng, đặc biệt nghe
đi nghe lại bản " Thà như giọt mưa... " qua tiếng hát Lệ Thu (1).
Giọng người hát nay có bị chai đi ít nhiều nhưng tài năng diễn xuất vẫn điêu
luyện như thuở nào.
Âm thanh từ máy
hát đã dứt từ lâu... Trong bóng đêm bao trùm sự sống lắng đọng, tôi nằm im chờ
giấc ngủ, tai như còn nghe vang vang giọng hát điệu nhạc. Những lời ca "
Thà như giọt mưa vỗ trên tượng đá... Có còn hơn không ! " vẫn vang vang
trở đi trở lại, nhịp nhàng thấm dần tâm thức tôi như những giọt nước còn sót
lại của cơn mưa đầu mùa, từ mái tranh vẫn nhỏ đều, nhỏ hiền lành, nhỏ kiên trì,
nhỏ thánh thót, nhỏ như muốn thấm sâu vào lòng đất nứt nẻ khô cằn, để từ đó làm
nẩy lên một mầm mới xanh tươi. Thế rồi tôi bỗng nghe toàn thân tỏa lan một cảm
giác trong sáng êm dịu, tươi mát như lần đầu tiên tôi được tiếp xúc thế giới
thơ anh. Thì ra không phải nhờ được Phạm Duy phổ nhạc mà thơ Nguyễn Tất Nhiên
được người đời biết đến. Chính vì thơ anh chan chứa hồn thơ nên mới gợi hứng
cho Phạm Duy muốn đem phổ nhạc. Riêng tôi, càng lắng nghe bản " Thà như
giọt mưa... " tôi càng tìm thấy nơi bản tình ca một kỹ năng diện đạt điêu
luyện. Điêu luyện đến mức có thể đem so sánh với những bài thơ thành tựu nhất
theo đòi hỏi của Thi phái biểu tượng.(2)
Vào giữa thế kỷ
thứ 19 xuất hiện tại Âu châu một trào lưu tư tưởng dẫn đến một hệ thẩm mỹ mới
mở đường cho một trường phái sáng tác mới gọi là trường phái biểu tượng hay
trường phái tượng trưng (école symboliste). Ra đời
vào lúc chủ nghĩa tư bản phôi thai đã bước sang thời kỳ phát triển quá độ,
trường phái biểu tượng xuất hiện như một bừng tỉnh của đời sống tâm linh trước
xu hướng đương thời ồ ạt chạy theo tiện nghi vật chất. Trên bình diện văn học,
nó là phản ứng chống lại trào lưu thời đại bộc lộ óc tôn sùng khoa học thái
quá. Vào lúc Ernest Renan với cuốn " L'avenir de la science, 1890
" đặt niềm tin vào khoa học có thể giải quyết toàn bộ vấn đề tri
thức cho loài người và nhũng Emile Zola (3), những Paul Bourget(4) muốn áp dụng
các phương pháp quan sát và lý luận khoa học vào việc nghiên cứu các hiện tượng
đời sống xã hội và con người trong văn học, nhà thơ Charles Baudelaire và các
đồng môn của ông lại muốn ca ngợi sự hiện hữu của một thế giới siêu việt huyền
diệu, huyền bí bên trên cái thế giới của tồn tại hữu hình. Cái thê giới siêu
việt ấy chính là cái thế giới của đời sống tâm linh mà ta chỉ có thể gợi lên
theo cảm nhận của trực giác chứ không thê mô tả theo ghi nhận của giác quan. Và
chỉ với thi ca nay được quan niệm như một phương pháp biểu thị mới, ta mới có
khả năng nói lên được tính huyền diệu, huyền bí của thế giới siêu việt ấy. Do
đó Baudelaire đã đè xuất một quan niệm mới về thi ca hoàn toàn khác biệt với
quan niệm thi ca truyèn thống, đồng thời cũng đánh dấu một cuộc ly dị trong
lãnh vực ngôn ngữ giữa thi ca và văn xuôi. Quan niệm mới về thi ca này chính là
chủ trương của thi phái biểu tượng hay thi phái tượng trưng (poésie symboliste)
(5).
Theu Baudelaire
cùng các đồng môn của ông, thơ không cùng chung ngôn ngữ với văn xuôi vì thế
giới thi ca và thế giới của văn xuôi là hai thế giới biệt lập. Thế giới thi ca
là thế giới siêu việt (transcendant), thế giới ưu tú thuộc về đời sống tâm
linh, vượt hẳn lên cái thế giới thực dụng dung tục của giác quan. Do đó thơ
phải là một loại ngôn ngữ đặc biệt mang chức năng cao cả nói lên đuộc tính chất
siêu việt của đời sống tâm linh. Bản chất khác với văn xuôi, nó không thể -theo
quan niệm cổ truyền " poesis ut pictural " (thơ là tô họa)-
là cách phát biểu hoa mỹ hơn, có vần điệu hơn, để cũng chỉ nói lên những gì văn
xuôi có thể diễn đạt được.
Văn xuôi là ngôn
ngữ của thực dụng, ngôn ngữ của kinh nghiệm thực tiễn để nói với lý trí, nói
với giác quan. Nó chỉ nêu ra các sự kiện, gây cho ta một ý niệm về các sự kiện
hoặc dựng lên trước mắt ta hình tượng một sự vật đã được ghi nhận theo giác
quan. Chỉ danh, mô tả hoặc giải thích một sự vật (cái nhà) hay một ý niệm (ái
tình) , dễ làm ta liên tưởng tới tới hình ảnh tới quan niệm ta sẵn có về sự
vật, về ý niệm đó. Và do trí óc, trí tưởng tượng đã được thỏa mãn, ta không
muốn cố gắng đi sâu xa hơn để vượt qua cái vỏ bên ngoài, đi sâu đến cốt lõi, đi
tận vào bản thể của từng sự vật, từng sự kiện được nêu ra. Đối với thế giới hữu
hình đã vậy, văn xuôi lại càng bị giới hạn, nếu không muốn nói đôi khi còn bất
lực, để nêu lên những trạng thái sống, những hình thức sinh hoạt của tâm linh.
Khác với ý niệm hay hình tượng chỉ là phóng chiếu hay sao chụp của một thực tại
bỗng trở nên cứng nhắc, mỗi trạng thái tâm linh đều là một thực thể cá biệt,
đơn thuần, phong phú và sinh động. Nêu tên hoặc mô tả tức là đem lồng nó vào
những khung sẵn có, giản lược nó vào những khuôn mẫu chung chung, làm nó trở
nên nghèo nàn khô héo, giết chết tính đặc thù, tính sinh động của nó.
Để bổ xung cho khả
năng hữu hạn của văn xuôi, Baudelaire chủ trương thi ca phải là một ngôn ngữ
mới, một phương thức biểu thị mới, một cách tiếp cận mới hiện thực (une
nouvelle approche de la réalité) để đảm nhiệm một chức năng mới : cho phép ta
nói lên những gì mà ngôn từ hàng ngày không thể diễn đạt hết được. (Nhưng thơ
cũng không vì thế phải là một cách nói hũ nút, nói tối tăm bí hiểm khiến không
ai cảm nhận nổi). Muốn đạt được mục tiêu, thi ca phải chấm dứt ngay cuộc ăn nằm
vụng trộm đã từ lâu trót lỡ với văn xuôi. Từ nay thi ca phải thay thế thói quen
chỉ danh, mô tả hay kể lể của văn xuôi bằng phương thức ám chỉ, bằng dùng các
biểu tượng để gợi ý. Nhờ vào các hình tượng, các biểu tượng để gây liên tưởng,
nhờ biết tận dụng khả năng khêu gợi của thanh âm, của màu sắc tiềm ẩn nơi ngôn
từ, thi ca sẽ lần lần dẫn dắt người đọc, người nghe hình dung được một cách
sinh động, thậm chí cảm cảm thấy như sờ được (6) toàn
bộ điều nhà thơ muốn nói lên. Đặc biệt trong công tác này, nhà thơ còn phải
dành cho nhạc tính một địa vị ưu thế. Nhạc tính (la musicalité) không chỉ đơn
thuần là nhạc điệu (la musique) được tạo thành bởi vần điệu (la rime) và tiết
nhịp (le rythme) tức là sự phân bố hài hòa giữa các âm thanh trầm bổng và các
điểm nhấn trong câu thơ, trong mạch thơ. Nhạc tính cũng có thể là một hình
tượng hay một nhóm tù được sử dụng như nốt nhạc chủ trong một bản nhạc hay như
câu đọc lâm râm làm lời niệm chú trong một bản kinh cầu. Nhưng dù dưới dạng
thức nào, nhạc tính cũng phải giữ một vai trò chủ chốt vì nó là thành phần có
khả năng mê hoặc và gợi cảm nhất. Nhờ nó thi ca sẽ có thêm quyền lực để ru ngủ
lý trí, đánh thức dậy những cảm xúc, những ấn tượng còn bị giam cầm nơi tiêm
thức, giải thoát chúng được tự do bay bổng, đưa tâm hồn ta đi vào cõi huyền
diệu, cõi huyền bí của đời sống tâm linh. Đi vào cõi thơ.
Trên đây là tóm
lược nội dung quan điểm về bản chất và chức năng của thơ theo mỹ quan biểu
tượng. Chúng ta sẽ tìm hiểu cụ thể hơn qua nghiên cứu kỹ năng bộc lộ chất thơ
và ý thơ trong bản " Thà như giọt mưa.... " (7).
Chú thích:
(1). Lệ Thu của Sài Gòn trong khoảng thập niên 1965-75.
(2). Bài viết này
chỉ muốn nói lên sự giao cảm và đồng cảm của bản thân người viết với con
người thơ, thế giới thơ Nguyễn Tất Nhiên : qua tiếp xúc với một bài
thơ được phổ, người viết, bằng những cảm nghiệm riêng, đã nghe dội lên trong
tâm thức những âm vang nào để, từ đó, dẫn đến một vài suy tư tản mạn liên quan
đến nhiều lãnh vực trong cuộc sống.
(3). Emile Zola
(1840-1902), nhà văn thuộc trường phái hiện thực (réaliste) nhưng theo khuynh
hướng tự nhiên (naturaliste) với chủ trương mô tả tâm lý các nhân vật đều ít
nhiều bị chi phối bởi tính di truyền và môi trường xã hội qua bộ trường thiên
tiểu thuyết " Les Rougon-Macquart .- Histoire naturelle et sociale
d'une famille au XIXè siècle" (Giòng họ Rougon-Macquart - Lịch sử
tự nhiên và xã hội của một gia đình ở thế kỷ 19). " L'Assomoir(1877),
Germinal(1885), La Bête humaine (1890), là một vài tên truyện được
biết tiếng nhiều nhất trong bộ trường thiên gồm 20 tập này (1871-1893).
Không chỉ là nhà văn, E. Zola còn được biết tiếng nhờ bài báo "J'accuse"
(Tôi cáo buộc) trên nhật báo "L'Aurore" (13-1-1898), qua đó
ông tố cáo Bộ Tham Mưu Pháp đã ngụy tạo hồ sơ để vu oan đại úy làm gián điệp
cho Đức chỉ vì ông này gốc Do Thái. Kết quả là vụ án được đem ra xét lại,
Dreyfus được minh oanh và phục hồi chức tước tháng 12-1900.
(4). Paul Bourget
(1840-1935), tác giả cuốn "Le Disciple" (Đệ tử), một
loại tiểu thuyết luận đề vừa là sự mô tả đồng thời cũng là một tố cáo việc áp
dụng máy móc các lý thuyết khoa học vào đời sống tâm linh" Le
Disciple " (1889) là chuyện chàng thanh niên Robert Grilou, do óc
sùng bái và muốn ứng dụng thuyết tâm lý tất định (le déteminisme psychologique)
của ông thầy dậy triết là Adrien Sixte, nên đã tìm cách ve vãn tán tỉnh
Charlotte con gái của gia chủ mướn anh tới dạy kèm. Hậu quả dẫn đến cái tự tử
của Charlotte vì tưởng rằng đã bị Grilou lường gạt và Grilou, bị cáo buộc tội
đầu độc Charlotte, đã chấp nhận ngồi tù để bảo vệ thanh danh cho Charlotte.
(5). Chúng tôi chỉ
muốn giới thiệu thi phái biểu tượng như là một mỹ quan (une esthétique), một
nhãn quan (une vision), một cách tiếp cận (une approche) mới về hiện thực, về
cuộc sống bằng thơ, qua thơ. Chúng tôi khống hề chủ trương thi phái biểu tượng
là tất cả thơ. Chúng tôi cũng không có ý tham dự vào
cuộc tranh luận về thõ mới, thơ cũ, thơ hiện đại hay hậu hiện đại. Vốn không
phải là một đệ tử lưu linh, nhưng tôi có được nghe nói khách sành điệu chỉ đánh
giá hương men qua phẩm chất của loại nếp cất rượu và kỹ thuật ủ men, chứ không
phải do rượu được rót ra từ bình mới, bình cũ, bình hiện đại hay bình hậu hiện
đại.
(6). Muốn biết đến
khả năng không chỉ tạo hình mà còn nói lên tính sinh động của một vật thể bằng
phương pháp, ám chỉ, gợi ý để gây liên tưởng ta có thê đọc lại bài " Quả
Mít " của Hồ Xuân Hương mà các bài thơ gợi cảm ý vị có thể là
những bước chân còn đi trước cả tập " Les Fleurs du Mal "
(1857) của Baudelaire nữa.
(7). Trong phần
trình bày dưới đây, chúng tôi chi muốn tìm hiểu, qua lời lẽ bộc lộ trong bản
tình ca, hồn thơ và ý thơ của anh đã khơi động được tâm tình của cả một thế hẹ
thanh niên miền Nam như thê nào. Chúng tôi không có ý coi bài viết này như một
biên khảo về thân thế và thi nghiệp của Nguyễn Tất Nhiên.
Đây là một tình khúc như mọi
người đều biết. Thế nhưng từ " tình yêu " chỉ được nhắc đến một lần (Ta
hỏng tú tài, ta hụt tình yêu). Và nó cũng chỉ được sử dụng theo
nghĩa thông dụng, như khi ta nói cái bằng tú tài, cái nhà, cái tủ... Còn lại,
ta không hề thấy nào là : đẫm lệ, ướt mi, xót xa, đắng cay, mặn chát..., toàn
là những lời lẽ rên rỉ rất được tán thưởng trong giới mộ điệu ưa nghe kể lể
những mảnh tình. Chính nhờ vậy mà bản tình ca mới ướt đẫm một không khí yêu
đương.
" Người từ trăm năm " là biểu tượng cho
người tình muôn thuở, nhân vật không thể thiếu trong bất cứ mọi câu chuyện
tình. Tượng đá là biểu tượng cho người đẹp vô tình và những câu " Thà
như giọt mưa đến ôm tượng đá... " biểu tượng cho nỗi đam mê thầm
kín của chàng trai si tình. Những hình tượng này dệt thành một điệp khúc buồn
dàn trải trên chỉ một vài nốt nhạc vẫn khoan thai nhỏ giọt, khiến ta liên tưởng
tới một nỗi buồn gậm nhấm dai dẳng.
Mỗi lần điệp khúc trở về là hình ảnh lại hiện lên rõ nét, thêm cụ
thể. Từ một biểu tượng phổ quát trừu tượng, người tình muôn thuở trở nên nhân
vật có hình hài (người từ trăm năm về phai tóc nhuộm), rồi biến ra cô
sinh viên trường Luật, để cuối cùng xuất hiện thành thiếu nữ mang tên Duyên. Hình
ảnh tuy được ống kính thu vào mỗi lúc một gần cho vóc dáng hiện ra mỗi lúc thêm
đậm nét, nhưng người con gái vẫn giữ nguyên vẻ đẹp xa xăm huyền thoại. Người
nghe, do đó, vẫn có thể thoải mái hình dung người đẹp lý tưởng của mình, nhờ
tác giả đã không tìm cách giam hãm trí tưởng tượng của ta bằng một vài nét đặc
thù (cho dù có là những nét chấm phá thơ mộng, như cặp mắt nai tròn hay nụ cười
răng khểnh răng sún gì đó). Và khi bóng dáng người đẹp sáp lại gần cũng là lúc
đam mê dồn dập kéo tới. Nhưng ta cũng chỉ bắt gặp những hình ảnh động tác để
gợi lên chứ không hề thấy lời tìm cách diễn tả. Vì vậy đam mê càng bộc lộ được
hết cường độ của nó.
Giả dụ để tỏ tình, lúc đầu tôi có ý mượn câu nói thường tình dân
gian " anh yêu em hết mình ", những tưởng ăn nói thiệt thà như vậy
cũng đủ cho em thấy rõ cái bộ đồ lòng của tôi nó ra sao rồi. Nhưng suy đi tính
lại, tôi thấy tỏ tình kiểu đó vai u thịt bắp quá, chắc khó làm mềm lòng được
người em văn nghệ có đôi mắt sầu vạn cổ vẫn thích đứng khép nép bên song cửa.
Bởi vậy tôi quyết định phải đi tìm lời lẽ cho được văn chương trữ tình hơn.
Cuối cùng, sau khi sưu tầm một số bài hát thuộc loại top ten trong số những đĩa
nhạc được mô tả là ăn khách nhất trong các giới mộ điệu thường lưu tới các
phòng trà quán nhạc ca rao O.K, tôi đã gạn lọc được một số lời lẽ rất ư là lâm
ly ướt át để thảo ra một bản tuyên ngôn tình ái như sau : " Em ơi ! Từ
buổi được gặp em, anh vẫn đêm ngày mơ tưởng tới em nằm bên gối mộng. Anh ước ao
sẽ có bữa được cùng em ngắm ánh trăng thề. Anh mong tới ngày anh được cùng em
sống chung dưới túp lều tranh, anh chép văn, em may đồ. Rồi chúng ta sẽ có con
đàn cháu đống, tha hồ mà lãnh trợ cấp wellfare, hạnh phúc đùm đề, sống lâu trăm
tuổi... Em ơi, em ơi ! Lâu đài tinh ái đó đó, sao em không chịu đén sống cùng
anh ? Để anh buồn, để anh đâm tuyệt vọng. Cuối cùng anh chỉ mong được làm con
thú đi hoang để quên đi mối sầu nhân thế... ". Ối chao ôi ! Nếu tôi có
diễm phúc được làm địa chỉ đáo nhậm cho mấy dòng chữ không những lênh láng văn
chương mà còn đầm đìa nước mắt nước mũi, rống lên tiếng lòng nỉ non của chàng
trai tơ thèm khát yêu đương khiến con tim phải co thắt bầm rập đến rớm máu ấy,
chắc tôi sẽ không tránh khỏi mủi lòng và ngăn nổi đôi hàng châu rơi lã
chã...(Ít ra cũng là trong giây lát). Nhưng chắc chắn tôi sẽ không tránh khỏi
vấn vương thắc mắc và tò mò muốn biết để tìm hiểu nhiều hơn về mối tình câm nín
của chàng trai nào đó, chỉ biết ấp ủ nỗi đam mê muốn trở thành điên loạn của
mình trong mấy lời bộc lộ kín đáo như sau :
" Ta chạy
vòng vòng, ta chạy mòn chân.
Nào có hay đời cạn, nào có hay cạn đời. "
Hoặc:
"Ta chạy mù đời,
ta chạy tàn hơi,
Quỵ té trên đường rồi, sợi tóc vương chân cười. "
Vậy đó.
Thơ không phải là một cái lon ông ổng toàn những chữ với nghĩa. Thơ chỉ có là
một chuỗi hợp âm chuyên chở được một cõi lòng. Và cõi lòng ấy, Nguyễn Tất Nhiên
không chỉ tìm cách khơi động cảm xúc nơi người đọc, người nghe bằng kỹ thuật
biểu tượng. Anh còn khéo khai triển ý thơ theo cấu trúc của một tấu khúc cổ
điển.
Một tấu khúc cổ điển là một ý nhạc được khai triển qua một số hành
âm. Mỗi hành âm là một trở về với ý nhạc nguyên thủy, nhưng với một vài biến
dạng để mở rộng hoặc đào sâu khiến ý nhạc thêm phát triển phong phú. Và bản
nhạc, cứ thế được triển khai theo đúng qui trình phát triển của sự sống nên,
khi những nốt nhạc kết thúc vang lên, người nghe có được cảm giác sung mãn như
khi được theo dõi quá trình phát triển biện chứng của một nhất thể sinh động.
Tinh khúc của Nguyễn Tất Nhiên cũng vậy. Toàn bài thơ phổ nhạc cũng chỉ là sự
trở đi trở về của cùng một điệp khúc. Nhưng mỗi lần điệp khúc được lập lại, ý
thơ trở nên rõ rệt hơn và cảm xúc cũng tăng theo. Tất cả những chuẩn bị đó chỉ
nhằm dẫn dắt ta đến hình ảnh thi vị cuối cùng : Ước mơ của Nguyễn Tất Nhiên
được biến thành giọt nước lăn nhẹ trên làn da có những sợi lông măng của người
đẹp vô tình khiến nàng cảm nhận ra mối tình ấp ủ của anh và từ đó phải ăn năn
suốt đời. Hình ảnh gợi lên đẹp thiệt đẹp. Đẹp thanh tao. Đẹp tinh khiết. Dẹp
mơn trớn với tôn thờ. Đẹp lãng mạn rất ngộ nghĩnh trẻ thơ. Đẹp khiến người đọc,
người nghe phải mỉm cười xúc động. Xúc động trong thoáng bâng khuâng mơ màng.
Tôi không biết Nguyễn Tất Nhiên có nghiên cứu về thi phái biểu
tương ? Anh có thích nghe nhạc cổ điển tây phương ? Nhưng nghệ thuật diễn đạt
qua bản tình khúc của anh quả dã thành tựu đến mức thỏa mãn được những ai vốn
có một trình độ thưởng ngoạn cao. Thực ra Nguyễn Tất Nhiên không làm thơ : anh
chỉ bộc lộ chất thơ toát ra từ cuộc sống. Chính vì thê mà thơ anh đã mang tính
chất thành tựu.
Cuộc sống tự nó đã là thơ rồi. Chất thơ đó bàng bạc trong từng
biểu hiện đơn sơ, bình dị của đời sống hàng ngày. Nhưng vì nó quá gần gũi, đã
quen thuộc nên trở thành tầm thường trước con mắt người đời. Và có lẽ chỉ những
ai còn sống đơn thuần, còn sống chân phương, còn biết sống giao cảm với tự
nhiên - hoặc phải là những con người có thừa kinh nghiệm sống - mới cảm nhận
được chất thơ đó.
" Chúa ơi, Chúa ơi,
cuộc sống là dó đó,
Đơn giản và thầm lặng.
Là những tiếng rì rầm bình thản
Đến tự nơi thành phố kìa. "
Có lẽ
trong đời cần phải được một lần ngồi tù như Verlaine(8), ta mới biết thiết tha
với những cái đơn sơ hèn mọn của cuộc sống hàng ngày vẫn diễn ra bên ngoài
khung cửa sổ. Cũng cần phải có may mắn như ông, được ngồi hàng giờ trong bóng
tối ta mới biết chiêm ngưỡng những hạt nắng lung linh trên vòm lá xanh tươi,
thèm khát được làm chú chim non chiu chít trên cành. Và có lẽ chỉ những lúc
phải ngồi bó gối trong căn phòng hẹp, đếm tháng ngày lặng lẽ trôi qua, ta mới
có được sự tịnh tâm để đón nghe hơi thở nồng ấm của sự sống vẫn dón dén quanh
ta. Dón dén sẵn sàng đến bên ta. Đến bằng những bước chân nhè nhẹ. Đến tự nơi
thành phố lao xao. Đến với tiếng ngân nga từ gác chuông nhà thờ. Và có lẽ chỉ
trong những giờ phút ấy, ta mới biết gục đầu nuối tiếc trong mấy tiếng nấc
nghẹn ngào :
" Thế còn mi, phải
chính mi đó
Sao cứ khóc than hoài.
Mi hỡi, hãy nói đi, mi đã làm chi
Với tuổi thanh xuân ấy ? (9)
Hình
tượng và lời lẽ trong mấy câu thơ của Verlaine bình dị trong sáng là thế. Vậy
mà mấy câu thơ ấy vẫn làm tôi bồi hồi xúc động. Càng về sau, càng lạc vào mê lộ
cuộc đời, mỗi lần bắt gặp mấy câu thơ này, tôi càng khao khát được uống nước
suối nguồn, háo hức tìm về những cảm xúc nguyên thủy, chứa chan men thơ cuộc
sống.
Thơ do đó không phải chỉ có là sự tìm tòi một phương thức biểu
thị. Thơ chủ yếu nằm trong phong cách của cái nhìn. Nhìn bằng cạp mắt khai phá,
nhìn bằng cặp mắt xuyên phá để tìm đến Chân, Thiện, Mỹ. Sau đó, nếu cần, nhà thơ
mới phải đi tìm một ngôn ngữ mới để nói lên cái mình biết nhìn
ra, trong khi người khác mới chỉ ngó thấy (10). Cũng
bởi là tiếng nói của Chân, Thiện, Mỹ nên ngôn ngữ thơ chỉ có thể là những lời
nói chân phương. Thơ không hề là một trò chơi văn chương để tạo ra ảo giác. Nó
không phải là một màn biểu diễn đu bay với chữ nghĩa theo tuồng sơn đông mãi
võ. Nó cũng không phải là một sự tìm tòi lời chau chuốt óng ả để đem cái diêm
dúa phủ lên một vũng bầy hầy. Thơ thực ra chỉ là một khổ công tìm tòi nhằm phục
hồi tiết hạnh cho chữ nghĩa ngày càng phải mang thân phận điếm thúi do người sử
dụng đã quen thói dày vò đày đọa nó. Hay nói khác đi, thơ chính là biết dùng
sức công phá của tiếng, của lời để làm bật dậy những nguồn sống nguyên trinh
còn bị vùi lấp dưới cái vỏ cằn cỗi của những thói đời đã trở nên xếp nếp. Bởi
vậy công trình sáng tạo của nhà thơ phải là đem cái nhìn xuyên phá, cái nhìn
khai phá để tìm ra những vùng đát lạ hoặc khai thông cho những mạch sống còn bị
vùi lấp dưới bức màn sặc sỡ của đời sống hàng ngày. Đi tìm mới lạ bằng những
thủ thuật gò ép giả tạo, thật không có gì phản lại thơ cho bằng. Xét cho cùng,
thơ khác với những cái không phải là thơ vì nó không dừng lại ở các hiện tượng,
ở cái vỏ dáng dấp bề ngoài. Thơ không phản ánh các cách thế tồn tại trong đời
sống. Thơ dẫn dắt ta tìm đến những nguồn sáng tạo của sức sống. Thơ là bản thể
đời sống. Thơ thể hiện chân lý cuộc sống. Thơ chính là sự sống. Bởi vậy thơ,
nếu đích thực là thơ, chẳng cần nhờ ai làm dáng cho nó cả. Vì là tiếng nói của
mạch sống tuôn trào, nên thơ tự xuất hiện trong nguyên trạng của nó và gây cảm
hứng nơi ta. Do đó đặc tính của thơ bao giờ cũng là năng lực truyền cảm. Ánh
mắt, tiếng cười trẻ thơ vẫn làm ta rung động bởi vì men thơ cuộc sống còn được
bảo toàn nguyên vẹn trong lời nói chân thật, tiếng cười nắc nẻ, tia nhìn bỡ ngỡ
của trẻ thơ. Chỉ có người lớn khi cặp mắt đã đục ngầu vì những toan tính dục
vọng, con tim thì khô quắt lại mới cần mút ngón tay miệng nói "em chã, em
chã..." để sáng tác ra thơ. Bởi vậy, thay vì đi tìm chữ nghĩa kiểu cọ để
viết lách, người làm thơ muốn được trở thành nhà thơ cần phải học sống thơ
trước đã. Có biết sống thơ mới tìm được lại cho mình một tâm hồn thơ. Có tìm
lại được tâm hồn thơ mới biết đem cái nhìn thơ vào đời.
Giờ ta hãy trở về với tình khúc "Thà như giọt mưa..."
của Nguyễn Tất Nhiên. Lời lẽ và ý thơ trong bản tình ca đã gây ấn tượng sâu sắc
cho cả một thế hệ bởi vì nó phản ánh trung thực tâm trạng thanh niên đương
thời. Hồi đó người ta yêu thơ Nguyễn Tất Nhiên, người ta bị cuốn hút vào thế
giới thơ anh, không phải do Nguyễn Tất Nhiên muốn sống vượt trội hơn người,
muốn biến mình thành một thứ siêu sao thời đại. Trái lại, chính vì anh đã biết
sống âm thầm, sống lặng lẽ. Có thể anh còn muốn sống chìm khuất hơn mọi người
để có thể lắng nghe từng hơi thở, từng mạch đập của cuốc sống hàng ngày. Bởi
vậy nên mỗi lời, mỗi tiếng anh dùng đều có âm thanh lanh lảnh của một kim loại
được un đúc tự cuộc sống. Chúng không phải là tiếng kêu lẻng sẻng của một dúm
bạc cắc vẫn được chuyền tay nhau giữa mọi người. Cũng vì vậy ta mới thấy chất
thơ bộc lộ trọn vẹn ở chính các đoạn ta không tìm ra vết tích mưu tìm tác dụng
văn chương trong chữ nghĩa. Có chăng chỉ toàn là tiếng, là lời tức là những âm
ta tìm cách phát ra khi muốn chỉ định các sự vật ta mới phát hiện lần đầu.
Chính vì thế mà các sự vật bỗng như được phục sinh trong nguyên trạng nên càng
có khả năng lay động tâm hồn những ai đã từng có chung vốn sống.
Ta hãy lắng nghe mấy câu than thở như sau:
"Ta hỏng thi
rồi, ta hụt tình yêu.
Thi hỏng tú tài, ta đợi ngày đi.
Đau lòng ta muốn khóc, đau lòng ta muốn khóc!
Với
những ai vẫn quen với lối viết văn gồng mình hoặc chỉ tìm ra cảm xúc trước cảnh
thịt rơi máu chảy trong những pha chém giết ngoạn mục còn được làm tăng choáng
ngợp nhờ kỹ xảo dàn dựng hiện đại của những đại phim trường Hollywood với kinh
phí kỷ lục hang trăm triệu mỹ kim, thì mấy lời than vãn ấy, chao ôi, nghe mới
thấy tẻ nhạt làm sao! Thấy chúng còn hèn mọn thê thảm phát tội nghiệp. Nhưng
với những con người từng bị xoáy hút trong cơn lốc của thời Nguyễn Tất Nhiên,
đã phải chia sẻ những cảm xúc tâm tư như anh, thì đặt trong khuôn khổ bản tình
ca, chúng lại là thơ.
Lớp trẻ Việt Nam ngày nay đã làm quen với nếp sống Âu Mỹ, lớn lên
được nuôi dưỡng bằng các kỹ thuật truyền thông internet, những vũ điệu cuồng
loạn theo nhạc disco. Mới nứt mắt, miệng còn hoi sữa đã thuộc nằm lòng tên các
cô đào trong những bộ phim X thuộc loại hard. Đã thế lại còn thích học đòi làm
Rambo thời dại, chỉ cần một cái nhìn kên nhau cũng đủ rút súng bắn loạn để chết
nhiều khi thật lãng nhách; lớp trẻ đó làm sao cảm thấy nổi niềm đau nhức nhối
được gói trọn trong mấy tiếng thở dài uất hận ấy.
Phải sống ở miền nam Việt Nam vào những năm đầu của thập niên 70,
nơi đang diễn ra những trận đánh khốc liệt như Phan Nhật Nam đã ghi lại trong
"Mùa hè đỏ lửa". Phải có những đêm ngồi cô đơn bên tách cà phê
nơi quán nhỏ đầu ngõ, lắng nghe tiếng đại bác xa xăm vọng về, để thêm xót xa
cho thân phận mình và tiếc thương thằng bạn thân mới ngày nào còn hàn huyên tâm
sự, nay đã có tin gục ngã nơi chiến trường.
Nhưng cũng phải có lúc được đi trên những con đường có cây dài
bóng mát; những con đường mang tên Duy Tân, Thống Nhất đầy kỷ niệm. Vì nơi đây
có những cô sinh viên trường Luật. Vì nơi đây có những nữ sinh trong tà áo
trắng thướt tha duyên dáng. Vì nơi đây có một lần ta chợt gặp nàng thiếu nữ khẽ
"nghiêng nón hé môi cười" (lời thơ Nguyên Sa). Thê là ta bỗng thấy cả
một bàu trời thơ mở rộng giữa cái không khí ngột ngạt sôi động của Sài Gòn
trong những ngày đầu tháng Sáu. Thế là con tim ta đang tuổi thanh xuân đã một
lần xao động và bỗng tha thiết yêu đời.
Nhưng rồi cũng có lúc phải tần ngần đứng trước cổng trường thi:
đầu thì choáng váng, mắt thì hoa lên vì tìm mãi không thấy tên mình trên những
trang giấy đánh máy đen kịt.
Thôi thế là xong, chiếc phao cuối cùng đã tan thành bọt biển!
Thôi thế là hết, hết thật rồi! Còn gì đâu nữa mà mong mà chờ...
Đường phố đã lên đèn... Ôi cũng con đường này ta mới đi qua! Sao
khi nãy ta lại thấy chan hòa ánh sáng. Sao khi nãy ta còn nghe rộn rã tiếng
chim ca. Sao khi nãy lòng ta lại rộn ràng hi vọng. Vậy mà cũng con đường này,
sao giờ đây ta lại thấy nó buồn thảm. Và sao ta thấy nó bỗng trở nên dài. Dài
thiệt dài. Dài hun hút. Và sao cũng mãi giờ này ta mới cảm thấy cái nặng chịch
của sợi xích cùn dễ đã từ lâu ta không nhớ tra dàu. Trước măt ta giờ đây chỉ
còn là vực thẳm. Là cái lệnh gọi nhập ngũ đang chực sẵn ở nhà. Là chín tháng
quân trường dầm mưa dãi nắng. Là nỗi hồi hộp lo âu ngày ra trường chọn đơn vị.
Là một tiền đồn nào đó nơi đèo heo hút gió. Và cuối con đường có thể còn là
chiếc quan tài đã chờ sẵn, trên có phủ màu cờ với vòng hoa lạnh lẽo kèm thêm
bốn chữ "Tổ quốc tri ân".
Thảm kịch của tuổi trẻ miền nam Việt Nam ỏ những năm đầu của thập
niên 70 là thế đó. Và Nguyễn Tất Nhiên đã sống đằm mình trong thảm kịch này.
Anh đã sống đày đủ. Sống nhiệt tình. Sống trọn vẹn. Như mọi thanh niên cùng lứa
tuổi.
Nếu Nguyễn Tất Nhiên học làm thơ, có thể anh đã ỉ ôi dài dòng kể
lể. Có thể anh đã tập gồng mình. Có thể anh đã học đòi lộng ngôn. Có thể anh
cũng lôi ra một vài khuôn sáo tuy đã mòn nhẵn, nhưng vẫn đem ra hầm lại cho
chúng được chín nhừ hơn nữa. Có thể anh còn muốn chơi trội, tìm cách làm sướng
cái đầu để pha chế ra một thứ ngôn từ hú họa hù hè hay ho hợm hĩnh. Với kết quả
là bằng cách nào đi chăng nữa, anh cũng chỉ để lại cho người đời dăm bảy câu ca
bán cao chữa mụn cóc. Nhưng Nguyễn Tất Nhiên không sống cốt đẻ làm thơ. Anh chỉ
muốn được sống như thơ. Đúng ra anh đã sống chân phương, sống nhiệt tình. Sống
để tiếp nhạn mọi cảm xúc trong trạng thái nguyên thủy của chúng. Chính vì vậy
mà mọi cảm xúc đã đến với anh đều mạnh. Mạnh thiệt mạnh. Mạnh đến ứa lên thành
lời. Để những lời đó biến thành thơ.
"Ta trượt tú tài,
ta hụt tình yêu.
Thi hỏng mất rồi, ta đợi ngày đi;
Đau lòng ta muốn khóc, đau lòng ta muốn khóc!"
Vỏn vẹn
chỉ có vài lời, vài tiếng thế thôi. Nhưng tình cảm sao đầy ắp. YÙ tưởng lại
chật ních. Còn cảm xúc thì đặc quánh lại. Cứ như một nén cao hổ cốt thứ thiệt!
Lòng mới xao động chớm biết yêu, còn chưa biết được thế nào là men
say ngây ngất của tình yêu. Vậy mà trước mắt đã là cả một vực thẳm đen tối. Vậy
mà trước mắt đã thấy cả một cuộc sống bị đe dọa. Thế nhưng Nguyễn Tất Nhiên vẫn
không muốn biết đén tuyệt vọng. Anh tuy đã phải sống trong thất vọng. Anh tuy
đã phải sống trong khổ đau. Nhưng anh không hề tuyệt vọng. Anh không tuyệt vọng
vì cuộc sống với anh còn mang nhiều ý nghĩa. Anh không tuyệt vọng vì nơi đây
còn có những thiếu nữ biết e ấp cười duyên làm tim anh phải xao động, cho hồn
anh được mở cửa đón nhận cả một bàu trời thơ. Anh không tuyệt vọng vì nơi đây
còn có những thằng bạn thân để tối tối anh được hàn huyên tâm sự bên quán cà
phê đầu ngõ. Bởi vậy người đẹp dẫu có vô tình, cuộc đời tuy có bạc đãi, nhưng
Nguyễn Tất Nhiên vẫn thấy thương đời. Bởi vậy đêm đêm tiếng đại bác càng vọng
về đe dọa, anh lại càng thèm sống, càng khao khát sống. Và anh đã không ngần
ngại thốt lên:
"Có còn hơn
không!
Có còn hơn không!"
Bốn chữ
"Có còn hơn không, có còn hơn không" , lập đi lập lại như một nhắc
nhở thiết thân, thực ra đã nói lên sự gắn bó không rời của anh với sự sống.
Nguyễn Tất Nhiên vẫn muốn sống, còn ham sống vì dẫu sao cuộc sống nơi đây với
anh vẫn còn ý nghĩa. Nguyễn Tất Nhiên vẫn còn thèm sống vì nơi đây anh không
cảm thấy phải sống trân trân, sống như một hiện diện ù lì, sống như một tồn tại
thừa thãi vô vị, sông như một đống thịt chỉ biết hưởng thụ, sống cốt để đến lúc
toàn thân đã run lẩy bẩy, hai chân còn muốn đạp tanh tách để cốt vớt vát ựa
thêm ra được một chút khoái lạc. Không! Nguyễn Tất Nhiên không muốn sống để cốt
chỉ được có vậy. Sở dĩ anh không sợ sống, chưa biết chán sống vì anh cảm thấy
con tim anh còn biết co thắt làm mạch máu anh vẫn chảy mạnh. Anh vẫn khao khát
sống vì cảm thấy nơi anh còn rạt rào cảm xúc, cho dù là những cảm xúc của thất
vọng, của buồn tủi, của khắc khoải lo âu. Bởi vậy anh sẵn sàng sống. Sống để
chấp nhận, chấp nhận tất cả. Chấp nhận sống để phải yêu trong câm nín. Chấp
nhận sống để phải tiếc thương những thằng bạn thân. Chấp nhận sống để phải xót
xa cho thân phận mình. Chấp nhận sống để được tham dự vào thẩm kịch lớn của
thời đại. Sống! Sống! Sống! Sống như một chấp nhận. Chấp nhận sống để ít ra
cũng đảm nhiệm trọn vẹn thân phận con người.
"Có còn hơn không!
Có còn hơn không!"
Điệp
khúc này ta cần hiểu như tuyên ngôn của một ý thức hiện hữu, chứ không phải là
tiếng thở dài cam phận của một kiếp sống vật vờ.
Nhận thức được ý nghĩa cảm xúc bộc lộ qua bàn tình ca này làm thức
dậy nơi tôi sự ham muốn tìm hiểu sâu xa hơn về con người anh, về hành trình còn
lại của đời anh, về quyết định tối hậu ra đi của anh và về ý nghĩa của sự lựa
chọn này.
Chú thích:
(8) Paul Verlaine (1844-1896), bạn
đồng tính luyến ái với Arthur Rimbaud. Trong một vụ say sưa cãi vã với Rimbaud
tại Bruxelles (1873), ông đã nổ súng làm bị thương Rimbaud và bị án hai năm tù.
Về mặt thi pháp, bài "Art poétique"(1874) của ông được coi là môt tuyên ngôn biểu tượng (manifeste symboliste) khi ông nhấn mạnh tới vai trò của nhạc điệu (la musique) trong thơ và kêu gọi nhà thơ phải chú trọng tới việc
vận dụng âm hưởng, sắc thái (nuance) để gợi cảm, gợi ý thay vì chỉ bằng diễn ngôn
trí tuệ
(9) Trích từ bài thơ nổi tiếng của Verlaine trong tập Sagesse mà
chúng tôi xin ghi lại nguyên bản :
"Le ciel est, par-dessus le toit,
Si bleu, si calme !
Un arbre, par-dessus le toit,
Berce sa palme.
La cloche dans le ciel qu'on voit,
Doucement tinte,
Un oiseau, sur l'arbre qu'on voit,
Chante sa plainte.
Mon Dieu, mon Dieu, la vie est là,
Simple et tranquille.
Cette paisible rumeur-là,
Vient de la ville.
_ Qu'as-tu fait, ô toi que voilà
Pleurant sans cesse,
Dis, qu'as-tu fait, toi que voilà
De ta jeunesse ?
Verlaine, Sagesse 111,6 (Messein, éditeur)
(10) Buổi sáng mặt trời mọc ở
phương đông và lặn ở phương tây, cái hiện tượng sờ sờ trước mắt ấy người lớn
con nít ai mà chẳng ngó thấy ; nhưng liệu mấy ai có được cặp mắt khai phá (hay cặp
mắt thơ) của một Copernic, một Galilée để nhìn ra luật hấp lực cho phép giải thích sự chuyển động của
trái đất quanh mặt trời ? Bởi vậy cái mới vi tất cứ phải là cái chưa từng có hoặc chưa hề thấy
: cái mới nhiều khi lại là cái vẫn có đó, nhưng không phải là điều mà mọi người
tưởng rằng đã biết rồi (khổ lắm nói mãi), mà là cái vẫn đang chờ có người biết nhìn ra.
Sau ngày
30-4-1975, thời gian còn kẹt lại ở Việt Nam, Nguyễn Tất Nhiên đã sinh sống ra
sao ? Tôi nào có biết. Lo lắng cho số phận mình chưa xong, tôi đâu có thì giờ
quan tâm đến chuyện người khác, nhất là giữa anh và tôi chẳng có một mối liên hệ
thân tình nào. Mãi sau này tôi mới biết anh đã vượt biên trốn khỏi Việt Nam vào
năm 1978. Thời gian ba năm kẹt lại ở Việt Nam anh có phải đi cải tạo như tôi,
hay may mắn không thuộc diện phải ra trình diện học tập ? Nhưng dẫu có thế nào
chăng nữa, tôi cũng phỏng đoán là anh không thể thích nghi với khung cảnh sống
đột ngột đổi mới này. Bản chất con người thơ chân phương, chắc chắn anh cảm thấy
bị chết ngộp trong cuộc sống khuôn đúc chỉ đòi rập ra một loại tình cảm đơn điệu.
Làm sao anh tìm ra được cảm hứng trước cảnh người người buộc phải đeo mặt nạ để
làm bộ nhảy múa reo mừng. Bởi vậy bất chấp gian nan hiểm nghèo, anh quyết định
tìm đường ra đi. Anh tìm đường ra đi do thôi thúc của hồn thơ sáng tạo, như
cánh én tìm về phương nam nắng ấm theo tiếng gọi của bản năng. Phương nam, với
anh, là không khí tự do trong lành, diều kiện phát triển hồn thơ anh. Và ước mơ
của anh trở thành hiện thực : Sau bao gian nan trắc trở, cuối cùng anh được đặt
chân lên đất Pháp, quốc gia đầu tiên tiếp nhận anh là dân tị nạn.
kẻ vượt biển đã tới bến
mạnh lành
nhưng chết ngay khi đặt chân lên bờ đất
kẻ leo rào đã chụp được Tự Do
nhưng tức thời buông tay bổ ngửa
là ta.
(Nguyễn Tất Nhiên : " Chuông Mơ, Paris, khúc tháng chin ",
tr.8.
Văn Nghệ xuất bản - California 1987)
Trước đây, khi còn ở Việt Nam,
anh đã được nghe ca tụng biết bao điều về Paris . Nào là thủ đô của ánh sáng,
nào là trung tâm của văn hóa nghệ thuật, nào là ga Lyon đèn vàng nơi đưa tiễn
em về xứ mẹ. Rồi lại còn những buổi hẹn hò với người em gái tóc vàng, mắt xanh,
sợi nhỏ trong căn gác trọ nữa... Ôi, mấy lời thơ phổ nhạc ấy, mỗi lần nghe có
ai cất lời ca, anh lại thấy cuộc đời ở bển sao mà nó ồ mề lý,
mế ly đời ta thế .... Nhưng nay có mặt trên xứ sở của văn hóa nghệ thuật rồi,
anh lại không tìm ra được nguồn cảm hứng sáng tác. Những lời lẽ diễn tả tâm
tình của một vài chàng trai được qua Pháp du học trong khoảng thập niên 1950-60
có thể là những rung cảm chân thành đấy. Nhưng ở cương vị một kẻ tị nạn, nếu
anh vẫn đem tâm tình ấy ra hâm lại bằng những vần điệu cũng mang hơi hướng thơ
Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, anh biết chắc sẽ chỉ nặn ra được một thứ văn
chương văn nghệ, văn chương ảo giác mà thôi. Là
con người thơ để nói lên tiếng nói chân thật, anh đành gửi gấm nỗi lòng qua mấy
lời lẽ thô kệch như sau :
em thì xa quá xa
làm sao nghe tiếng dội dồn
hơi thở người
vỗ theo từng nấc thang cây xưa rích
Paris
ta mỗi bữa lếch thếch leo
mút bảy tầng
sống - tóc cọ quẹt nóc nhà
sống - nơi đặc biệt
dành riêng cho hạng ở đợ.
(Chuông Mơ, bdd. tr.9)
Phải
chăng tâm sự ê chề này đã thúc đẩy anh rời bỏ cái xứ sở anh hằng mơ ước để xin
tới định cư tại quận Cam bang California có nhiều nắng ấm, là nơi anh nghe nói
tề tựu hầu hết tập thể người Việt tị nạn và cũng là nơi anh mong tìm lại được
bàu không khí quê hương.
Thời gian lưu lạc tại Mỹ, anh sinh sống ra sao ? Tôi không may
mắn, ít có hân hạnh được quen biết nhiều các giới văn nghệ sĩ nên không có điều
kiện để thăm hỏi những gì họ biết về anh. Nhưng có lẽ nhờ vậy, tôi đỡ tốn thì
giờ, mất công lọc lựa để lấy ra một vài dữ kiện hữu ích trong số các mẩu tin
thuật lại, phần đông thường là giai thoại có thêm mắm thêm muối để tăng phần
hấp dẫn. Rút cục, tôi đành trông cậy vào mớ tư liệu cỏn con tôi gom góp được.
Cái mớ tư liệu ấy, vỏn vẹn chỉ có một số ít bài thơ của anh và dăm ba bài báo
nói về cái chêt của anh hoặc nhắc nhở tới anh. Tư liệu như vậy, quả là có ít.
Nhưng may mắn thay, trong số này lại lọt vào một bài viết đặc biệt của Khánh
Trường. Khánh Trường ! Cái tên nay được nhắc đến như là họa sĩ hơn là nhà văn,
nhà báo. Vậy mà cũng cái tên ấy, trong năm đầu của thâp niên chót thế kỷ trước,
đã có lần gây náo động trong giới cao thủ võ lâm chuyên nghề múa bút ở hải
ngoại vì cho ra mắt tạp chí Hợp Lưu với chủ trương đi tìm sự hòa giải hòa hợp
bằng con đường văn hóa dân tộc và nhân bản (11). Nhưng hôm nay tôi có nhắc đến
Khánh Trường, không phải để nói về anh, mà vì cái bài anh viết về Nguyễn Tất
Nhiên trên tờ Hợp Lưu số 58 tháng 3&4 năm 2001 khi anh còn đứng tên chủ
biên và giữ mục ngày... tháng... dưới bút hiệu Kim
Thi.Trong bài viết này, phần nói về Nguyễn Tất Nhiên vỏn vẹn có bảy trang
thôi (H.L 58, tr.118-124). Nhưng với tôi, đây là một tài liệu quí giá còn hơn
cả thỏi vàng ròng : Vào buổi chạng vạng tối giữa mùa đông rét mướt, có kẻ lại
thích lang thang vào nghĩa trang đi tìm sưởi ấm tâm hồn giữa những tấm mộ bia,
thì những điều người ấy nói lên về một con người đã khuất, tôi tin phải là lời
lẽ của một tấm lòng. Bởi vậy, bằng một phương pháp tiếp cận văn học mới và dựa
trên những điều Khánh Trường viết ra, tôi hi vọng có thể tìm hiểu thêm về con
người thơ Nguyễn Tất Nhiên, diễn biến tâm hồn anh trong giai đoạn cuối đời để
rồi đi đến quyết định tối hậu (ít ra là cũng theo óc tưởng tượng và cảm nhận
của riêng tôi).
Những ngày đầu được sống trong khung cảnh sinh hoạt của khu Little
Saigon với những cửa tiệm, hàng quán y hệt Sài Gòn và giữa những đồng hương có
người chỉ thích nói toàn tiếng Việt làm như không cần biết tiếng Mỹ là gì, anh
tưởng mình đã là cánh chim tìm được về tổ ấm. Nhưng chẳng bao lâu cảm giác lạc
lõng bơ vơ lại trở vê với anh. Và hơn bao giờ hết anh mới thể nghiệm được điều
mà anh đã linh cảm qua mấy lời thơ anh thốt ra tại Việt Nam khi vừa mới đôi
mươi:
Ta phải khổ cho đời ta
chết trẻ
phải ê chề cho tóc bạc với thời gian
phải đau theo từng hớp rượu tàn
phải khép mắt sớm hơn giờ thiên định !
( Giữa
Trần Gian Tuyệt Vọng, 1972,
Khánh
Trường trích lại - H.L 58 bdd, tr.219)
Điều mà
anh linh cảm, ấy là cái bất hạnh anh sinh ra thuộc dòng dõi các nhà thơ
mang số kiếp bị nguyền rủa (la race des poètes maudits). Lỡ sinh ra
với nghiệp chướng (hay thiên chức ?) phải (được ?) là nhà thơ chỉ có thể nói
lên những lời thơ đậm đặc tâm hồn Việt Nam, anh cảm thấy không thể hội nhập xã
hội mới như những người khác. Trong lúc mọi người hân hoan phấn khởi như kẻ vừa
thoát địa ngục tới được thiên đàng, thì anh lại càng thấm thía điều mà anh đã
linh cảm sau khi được đặt chân lên đất Pháp :
phải, ta đánh rơi ta
nát vụn
sau khi đánh rơi Việt Nam
bên kia bờ biển mịt .
(Chuông Mơ - bdd, tr.9)
Ta đánh rơi ta nát vụn, bởi
vì cái Hạnh Phúc và Tự Do khiến anh phải liều mạng vượt biển để tìm kiếm đâu có
phải chỉ là sự mưu tìm một khung cảnh tồn tại thích hợp đáp ứng cho nhu cầu
hưởng thụ của một sinh vật chỉ thích sống phóng túng theo bản năng ? Và tự do
tư tưởng đâu có phải chỉ là quyền ăn nói vô tội vạ bằng những lời đao to búa
lớn để, hễ gặp dịp, là phang ngay một trận, bằng không thì lại sực mùi bốc thơm
? Bởi vậy trong khung cảnh sống mới mẻ mà mọi người đều cho là thích hợp, anh
lại sống như một kẻ mộng du. Và chỉ những kỷ niệm xa xưa với những hình ảnh và
rung cảm thuần khiết Việt Nam mà anh gợi lại qua mấy bài thơ như Nhớ
Nội, Cứ Ngỡ Như Là Mới Nhớ Thôi, Chở Em Đi Học Trường Đêm... mới làm
anh thức tỉnh như những hồi " Chuông Mơ ". (
mời coi phần phụ lục). Trạng thái mộng du ấy ngày càng ăn sâu vào tâm thức anh
để rồi dần dà biến thành một thứ bệnh hoang tưởng. Là người sống gần gũi bên
anh, Khánh Trường đã ghi nhận những biến chuyển trong tâm hồn anh như sau :
" Những tháng cuối cùng trước khi tự chọn cho mình cái chết bằng
những viên thuốc, bệnh tình Nguyễn Tất Nhiên khá nặng, hắn thường xuyên sống
đật dờ trong thế giới khác, đầy ắp hoang tưởng... Ám ảnh và hoang tưởng mỗi
ngày mỗi nặng, chúng tôi ngại rồi sẽ đến lúc Nhiên hoàn toàn không còn biết
mình là ai. " (Hợp Lưu 58 ; bdd. tr.219-220). Cái mà mọi người
đều cho là bệnh hoang tưởng ấy, theo tôi, chính là biểu hiện của hội chứng
(syndrome) một não trạng không thích nghi được với môi trường sống mới. Thế
nhưng, đồng thời với sự phát triển của chứng bệnh hoang tưởng ấy, có lúc Khánh
Trường lại phát hiện nơi Nguyễn Tát Nhiên sự kiện đặc biệt như sau : "
Thế mà, lạ lùng thay, giữa cõi tối tăm của tâm thức mù lòa ấy, lại lóe sáng
những tia lửa của tài hoa khi Nhiên chạm đến thơ ca. Những sáng tác của Nhiên
thời kỳ này chân thật đến nao lòng. " (HL 58 ; bdd. tr.220). Và
Khánh Trường đã dẫn chứng bằng bài thơ " Buồn ơi... "
mà tôi lấy ra một vài trích đoạn sau :
tôi bỏ tôi chìm đắm
trong tiếng làm thinh của ghế bàn
ghế bàn không xẻ chia sầu thảm
nhưng biết làm thinh lặng cảm thông
...
buồn ơi tôi muốn như bàn ghế
chịu đựng đời không biết thở than!
(...)
buồn ơi...
tôi bỏ tôi rời rã
bất lực làm sao trước cuộc đời
...
ừ nhỉ, bây giờ tôi mới biết
ghế bàn nên kính trọng như thầy
bàn ghế dạy tôi diều nhẫn nhục
dạy tôi bình thản thứ tha đời
...
buồn ơi tôi muốn như bàn ghế
thương đời như thể bỉ khinh tôi!
(...)
buồn ơi...
tôi có tôi-bàn-ghế
nguyện hiến cho đời một tấm lưng.
Hợp
Lưu 58; bdd. Tr.221-222)
Mấy câu
"buồn ơi..." này của Nguyễn Tất Nhiên làm tôi nhớ lại hai
câu thơ trong bài "Milly ou la terre natale" của
Lamartine mà hồi còn là học sinh trung học tôi vẫn thích chép đi chép lại tuy
đã thuộc làu làu :
Objets inanimés
avez-vous donc une âme
Qui s'attache à notre âme et la force d'aimer ?
(Hỡi vật vô tri, phải chăng các ngươi cũng có một linh hồn
Đã quyện vào hồn ta làm ta phải biết luyến thương ?
Giờ đọc
lại, tôi thấy hai câu trên, thơ thì có thơ thật, nhưng tâm tình của Lamartine
hãy còn thuộc về cái chung thiên hạ, vẫn chưa ra khỏi cái thiên la địa võng của
những công thức ước lệ, và hình thức diễn tả hãy còn ít nhiều trí tuệ : Chúng
chỉ nói lên tâm trạng hoài niệm các cảnh vật làm ta gắn bó và tìm cách lý giải
nỗi luyến nhớ ấy. Cái buồn của Nguyễn Tất Nhiên, trái lại, cô quạnh hơn, cá thể
hơn, đau đớn hơn : Nó là tiếng kêu tuyệt vọng của một nỗi cô đơn cùng cực không
tìm ra được sự đồng cảm nơi những người đã từng trải qua những cảnh ngộ như
mình, đành phải tìm an ủi nơi bàn ghế là những vật vô tri vô giác, nhưng lại
đươc coi là những nhân chứng biết cảm thông.
Trước mấy câu thơ này, Khánh Trường thắc mắc tự hỏi : " Tôi
chịu, không thể nào hiểu hắn làm những bài thơ ấy vào lúc nào, và cái gì đã
giúp hắn tỉnh táo để có thể nặn ra được mớ chữ nghĩa giàu hấp lực kia. Cái hấp
lực người bình thường chúng ta thúc thủ, đã đành, mà ngay cả nhiều tài năng thi
ca khác cũng sẽ vất vả vô cùng, nếu muốn thủ đắc. " (Hợp Lưu 58 ;
bdd. tr.220). Cái hấp lực của mấy câu thơ xuất thần ấy, theo tôi, ấy là những
lúc anh được trở thành kẻ thấu thị (le voyant) theo chữ
của Rimbaud, nghĩa là những lúc anh hoàn toàn thức tỉnh và tìm lại được
cái ngã con người thơ đích thực nơi anh, chứ không phải
cái " Tôi là kẻ khác " (Je est un autre -
Rimbaud) (12), tức thi sĩ Nguyễn Tất Nhiên dưới con mắt người đời.
Cuối cùng, bởi không tìm ra được sự đồng cảm, nên Nguyễn Tất Nhiên
cứ phải buồn, nên Nguyễn Tất Nhiên sinh tuyệt vọng. Để rồi, một sớm thu, anh
đành đi tìm quên lãng. Anh đi tìm quên lãng trong một khung cảnh thanh tịnh hài
hòa của một sân chùa vắng vẻ. Nơi đây chỉ có lá rơi xào xạc. Nơi đây chỉ có
chim muông ca hót. Nơi đây anh được gần gũi với thiên nhiên. Nơi đây anh được
trở về với cuộc sống cội nguồn.
Nguyễn Tất Nhiên ! Thế là anh lại quyết chí ra đi. Anh đã ra đi
thật rồi. Anh ra đi để đi tìm quên lãng. Anh ra đi để được đi vào lãng quên.
Nhưng sao hôm nay tôi lại chợt nhớ tới anh. Nhưng sao hôm nay tôi lại thèm được
ở bên anh. Thèm được ở bên anh trong những giây phút ngắn ngủi ấy. Thèm có mặt
bên anh để, nếu không xin được làm kẻ đồng hành, thì ít ra cũng chúc anh hoan
hỉ lên đường.
Nguyễn Tất Nhiên ! Người đời đã chỉ muốn nhìn anh nằm ngủ vùi
trong chiếc Toyota cũ kỹ như một con người thua cuộc. Nhưng tôi, tôi thấy anh
ra đi thật cao cả ! Nhưng tôi, tôi thấy anh ra đi rất tuyệt vời ! Nguyễn Tất
Nhiên, anh ! Anh ra đi dẫu có trong lãnh đạm. Anh ra đi dẫu có giữa thờ ơ.
Nhưng anh ra đi sao làm tôi lại ham muốn. Nhưng anh ra đi sao bắt tôi phải thèm
thuồng. Trong bộ quần áo nhàu nát cùng với gương mặt tóc râu bờm sờm ấy, anh
chính là hình ảnh của người khách phong sương muôn thuở, yêu sóng cả sông dài,
yêu trời cao biển rộng. Và chiếc Toyota cũ kỹ chính là chiếc xe lãng tử sẵn
sàng đưa anh tới những phương trời lộng gió. Cõi sống này sao nó nham nhở kệch
cỡm quá ! Nên anh buộc lòng phải dứt khoát ra đi.
Cuộc viễn du lần này tôi biết anh chuẩn bị đã từ lâu. Anh chuẩn bị
âm thầm lặng lẽ. Anh chuẩn bị trống trải cô đơn. Anh chuẩn bị mà không muốn thố
lộ cùng ai. Bởi vì, đã mang tâm tư khát vọng ấy, và trong cõi đời ấy, có nói
năng chi cũng thừa.
Trước giờ khởi hành, tôi biết anh hân hoan phấn khởi lắm. Tim anh
rộn ràng. Mắt anh ngời sáng. Tai anh nghe trổi dậy khúc nhạc giục dã với những
lời mời gọi quyến rũ như những vần thơ kết thúc bản trường ca " Viễn Du
" của nhà thơ Baudelaire (13) :
O Mort, vieux capitaine, il est temps ! levons l'ancre !
Ce pays nous ennuie, O Mort ! Appareillons !
Si le ciel et la mer sont noirs comme de l'encre,
Nos coeurs que tu connais sont remplis de rayons !
Verse-nous ton poison pour qu'il nous réconforte !
Nous voulons, tant ce feu nous brûle le cerveau,
Plonger au fond du gouffre, Enfer ou Ciel, qu'importe ?
Au fond de l'inconnu pour trouver du nouveau !
Baudelaire : Le Voyage.- Les Fleurs du Mal - p.186
GF
Flammarion , Paris, 1991
(Hỡi Thần Chết, vị thuyền trưởng già nua, tới giờ rồi ! nhổ neo
thôi !
Cõi này làm ta chán ngấy, hỡi Thần Chết ! Nào ta lên đường !
Nếu trời và biển đều tối đen màu mực,
Tâm can ta, ngươi cũng biết, lại chan hòa ánh sáng !
Hãy rót trong ta chất độc dược làm ta hưng phấn
!
Bởi có ngọn lửa đang hừng hực trong não nên ta muốn
Lao xuống đáy vực thẳm, dù Địa Ngục hay Thiên Đường,có xá chi ?
Miễn là ở tận cùng cõi xa lạ kiếm ra được cái mới mẻ.)
Những
người lính ở tuyến đầu thường lâm vào cảnh khốn quẫn, bị địch bao vây tứ bề.
Những lúc đó họ thường có quyết định táo bạo là đánh thốc vào địch để phá vỡ
vòng vây. Nhờ vậy cũng có lúc họ thoát hiểm. Về tới đơn vị, với đồng đội, khi
kể chuyện lại cho nhau nghe, họ chỉ tóm gọn hành động gan dạ đó trong câu nói
cụt lủn : " Đi vào cái chết để tìm ra cái sống ! "
Nguyễn Tất Nhiên ! Khi bóng đêm bỗng đổ ập xuống mảnh đất thân
yêu, anh đã một lần vượt trùng dương đi vào cái chết để tìm ra cái sống. Nhưng
những nơi anh được đặt chân tới vẫn chưa làm anh toại nguyện. Bởi vậy lần này
anh quyết tâm xông thẳng vào Cõi Chết để tìm ra Sự Sống. Giờ này anh hẳn đang ở
chốn hào quang rực rỡ, nơi đó anh đã gặp được Chân, Thiên, Mỹ anh hằng mơ ước.
Nguyên Tất Nhiên ! Xin chào Anh, người chiến sĩ tiên phong dũng
cảm ! Cám ơn Anh đã để lại cho chúng tôi những ý thơ tuyệt vời !
Chú thích:
(11) ... " Chúng tôi quan niệm rằng, tác phẩm, dù
rằng đứng trên quan điểm nào, nếu thực sự giá trị, thực sự đáp ứng được lòng
mong muốn của đa số độc giả thầm lặng, thì dứt khoát đó phải là tiếng nói nhân
bản (chữ in đậm do tôi NBH), tiếng nói của lòng lương thiện. Văn học
nghệ thuật không chỉ đáp ứng cho hiện tại, nó sống mãi với thời gian. Chế độ
chính trị nào rồi cũng qua đi, cái còn lại sẽ vẫn là cái cận nhân tình, cái
đẹp, cái tốt.. Lịch sử là thước đo chuẩn xác nhất để minh định giá trị thực sự
của một tác phẩm. Vài mươi năm sau, mọi nhãn hiệu tự gắn hay bị gắn cho người
cầm bút sẽ được bóc đi, còn lại chăng vẫn là cái cốt lõi. Đó là một sự thật, dù
biện minh cách nào chúng ta cũng không thể phủ nhận...
... Chính vì
vậy, trong tiến trình thực hiện hợp lưu văn hóa (bao gồm giữa trong và ngoài
nước lẫn Việt Nam với thế giới), điều trước tiên phải phục hồi văn hóa dân
tộc. Muốn phục hồi văn hóa dân tộc, phải có tập hợp dân tộc, ở đó mọi
thành phần không phân biệt quá khứ chính trị hay địa dư đều có đất đứng, đều
cùng góp công sức của mình để đáu tranh loại bỏ mọi thé lực độc tài, chuyên
chính, bị trị, vốn là nguyên nhân gây ra thực trạng bi thảm hiên nay tại quê
hương. "
(Hợp Lưu số 1 tháng 10-1991 : " Thư tòa soạn ",
tr.4-5)
(12) Để nắm được ý
nghĩa đúng câu " Je est un autre " của Rimbaud,
trước hết ta hãy xét về mặt ngữ pháp (syntaxe). Bình thường, ta phải viết hoặc
" Je suis un autre " hoặc
" Il est un autre ", có thế mới
đúng với cách chia vẹc bờ của mấy ông Tây. Vậy mà Rimbaud đã cố ý
viết sai mẹo văn phạm, ấy là vì ông muốn lưu ý ta rằng cái mà ta vẫn xưng tôi
(je) để phân biệt với anh (tu), với nó
(il) trong giao tiếp xã hội hàng ngày, thực ra nhiều khi chỉ là
cái tôi nhân vật, cái tôi ta muốn được là,
cái tôi ta thích hiện ra trước mắt mọi người, chứ không
phải là cái tôi mang bản ngã ta đích thực.
Nhưng khi viết ra
câu này, chủ đích của Rimbaud không chỉ nhằm lột mặt nạ cái tôi giả mạo, cái
tôi kẻ chiếm chỗ (l'usurpateur), cái tôi nhân vật xã hội, mà là để nói lên cái
thiên chức của nhà thơ, theo ông. Muốn nắm được cái tinh hoa trong câu nói của
Rimbaud, ta cần đặt nó trong ngữ cảnh (contexte) được viết ra.
Rimbaud đã viết
câu " Je est un autre " hai lần trong hai lá thư,
được biết dưới tên gọi " Lettres du voyant "
(Những lá thư của kẻ thấu thị) : một cho thầy dạy là
Georges Izambard (13-5-1871), và một cho người bạn là Paul Demeny (15-5- 1781).
Đặc biệt trong thư gửi thày học có đoạn viết như sau : " Je veux
être poète, et je travaille à devenir voyant... Il s'agit
d'arriver à l'inconnu par le dérèglement de tous les sens... C'est faux de dire
: Je pense : on devrait dire : On me pense... Je est un autre. "
(Rimbaud : Poésies complètes - Le Livre de Poche.- Librairie
Générale Française, 1984 ; p.200). (Tôi muốn được là nhà thơ, và tôi đang
lao tác để trở thành kẻ thấu thị nghĩa là đạt tới cõi xa lạ bằng cách làm nhiễu
loạn mọi giác quan của mình. Nói rằng : Tôi suy tưởng là không đúng. Lẽ ra ta
phải nói : người ta suy tưởng trong tôi... Tôi là một kẻ khác.) Đoạn văn
tuy ngắn ngủi nhưng đậm đặc ý nghĩa : Nó đưa ra cái nhìn mới mẻ, có thể nói là
cách mạng, của Rimbaud về thi ca. Trước hết nó đánh dấu một đoạn tuyệt với các
dòng thi ca truyền thống, đặc biệt là với dòng thi ca lãng mạn trước nó. Với
Rimbaud, cái tôi vẫn là nguồn cảm hứng và được dùng làm chất liệu cho các nhà
thơ lãng mạn không phải là cái tôi đích thực. Không hẳn là các nhà thơ ấy thiếu
chân thành. Nhưng những tâm tình mà họ ưa đem ra kể lể ấy, thực ra chỉ là cái
tôi mang tâm thức của một tập thể, của một thế hệ, của một thời thượng đã xâm
nhập và lấn át cái tôi mang bản ngã đích thực nơi mỗi người chúng ta. Đó là ý
nghĩa của câu : " On me pense ". Bởi vậy, nhà thơ
muốn nói lên được cái tôi đích thực, phải tìm cách tự giải thoát khỏi cái
" Je est un autre " bằng cách làm nhiễu
loạn mọi giác quan (le dérèglement de tous les sens) để cởi bỏ mọi cảm nghĩ,suy
tư đã xếp nếp. Có thế ta mới mong được trở thành kẻ thấu thị (le
voyant) để nói lên cái ngã đích thực (le vrai moi) nơi
ta.
Câu " Je
est un autre ", Rimbaud viết ra khi mới sắp tròn 17 tuổi, vậy mà
chẳng mấy chốc đã trở thành câu nói để đời. Ấy bởi nó là kết quả của của một
khổ công tư duy tìm kiếm để sáng tạo cách tân, chứ không phải chỉ là một hình
thức viết loạn chiêu để hù hè thiên hạ.
(13) Charles
Baudelaire (1821- 1867) được tôn là huynh trưởng của Verlaine, Rimbaud,
Mallarmé trong dòng thơ biểu tượng. Ông cũng được coi là người sáng chế ra loại
" Thơ bằng văn xuôi " (poésie en prose) với nhiều bài "
Thơ bằng văn xuôi " (Poèmes en prose ) đăng rải rác trên nhiều
nhật báo. Nhưng tác phẩm khiến tên tuổi ông được nhắc đến nhiều nhất đó là tập
" Les Fleurs du Mal " (1857). Trước tiên, với người
đương thời, vì ngay khi tập thơ được in ra, ông đã phải vác chiếu hầu tòa (cũng
như Gutave Flaubert với cuốn " Madame Bovary " vài
tháng trước đó) do một số bài thơ bị liệt vào hạng văn hóa đồi trụy. Nhưng tên
tuổi Baudelaire được lưu truyền hậu thế không phải nhờ vào mấy bài thơ gây tai
tiếng ấy, mà do những giá trị tiêu biểu của tập thơ ông. Trước hết là những bài
thơ nói lên nhãn quan và mỹ học biểu tượng : Thiên nhiên là khu rừng mà mỗi gốc
cây là một biểu tượng và ở đó mọi giác quan đều có thể tương ứng đối
đáp nhau. (" Correspondances ", Sdd. tr 62-63). Bên cạnh
đó là một số bài thơ khác đưa ta vào một thế giới mới mở đường cho thi ca hiện
đại: thế giới của những điều cấm kỵ, thế giới của le
Mal. Le Mal, : cái từ chủ chốt mà theo dòng văn học phải
đạo chính thống thời ấy, và ngay cả tới giờ, những gì có dính líu tới le
Mal phải được coi là điều cấm kỵ nghĩa là ta chỉ được quyền nói lên để
làm dấy lên những cảm giác khinh khi, ghét bỏ chứ không phải để ca ngợi. Vậy mà
nhãn quan của Baudelaire lại khác. Ông cho rằng ở những cái mà người đời cho
rằng chỉ đáng khinh thường, ghét bỏ vẫn có phần nào của cái đẹp cần được nói
lên (như nọc rắn cũng có thể biến thành một thứ thần dược). Đó chính ý nghĩa
của cái tựa ông đã chọn cho tập thơ của ông : " Les
Fleurs du Mal " = " extraire la beauté du Mal " hay
là nói lên cái đẹp chắt lọc từ những cái được coi là tồi bại xấu xa. Thí dụ như
bài " Le vin des chiffonniers. Sdd. tr.152-153 " (Men say
của những người lượm giẻ rách) : Dưới ánh đèn vàng héo hắt của một khu phố
ngoại ô tồi tàn dáng đi siêu vẹo chuếnh choáng hơi men của một người chuyên
nghề lượm rẻ rách, miệng nói lảm nhảm, tự xưng mình là vua chúa đang ban phát
ân huệ cho thiên hạ. Hình ảnh đó, nói chung, được coi là biểu hiện cho sự sa
đọa bệ rạc. Nhưng với Baudelaire lại khác. Bằng cặp mắt nhân bản và cảm thông,
ông lại phát hiện vẻ đẹp siêu thoát toát ra từ cảnh ngộ của một kiếp sống lầm
than tăm tối chỉ biết tìm an ủi trong say sưa để được sống huy hoàng chốc lát
với ảo ảnh hào quang về mình.
P H Ụ L Ụ C
Sau đây là mấy bài thơ của Nguyễn
Tất Nhiên trong tập " Chuông Mơ " (1987) được nhắc tới trong bài viết
:
nhớ nội
mưa nắng hai
mùa trên xứ nội
vun trồng từng luống mạ vồng khoai
mấy dây trầu " lẹt " tươi màu lá
ôm ấp hàng cau với tháng ngày
ngoài ngõ dàn
bàu rợp bóng trưa
bờ nương lả ngọn mấy cây dừa
đàn gà tíu tít bương tìm thóc
đống lúa phơi vàng sân gió đưa
no gió diều lên
ở cuối đê
ca dao quê cũ ngọt hương thề
phên tre mái lá hai bà cháu
hủ hỉ vui ngầm hưởng thú quê
từ lúc giặc về,
con biệt xứ
nát lòng chim quốc nhớ quê hương
mấy thu vàng úa đời xa cội
chẳng biết mộ phần nội có yên ?
(Anaheim, Ca. Ngày 28-12-82)
cứ ngỡ
như là mới nhớ thôi
tâm hồn tôi có
một dòng sông
chảy qua nhà cô bạn chung trường
chiều sông dâng sóng miên man gió
bay tóc bay hồn tôi thanh tân...
.
tâm hồn tôi có một bờ sông
bên cạnh nhà cô bạn chung trường
chiều miên man gió sông dâng sóng
dâng tuổi dâng tình tôi mênh mông...
tâm hồn tôi
thức trắng đêm dài
em bay áo trắng nắng ươm mây
chiều êm nắng rủ nhau đi ngủ
trên tóc ai lành ru ngủ vai...
tâm hồn tôi có
quẩn quanh tôi
có một sông quanh khúc quẩn đời
có một bàn tay ôm cặp, gói
cả mộng mơ kia, luyến tiếc này...
tâm hồn tôi có
tuổi thơ tôi
có một bâng khuâng thức trắng đời
đời cứ rủ nhau đi ngủ cả
tôi thức cho buồn ngỡ... mới thôi
(Westminter, Ca. Ngày 04.7.87)
chở em
đi học trường đêm
chở em đi học
mưa, chiều
tóc hai đứa ủ đôi điều xót xa
mưa thánh thót, mưa ngân nga
(hình như có bão băng qua thị thành!)
bàn tay thiếu máu lạnh tanh
cóng tôi chịu đựng cho đành luyến thương!
chở em đi học
mưa, buồn
tôi Honda cũ trèo luôn dốc đời
thình lình chết máy như chơi
đừng tin lắm chuyện xa vời nhớ em!
đèo nhau qua
dãy cột đèn
khẳng khiu soi dõi đường đêm bóng người
bóng xấp nhập, bóng tách rời
bóng co, bóng dãn, bóng trôi dập dềnh...
(dối gian như bóng dối hình
dối gian theo những lời tình gió bay...)
đèo nhau qua
đoạn đời này
cầu Trương Minh Giảng nghe đầy hoàng hôn
mưa rỉ rả, mưa nguồn cơn
mưa đâm lóc thịt, mưa dầm thuộc da...
chở em đi học
mưa nhòa
đường loang loáng nước lập lòa loáng cây
lạnh vừa đủ siết vòng tay
run đi em để sau này...nhớ nhau...
chở em sa vũng lầy nào
về nhà nói mẹ qua cầu sẩy chân!
(Westminter, Ca. ngày 06.7.87)
chuông mơ
áo em trắng cả sân trường trắng
tan học chiều nay có ngẩn ngơ?
chiều nay anh ở xa lăng lắc
không cách chi về đón tiểu thơ!
chiều nay ở đất
bon chen
cái mộng tan theo cái thấp hèn
cái thực lem theo ngày sông vội
không cách chi dài phút nhớ em!
chiều nay em
bước ngang giáo đường
mắt Chúa chắc buồn thăm thẳm hơn
chắc cây thánh giá thành di tích
chuyện một người chuộc hoài công!
chiều nay em
còn măng tóc mai
hay đã lao tâm luống bạc rồi?
chiều nay vừa đến giờ tan học
hay vừa buông cuốc chặm mồ hôi?
chiều nay em
bước trên quê hương
chắc tóc không còn óng ả chuông
chắc chuông không mượt nâng tà tóc
chắc tóc và chuông đã...đoạn trường!
chiều nay em
bước trên quê hương
chắc Chúa chẳng nhìn như mọi hôm
bởi vì mắt Chúa và em đã
lóng lánh vùi chôn ngấn lệ lòng !
áo em trắng cả
sân trường trắng
tan học trong đời anh thẩn thơ
đời anh quên, nhớ, quên... nhiều lắm !
chiều chiều xứ Mỹ cũng chuông mơ...
(Westminter, Ca. Ngày 23.7.87)
Mấy bài thơ này, với tôi, khá
tiêu biểu cho thế giới thơ Nguyễn Tất Nhiên. Bài
Nguyễn Bảo HưngTheo http://chimvie3.free.fr/.jpg)
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét