Khai bút đại cát
Năm xưa,
có lần nhân dịp Tết, Tú Xương (1870-1907) đã cao hứng viết một bài hát nói, đến
nay còn lưu truyền:
"Nhập thế cục bất khả vô văn tự" (2)
Chẳng hay ho cũng phải dự một vài.
Huống chi đã đỗ Tú-tài,
Ngày Tết đến cũng phải một, hai câu đối.
Ðối rằng :
"Cực nhân gian chi phẩm giá, phong nguyệt tình hoài,
Tối thế thượng chi phong lưu, giang hồ khí cốt." (3)
Viết vào giấy, dán ngay lên cột,
Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay ?
Rằng :"Hay thì thật là hay,
Chẳng hay sao lại đỗ ngay Tú-tài ?
Xưa nay em vẫn chịu ngài !"
Bài này đáng chú ý
một phần vì nó là một trong những bài thơ Tết hay và một phần vì Tú Mỡ -một nhà
thơ trào phúng khâm phục Tú Xương đến nỗi chọn bút hiệu cũng phỏng theo tên của
thi sĩ sông Vị- nhân đọc nó mà nẩy ra ý viết bài :
Khai bút rông
Là văn sĩ lẽ nào không khai bút ?
Chẳng hay ho cũng nắn nót một bài.
Ngót hai năm xổng bút mỉa mai đời,
Thì Tết đến cũng phải có bài thơ... rắc rối !
Giót thêm mực, thay ngòi bút mới,
Thảo mấy dòng cảm khái sau đây.
Thơ rằng :
Tú chi Tú ấy nực cười thay,
Chẳng phải Nho, mà chẳng phải Tây !
Dửng mỡ, trêu đời, văn mách qué,
Thế mà cũng tiếng bấy lâu nay !
Ngồi ngâm thơ, đùi rung chuyển ghế mây,
Rồi chép lại, rắp thả ngay " Giòng nước ngược".
Bắt chước cụ Tú Xương thuở trước,
Hỏi mợ Tú rằng nghe được hay chăng ?
Bĩu môi, mẹ đĩ chê rằng :
"Nôm na mách qué, nhố nhăng nực cười !"
Ðầu năm đã bị rông rồi,
Hẳn là văn viết ngược đời quanh năm !
Cả hai bài cùng
vui nhộn, rất hợp với không khí ngày Tết. Ðọc xong hai vị Tú -một thật (Tú
Xương) và một giả (Tú Mỡ)- ta nhận thấy :
1) Chắc chắn bài
"Tết dán câu đối" phải được viết sau khoa Giáp-Ngọ (1894) -là khoa Tú
Xương thi đỗ Tú-tài- vì trong bài nói rõ :
"Huống chi đã đỗ Tú-tài"
Khi viết, hẳn nhà
thơ còn vững tin ở "tài hoa" của mình, giọng tuy vẫn là giọng trào
phúng cố hữu nhưng xem ra không giấu nổi phần nào đắc ý.
Ðến khoa Ðinh-Dậu
(1897), Tú Xương thi hỏng, song vẫn chưa ngã lòng :
Vịnh Chủ khảo Cao Xuân Dục :
Nhân hậu thay lòng quan Thượng Cao !
Người ta thi chữ, ông thi phúc,
Dù dở, dù hay cũng được vào !
Bài thơ tuy đượm
mầu khinh bạc nhưng không có giọng chán nản của một thí sinh lận đận về khoa
cử. Cũng không lạ, bởi sau khi ông thi đỗ đây mới là khoa thi hỏng đầu tiên,
chưa có gì đáng nao núng.
Ðến khoa Canh Tý
(1900), Tú Xương lại thi hỏng một lần nữa. Kể từ ngày lều chiếu đi thi năm 17
tuổi ta (1885) đến nay vừa đúng 6 khoa mà ông đã thi hỏng 5 bận nên bắt đầu
thấm mùi "lảo đảo trường ốc". Bài "Phú hỏng thi khoa
Canh-Tý" có những câu cay đắng, lòng tự tín đã nhường chỗ cho thuyết số
mệnh :
Học tài thi phận, miệng đàn bà, con trẻ nói vậy mà thiêng.
Nào ai ngờ chữ tốt, văn hay, tài Bảng-nhãn, Thám-hoa lỡ ra cũng hỏng!
Thi là thế, sự tình là thế, hở chuyện cùng ai?
Người một nơi, hồn phách một nơi, than thân với bóng !
mặc dầu hai câu
kết vẫn còn giữ giọng trào lộng :
Ý sẵn kẻ lo toan việc nước, vua chửa dùng hiền,
Hay thiếu người dậy dỗ đàn em, Trời còn bắt hỏng !
So sánh ba bài
"Tết dán câu đối", "Vịnh Chủ khảo Cao Xuân Dục" và
"Phú hỏng thi khoa Canh-Tý", tôi chắc bài đầu được viết không bao lâu
sau khi Tú Xương thi đỗ, hay ít nhất cũng trước khoa Canh-Tý, vì lòng tự tin
của tác giả còn vững.
2) Trong bài, Tú
Xương cũng cho biết nhân dịp Tết muốn làm chơi vài câu đối :
Huống chi đã đỗ Tú-tài,
Ngày Tết đến cũng phải một, hai câu đối.
Chắc hẳn đôi câu
đối này là đôi câu đối đầu tiên trong năm, và rất có thể bài "Tết dán câu
đối" cũng là bài thơ đầu tiên ông cầm bút viết trong năm ấy, thế nhưng Tú
Xương lại không đả động đến hai chữ "khai bút", trong khi Tú Mỡ gọi
bài thơ đầu tiên trong năm của mình là "Khai bút rông", vậy thì Tú
Xương đã vô tình "quên" hay cố ý không dùng đến hai chữ "khai
bút" vì biết "khai bút" còn có nghĩa khác ?
I - KHAI BÚT ÐẠI CÁT
Thời xưa, đầu năm,
cha ông ta có tục lệ khai bút là một tục lệ trang nhã mặc dầu có xen đôi chút
dị đoan. Các cụ tin rằng đầu năm chưa khai bút mà đã viết văn, làm thơ, thì cả
năm sẽ giông : đi học thì dốt, làm gì cũng hỏng. Không những thế, dẫu có khai
bút nhưng cẩu thả, gập ngày giờ xấu cũng cứ viết thì quanh năm sẽ ốm đau, tai
vạ bất kỳ vv. Cho nên khai bút là phải trịnh trọng chọn ngày tốt, giờ tốt, dùng
giấy mới, bút mới... Khai bút xong rồi muốn viết gì khác mới viết (4).
"Ngồi ngay
ngắn trên chiếc sập trước giường thờ, ông mài thong thả thoi mực, nhấp nhẹ
nhàng cái bút rồi viết bắt đầu mấy dòng khai đồ ký [dấu của quan nỏ (?) là đồ
ký] lên trên mảnh giấy ngân chu. Hàng giữa :
Hoàng triều
Minh-Mệnh vạn vạn niên chi ngũ, tuế tại Giáp-Thìn, chính nguyệt, Nguyên-đán,
cát thì, cẩn phụng khai đồ ký.
Hàng thứ hai, gần
mép giấy :
Thần, Quản
Thành Tử Nguyễn Chí Quản.
Giữa dòng và dưới
dòng bên, ông đóng hai dấu son, trong có mấy chữ triện : Quốc-oai phủ
Ðồng Tri Phủ đồ ký.
Dán mảnh giấy ấy
lên chiếc xà nhà ở gian giữa, ngay trước giường thờ xong, ông lại ngồi xuống
trước cái kỷ và gọi :
- Nào, em Bẩy, mợ
nó và trẻ con ra mà khai bút. Ðem cả thằng cu con ra nữa.
Một lát sau khi đã
khai bút, đã cầm tay cho con khai bút... tờ giấy khai bút dán lên tường, ngay
trên chỗ ngồi xem sách, tươi tỉnh như một nụ cười đầu xuân với tất cả những chữ
thẳng thắn, nét chữ mềm mại, nét chữ run run và nét nguệch ngoạc.
Dòng thứ nhất là
ngày, tháng, năm, cũng như dòng thứ nhất ở tờ trước, chỉ khác mấy chữ cuối : (...) cát
thì thí bút.
Dòng thứ hai là
ông thí bút :
Hạo-Phủ, Nguyễn
Chí Quản.
Dòng thứ ba là em
ông, ông Tú Bẩy ; dòng thứ tư là vợ ông, dòng thứ năm, sáu, bẩy, tám là bốn con
ông, chữ còng queo như là que củi vì còn phải cầm tay. Dòng cuối cùng, dòng thí
bút của người con mới được hai tháng, đáng cho ta nói hơn. Nói cho đúng thì cậu
bé con bị cưỡng, ấn bút vào tay chỉ muốn chọc toẹt ngòi bút xuống. Bà mẹ cầm
viết cả. Bà cầm cả bàn tay con mà viết, ngọn bút chỉ gọi là lấy hơi tay đứa trẻ
mà thôi. Tuy bé thế mà theo phong tục nhà nho, cũng đủ cả tên lẫn tự
rồi" (6).
"Giữa công
đường bầy một cái sập, trên sập giải chiếu cạp điều phủ thêm một khăn gấm thất
thể. Mé ngoài mặt sập bầy một đỉnh trầm và một đôi đèn cao sáp ong, mé trong,
bộ tam sự gồm một chiếc lọ sứ cắm cây chuối nhỏ có gài vài bông hoa giấy đỏ.
Ðối với chiếc lộc bình là một tấm gương mờ đặt trên cái giá gỗ. Giữa sập đặt
một chiếc đĩa cổ lớn trên để một giò thủy tiên hoa trắng sít nhau như mâm sôi.
Giờ Tỵ khai ấn.
Trầm, hương, đèn, nến thắp lên. Quan Huyện mặc áo thụng, tụt giầy, bước vào
giữa chiếc chiếu hoa giải dưới đất trước sập, lễ vọng Hoàng thượng năm lễ rồi
lùi ra nhường chỗ cho các thầy Ðề, thầy Thông, theo thứ tự vào lễ.
Sau lễ bái
vọng, quan ra ngồi trên ghế ngựa kê ở gian bên, sau chiếc án thư trùm nhiễu đỏ.
Thầy Ðề giải lên án tờ giấy hồng điều để quan khai bút rồi đóng ấn son lên gần
mấy chữ niên hiệu nhà vua ở phía trên. Ấn phải được rửa sạch từ cuối năm trước
bằng cách ngâm rượu cho nhả chất mùn đóng trong kẽ chữ khắc trên ấn, nếu cẩu
thả, nóng ruột, lấy tăm cậy mùn ra cho chóng sạch, sẽ độc vô cùng : trong hạt
có thể xẩy ra án mạng. Ấn rửa rồi niêm phong lại, đầu năm mới đem ra dùng, gọi
là khai ấn (7).
Năm 1843, vua
Thiệu-Trị ban cho đại thần mỗi người một chữ Trung của vua ngự
bút. Lại nói : "Cần là đức tốt của vua, Trẫm thường lấy chữ đó
răn mình. Xuân năm nay khai bút viết một chữ Cần để tự cảnh
tỉnh".
Năm 1867, vua
Tự-Ðức phán :"Ðầu mùa Xuân trăm quan tâu việc rất ít, cuối năm rất nhiều,
không phải vì chăm chỉ, lười biếng, thì là câu nệ, kiêng kỵ. Tháng chạp năm
ngoái tập tâu gấp đôi ngày thường, xem cả ngày không hết... sợ mỏi mệt phê
thành sai một ly đi một dậm". Bèn làm một bài thơ Xuân mới, đại ý nói
:"Không nên câu nệ ngày nên làm, ngày nên kiêng, phải như bốn mùa lần lượt
theo nhau mới không phê sai" (9).
Tiêu Hà, đời Hán,
giỏi lối chữ Ðại Triện,
Trương Húc, đời
Ðường, giỏi lối chữ Thảo,
Vương Hi Chi, đời
Tấn, giỏi chữ Thảo và chữ Lệ, là một trong bẩy
người được công nhận viết lối chữ Khải "hợp pháp",
những người khác chỉ viết được lối chữ Chân mà thôi (11).
- Ở Việt-Nam,
người ta hay ca tụng chữ của Cao Bá Quát nhưng không ai nói rõ ông sở trường
lối chữ gì ? Sử chỉ chép năm 1841, Cao Bá Quát làm Sơ khảo trường Thừa-thiên,
phải ở nội trường, nhưng Chủ khảo Bùi Quỹ mộ ông viết chữ đẹp, triệu ra ngoại
trường nhờ viết bảng. Ðây là một điều cấm kỵ trong trường thi nên khi vụ này
phát giác, cả hai đều bị nghiêm trừng. Trong "Chữ người tử tù",
Nguyễn Tuân đã viết những trang thật cảm động về lòng mến trọng chữ Cao Bá Quát
của một viên cai ngục:
"Ðêm hôm
ấy, lúc trại giam tỉnh Sơn chỉ còn vẳng có tiếng mõ trên vọng canh, một cảnh
tượng xưa nay chưa từng có, đã bầy ra trong một buồng tối chật hẹp, ẩm ướt,
tường đầy mạng nhện, tổ rệp, đất bừa bãi phân chuột và gián.
Trong một bầu
không khí khói tỏa như đám cháy, ánh sáng đỏ ngòm của một bó đuốc tẩm dầu rọi
lên ba cái đầu đang chăm chú trên một tấm lụa bạch còn nguyên vẹn lần hồ. Khói
bốc tỏa cay mắt, làm họ dụi mắt lia lịa.
Một tên tù cổ
đeo gông, chân vướng siềng, đang đậm tô nét chữ trên tấm lụa trắng tinh căng
phẳng trên mảnh ván. Tên tù viết xong một chữ, viên quản ngục lại vội khúm núm
cất những đồng tiền kẽm đánh dấu ô chữ đặt trên phiến lụa óng. Và cái thầy thơ
lại gầy gò thì run run bưng chậu mực. Thay bút con, đề xong lạc khoản, ông Huấn
Cao thở dài, buồn bã đỡ viên quản ngục đứng thẳng người dậy và đĩnh đạc bảo
:" Ở đây lẫn lộn. Ta khuyên thầy Quản nên thay chỗ ở đi. Chỗ này không
phải là nơi để treo một bức lụa trắng trẻo với những nét chữ vuông vắn rõ ràng
như thế. Thoi mực kiếm được ở đâu tốt và thơm lắm. Thầy có thấy mùi thơm ở chậu
mực bốc lên không ? (...) Ta bảo thực đấy, thầy Quản nên tìm về quê nhà mà ở
đã, rồi hãy nghĩ đến chuyện chơi chữ. Ở đây không giữ được thiên lương cho lành
vững và rồi cũng đến nhem nhuốc mất cái đời lương thiện đi.
Lửa đóm cháy
rừng rực, lúc lụi, tàn lửa rụng xuống nền đất phòng giam, tiếng lửa tắt nghe
sèo sèo.
Ba người nhìn
bức châm, rồi lại nhìn nhau.
Ngục quan cảm
động, vái tên tù một vái và nói một câu mà giọng nước mắt rỉ vào kẽ miệng làm
cho nghẹn ngào:
- Xin bái
lĩnh" (13).
Chữ Hán thời thái cổ (đời Chu,
Thương)
Cùng một chữ có thể viết nhiều kiểu khác nhau: nét cong hoặc gãy
gập, chấm tròn gọn hay toẹt ra rồi móc lên v.v... Mỗi loại chữ đều có tên
riêng: Cổ Lệ, Cổ Lựu, Ðại Triện, Tiểu Triện, Chân phương, Chân hành,
Chân thảo, Nộn thảo, Hành thư, Khải thư, Tiểu khải, Phi bạch, Bát phân...
Tương truyền, đời Hoàng Ðế (2698-2597 tr. TL) sử quan Thương Hiệt
thấy dấu chân chim, thú, chế ra văn tự tượng hình, còn lưu truyền đến nay, thay
cho tục thắt nút. Mới đầu người ta khắc chữ lên mu rùa, xương loài vật hay trên
đồ đồng, sau mới biết dùng bút viết lên thẻ tre, rồi trên vải lụa. Chứng tích
xưa nhất tìm được là chữ khắc trên đồ đồng thời nhà Hạ (2205-1767 tr. TL), song
đến các đời Thương (1766-1401 tr. TL)), Chu (1134-247 tr. TL) cách viết vẫn
chưa có quy luật.
Ðời Chu Tuyên Vương, quan Thái sử Trực (có chỗ gọi là Trứu) biến
đổi lối chữ cổ thành Ðại Triện, chữ ngay ngắn, rõ ràng.
Ðời Chiến quốc (479-221 tr. TL), để đáp ứng nhu cầu địa phương
khác nhau, các nước đều đặt ra chữ riêng.
Ðến đời Tần Thủy Hoàng (246-209 tr. TL), Lý Tư mới đồng nhất văn
tự, làm ra bộ Tam Thương, 3300 chữ, quy định lối viết, lấy Ðại
Triện làm tiêu chuẩn, bỏ chữ 6 nước kia đi. Về sau Ðại
Triện cải thành Tiểu Triện để viết trên lụa(14).
Bát phân là chữ Lệ được sửa đổi đi.
Khải thư là lối chữ Chân phương ngay
thẳng, vuông tròn hợp pháp, bố trí hợp pháp, biến hóa hợp pháp. Chữ Khải thông
dụng từ Hậu Hán.
Chữ Lệnh dùng để viết chiếu, sắc.
Bốn loại chữ thông dụng nhất là Lệ, Triện, Chân và Thảo(15).
"Ðời Lý, đời Trần, ta bắt chước nhà Tống, nét chữ cổ kính.
Tuy nhiên, ba chữ "Ðông Hoa Môn" do ngự bút của
vua nhà Lý viết ở cửa Ðông Hoa thành
Thăng-long (16) thì bút pháp hùng hồn, tự nhiên, những nét
phẩy, mác, móc, sổ, phôi thai ra một lối chữ nước Nam ta.
Từ đời Lê Trung-Hưng (thế kỷ 16), người đi thi viết lối chữ Khải lại
thêm bớt sai đi đến một nửa, gọi là chữ Nho. Chúa Trịnh Sâm ưa
thích chữ của Trung quốc, học giả đua nhau biến đổi lối chữ Nam, bắt chước Tầu,
không phân biệt thể chữ, cố viết cho thẳng, cho vuông, có khi một chữ mà chấm
thì theo lối chữ Triện, móc theo kiểu chữ Lệ, phẩy và
mác theo lối chữ Chân, nếu gập chữ rậm nét còn đá chữ Thảo nữa" (17).
Muốn viết chữ đẹp
phải luyện tập cho nhiều, nhưng tất nhiên cũng cần phải học thêm kỹ thuật viết.
Trung quốc có những sách dậy viết như : Bút Trận Ðồ của
Tấn Vệ Ðại Phu, Bút Túy Luận của Ngu Thế Nam... mỗi người đều
có thủ thuật riêng nên đôi khi lời dậy trái ngược nhau :
Theo Tấn Vệ Ðại
Phu, phải cầm bút cách xa ngòi hai tấc một phân (một tấc = 4 cm) dù là viết
chữ Chân, chữ Hành hay chữ Thảo cũng
vậy.
Ngu Thế Nam lại
cho là phải cầm bút cách ngòi bút một tấc nếu viết lối chữ Chân,
cách hai tấc nếu viết lối chữ Hành. Ngón tay cầm bút cho chắc, lấy
ngón giữa đẩy bút, cổ tay phải để lỏng, nhẹ bỗng.
Tô Ðông Pha nói
cầm bút không có phép nhất định, chỉ nên cầm lỏng, bỏ, mà khoan thai.
Vương Hữu Quân
khuyên :"Muốn viết chữ đẹp, trước hết phải định tinh thần, tưởng tượng ra
lối chữ viết to hay nhỏ, ngay ngắn hay nghiêng ngả, cử động phải cho gân và
mạch đi liền với nhau, phải để ý vào ngòi bút. Nếu cứ ngang bằng, sổ ngay, viết
cho thật đều thì là vạch, không phải viết" (18).
Thành Thăng-long
còn để lại cho Hà-nội hai chứng tích của nơi "nghìn năm văn vật" là
Phố Hàng Bút và Phố Hàng Giấy, cả hai cùng nằm trong huyện Thọ-xương (ấy là
chưa kể Ô Cầu Giấy, nơi Francis Garnier và Henri Rivière bị phục kích phải bỏ
mạng khi tấn công Hà-thành). Ðáng tiếc là Phố Hàng Bút không còn, nay lấy tên
là Phố Hàng Thuốc Bắc.
1 - GIẤY
Khi chưa có giấy,
người ta biên vào thẻ tre hay trên lụa, song thẻ thì nặng, lụa thì đắt nên đời
Hậu Hán, Thái Luận đã biết dùng vỏ cây, giẻ rách, lưới đánh cá cũ làm ra giấy.
Sau người ta chế biến, dùng nhiều nguyên liệu khác như sợi bông, sợi chuối, sợi
đay, dâu, tre vv. Giấy Tầu bạch làm bằng vỏ cây dâu, thuộc loại giấy tốt.
Ðường Cao Tông chê
giấy trắng hay bị mọt, bắt dùng giấy nhuộm hoàng bá, mầu vàng, cho mọt khỏi
đục. Nhà Ðường giao chiến với Ả rập nên Ả rập học được nghề làm giấy và truyền
sang Âu châu. "Giấy Tây" xuất hiện ở Trung quốc khi Matteo Ricci (Lợi
Mã Ðậu) vào cuối đời Minh Thế Tông (1522-66), cho xem vật lạ nước mình, trong
đó có thứ giấy làm bằng vỏ cây bào mỏng "như da đàn bà đẹp" (20).
- Ở Việt-Nam, theo
Ðào Trinh Nhất, có lẽ dựa vào Sử Ký Toàn Thư, thì nước ta bắt đầu
học được nghề làm giấy từ thời Trịnh Căn (1682-1709). Chúa Trịnh thấy ta đã
biết nghề in mà vẫn phải mua sách học của Trung quốc nên thường bị bọn lái buôn
Trung quốc bắt chẹt bèn sai người sang Trung quốc học lỏm nghề làm giấy về dậy
lại cho dân phường An-thái (cũng gọi là Yên-thái), ở cạnh phường Liễu-chàng
(chuyên nghề in ấn). Câu thơ của Dương Khuê :
"Nhịp chầy Yên-thái, mặt gương Tây Hồ"
chính là tả cảnh
tiếng chầy giã vỏ cây dó để làm bột giấy, của phường Yên-thái, ven Hồ Tây, ở
Thăng-long.
Tuy vậy, phải đến
1736 chúa Trịnh Giang (1729-40) mới thực hiện được việc in sách Tứ Thư,
NgũKinh bằng giấy của ta chế tạo, từ đấy cấm dân mua sách của Trung
quốc (21).
Sử lại chép từ
thời nhà Lý, làng An-hòa (Yên-hòa), cũng gọi là làng Giấy, ở bờ
sông Tô-lịch đã chuyên nghề làm giấy. Trong số những bảo vật vua Lý Cao Tông
cống nhà Tống, ngoài vàng bạc, sừng tê, ngà voi còn có giấy dó nổi tiếng của
Thăng-long.
Cái Cầu
Giấy ở Hà-nội bắc qua sông Tô-lịch là vùng sản xuất giấy bởi vì cây dó
được chở từ Tuyên-quang, Phú-thọ... xuôi sông Hồng về Thăng-long, theo sông Tô
đến Cầu Giấy (thuở xưa sông Hồng ăn thông với sông Tô-lịch và Hồ Tây) nên nghề
làm giấy phát đạt từ Cầu Giấy lan dần đến các làng ven sông Tô rồi đến vùng Hồ
Tây bởi Hồ Tây nước nhiều và sạch, rất thuận tiện cho việc ngâm rửa vỏ dó để
làm giấy.
Xưởng chế tạo giấy gần Hồ Tây (1884-1886)Nhưng theo Biên Niên thì nước ta đã biết làm giấy
ngay từ khi còn mang tên Giao-chỉ :"Năm 284, nhà buôn nước Ðại Tấn tới
Giao Chỉ mua ba vạn tờ giấy Mật hương là loại giấy cực tốt của
Giao-Chỉ để dâng Tấn Vũ Ðế". Ðiều này được một học giả Trung quốc ở thế kỷ
IV, Kê Hàm, xác nhận: "Giấy Mật hương của Giao-chỉ làm
bằng gỗ trầm thơm, mầu trắng, có vân vẩy cá, thả xuống nước không nát".
Vương gia, một học giả Trung quốc khác ở thế kỷ IX thì đề cập đến loại
giấy Trắc lý của Giao-chỉ làm bằng rong rêu biển(22). Rõ ràng ta đã biết làm giấy tốt ngay từ thời
Bắc thuộc, có lẽ về sau nghề này bị thất truyền nên mới phải sang Tầu học lại
chăng? Theo Nguyễn Trãi thì ít nhất đến thế kỷ XV nghề làm giấy của ta chưa bị
thất truyền, bằng cớ là Sử Ký Toàn Thư (IV, 80) chép năm 1514
dùng giấy Phương chi, như giấy viết châm, làm vở cho Công
chúa.
Thế kỷ XX, các
làng Yên-thái (Kẻ Bưởi), Nghĩa-đô (làng Nghè) vùng Hồ Tây vẫn nổi tiếng về nghề
làm giấy. Phường Yên-thái gồm bốn làng làm giấy là Yên-thái, Hồ-khẩu, Ðông-xã,
Nghĩa-đô. Ðặc biệt họ Lại ở thôn Trung-nhã, làng Nghĩa-đô, nổi tiếng sản xuất
loại giấy Lệnh là giấy thượng hảo hạng, dùng để viết sắc chỉ
vua ban, dầy, bền, khổ rộng, trắng như ngà, làm xong phải "nghè" tức
là dùng vồ đập cho thật mịn rồi mới đem ra vẽ lờ mờ hình rồng vờn mây. Bùi Hạnh
Cẩn cho biết thêm họ Lại làm thông gia với chúa Trịnh bốn, năm đời liền nên đặc
cách được chuyên làm giấy gấm chỉ dùng để viết sắc cáo. Giấy
dầy, mầu vàng vẽ hình tứ linh hoặc vân hoa bằng kim nhũ. Giấy trắc
lí làm bằng cây dó do hai làng Hồ-khẩu, Yên-thái sản xuất tới 4, 5
loại nhưng chỉ loại Lềnh tốt hơn cả, dùng tiến vua (24).
Giấy Nghè của
làng Nghĩa-đô.
Giấy Dó
lụa thuộc loại cao cấp nhất, dùng in tranh hay sách quý.
Giấy bản phổ
thông hơn cả, dùng in tài liệu thông thường, mầu ngà sạm, mặt hơi thô, chỗ dầy
chỗ mỏng, lại hút mực như giấy thấm, chỉ viết được có một mặt. Giấy bản nhuộm
dùng làm quạt hay đồ mã.
Giấy moi,
giấy phèn thì để gói hàng là của làng Hồ-khẩu.
Giấy xề,
thô, nhiều đầu mấu (26).
Giấy Hoa
tiên, dùng trong những dịp trang trọng đặc biệt như ngày Tết vv., mầu hồng
vẽ con chim sẻ đậu cành trúc mầu thẫm hơn, cũng có khi vẽ cành hoa ở góc trên,
hay in hoa lá mầu nhạt khắp trang. Hoa tiên có nhiều mầu khác
nhau chứ không bắt buộc phải mầu hồng.
Sách Thượng
Kinh Phong Vật Chí (cuối thế kỷ 18, đầu 19) viết : Phường Yên-thái làm
giấy bền dai, trắng bóng, hoặc tờ một, hoặc tờ đôi, hoặc dài hoặc ngắn đều có
mẫu mực. Dù để kín trong hòm lâu năm vẫn không bị mối mọt. Lại có thứ mặt giấy
vẽ mây rồng và vẩy rồng, đầu rồng có sừng, nhuộm hoa hoè làm mầu, tô kim nhũ
cho đẹp. Nhà vua phong sắc bằng giấy ấy (27).
"Mặt giấy
nhẵn, chất dai, không cứng mình. Khổ rộng, mình dầy mà bắc lên cân lại nhẹ như
lông hồng. Mặt giấy xốp, nhìn nghiêng như má trinh-nữ, phẳng mà đượm chút lông
măng. Mùa nực vuốt mặt giấy thấy mát cả lòng tay ; tiết đông ấp tay vào giấy
thấy nó âm ấm như có sinh khí. Ðưa lên mũi, giấy đượm hơi thơm của một thứ mộc
thảo còn tươi sống. Soi ra ánh sáng có hai chữ Chu Hồ (giấy nhà họ Chu chế ở làng
Hồ khẩu, Hà-đông) viết lối chữ Triện đời Tấn, in lối thủy ấn.
Bắt những con dán, con mọt dài đuôi thả lên đám giấy ấy thì cả lũ côn trùng, kẻ
thù truyền kiếp của sách và giấy, đều chạy lảng ra xa rất nhanh khỏi chồng
giấy, trốn đi đâu hết.
Sách làm bằng những thẻ gỗ tráng sáp để viết lên trên
Sách Vật Nguyên chép rằng Ngu Thuấn làm ra bút,
lấy sơn viết vào sách (nhiều thẻ tre xâu với nhau gọi là sách). Có
chỗ chép Trình Diễn nghĩ ra bút gỗ chấm sơn đen mà viết, viết mau nhưng không
được đẹp lắm.
Ðời Tần, Lý Tư dùng que nhọn, trong ruột chứa sơn đen để viết ,
xem Cổ tự thấy nét tròn đều nhau, ấy là lối chữ Triện.
Mông Ðiềm đi đánh Hung nô, mới bắt chước chế được bút lông mềm,
nhẹ, viết với mực (chứ không phải sơn) lên giấy hay vải lụa nên viết được rất
mau. Các nét khó viết thay bằng nét ngang, nét sổ hay phẩy.
Bút của Trung quốc phần lớn làm bằng lông thỏ. Những loại bút nổi
tiếng thường được chế tạo ở Hồ-châu, Giang-tô, Triết-giang như : Song
lan, Kiều lan, Lan trúc, Thanh chi, Nhất
chi, Thử tu, Ðại Kính thủy... Ðặc biệt được ca tụng
: Tảo thiên quân lông trắng, ngòi bút Diêu tự (trắng
mà nhọn hoắt), Hoàng dình Kinh làm bằng lông chuột bạch ở tận
trong dẫy núi Trường Bạch (29).
Ngược lại với giấy, không thấy sách vở đả động gì đến bút do
Việt-Nam chế tạo.
3 - MỰC
Ðời Ngụy, Tấn, dùng khói tùng, than gỗ thông, chế ra mực. Mực tốt
phải là mực Tầu đã đen nhánh lại có mùi thơm, làm bằng muội đèn giã chung với
xạ hươu, trộn hồ loãng, đổ khuôn nhỏ, in chữ và hình lên mặt, đem phơi khô.
Những loại nổi tiếng là: Diêu tự, Hoàng tam xương, Chu vĩnh phu, Trùng
tư, Huy chân, Hàng châu.
Mực Kiêu kỵ bền nhưng khó tẩy, những
người đi thi tránh không dùng.
Son Tầu cũng được chuộng hơn son ta vì mầu tươi thắm hơn. Trong
trường thi, son Tầu dành cho hai ông Chánh và Phó Chủ khảo, những khảo quan
khác phải dùng son ta mầu như gạch, hay mực xanh.
Mực Vạn niên chi của Tầu nổi tiếng, sắc
xanh biếc như đầu vịt (áp lục).
Về mực nội hóa chỉ thấy Sử Ký Toàn Thư chép là
Trịnh Căn phái người sang Trung quốc học làm giấy mực, bắt đầu in sách, chế
giấy (30).
Nghiễn là nghiền, nghiền mực ra để viết. Nghiên là vật
dùng để mài mực hay son, thường làm bằng đá hay sành, sứ, lòng nghiên hơi trũng
để lấy chỗ đổ nước mài mực. Tạm bợ thì cái đĩa cũng có thể dùng, cầu kỳ thì
nghiên bằng ngọc, bằng đá quý chạm trổ...
Tương truyền Hoàng Ðế có cái nghiên Hồng tị không
bao giờ khô, ban đêm đổ mồ hôi ; Tô Ðông Pha lấy được viên ngọc Thương bích
xanh biếc trong một quả trứng cò (?) đem về sai đẽo gọt thành một cái nghiên
quý nổi tiếng.
Cũng nổi tiếng là nghiên Cổ Cầm làm bằng đá núi
Nhạc, chạm hình Khô Tùng, Nguyệt Hạ (gốc thông khô
dưới ánh trăng). Hốc cây là cái mặc trì để chứa nước mài mực,
mặt nghiên là mặt trăng. Lại có một Tam sơn để gác bút, bằng
đá thủy tinh trong vắt.
Nghiên Phần nê thì làm bằng một loại bùn đặc biệt
nên nghiên lúc nào cũng ẩm ướt.
Ngõa nghiễn phả : chỗ di chỉ đài Ðồng tước nhà Ngụy chứa
nhiều ngói cổ, đem mài thành nghiên đựng nước vài ngày không khô. Nghe đâu thợ
gốm lấy vải lọc sạch (đất làm ngói) rồi chế thêm dầu hồ vào nên khác hẳn ngói
thường (31).
Nghiên Tức Mặc Hầu của Tự Ðức
Nghiên này mang
những đường nét rõ ràng, đầy đặn, chỉ người hiền mới được dùng.
Nghiên không có
một khuyết điểm nào, những lời vu khống hay tai ác không làm thương tổn được.
Hàng trên và hàng
dưới thì khắc :
Nghiên đá
Ðoan-khê của điện Kính-Diên (văn phòng của Tự-Ðức)
Phần chính của cái
nghiên, chỗ để mài mực, thoạt nhìn thì thấy bằng phẳng, nhẵn nhụi, cho nên E.
Gras mới ví mặt nghiên với má giai nhân, nhưng nhìn kỹ thì thấy có mấy nốt hơi
phồng lên, to bằng đầu đũa, mầu nhạt hơn đá xung quanh. Ðấy là những "túi
nước" của nghiên, người Trung hoa gọi là "cùdụcnhãn" (mắt
chim sáo). Bình thường nghiên khô ráo, hà hơi vài lần thì thấy một lằn mầu ngũ
sắc hiện ra, từ từ chạy lên chạy xuống trên mặt nghiên rồi biến mất. Lấy tay
quệt thử thì ngón tay "đẫm mực" : những "cùdục nhãn"
nương theo hơi thở đã tiết ra một số nước làm ướt mực cũ, đủ viết được vài
dòng.
Năm 1958 nghiên
còn nằm trong Bảo Tàng Viện ở Huế, sau có người lấy đem dâng ông Ngô Ðình Diệm,
từ khi ông Diệm mất, không rõ nghiên trôi dạt đi đâu ? (33)
- Mặt khác,Thực
lục cũng chép về một cái nghiên Tức Mặc Hầu như sau : Năm 1842, có
người dâng vua Thiệu-Trị một cái nghiên cổ dài 7 tấc 8 phân, rộng 4 tấc 7 phân,
dầy 5 phân, chất rất bền chắc và nhuần mỵ, chính là một tấm ngói âm dương,
người ta nhân hình thế nó mà chế thành nghiên. Ðầu nghiên ghi bài minh, có
những câu đáng lưu ý :
Sắc nghiên nhuần mỵ,
Cách chế tạo cổ kính, mộc mạc.
(...) Ðổi phong cho nghiên là Tức Mặc Hầu
Liệt vào quan tước ở Lan-đài.
Sau những câu đó
viết hai chữ "Tô Thức ". Lưng nghiên khắc một cái ấn to
có mấy chữ "Thạch cừ các ngõa", lạc khoản đề "Nguyên
phù tam niên, trọng thu, nhật chế " [= Năm Nguyên phù thứ ba
(1100), tháng 8 chế].
[Gác Thạch
cừ được dựng từ đời Tiêu Hà (Hán) để chứa sách sử, bản đồ vv. Ðời
Tống, Tô Thức được viên ngói gác ấy đem mài thành nghiên (34) ]
"Hoàng
triều Cảnh-Hưng, vạn vạn niên chi thập nhất, tuế thứ Canh-Ngọ, chính nguyệt,
Nguyên đán, cát thời thí bút. Tả Thanh-oai, Ngọ Phong, Ngô Thì Sĩ (Năm
Cảnh-Hưng thứ mười một, trong muôn vạn năm, Canh-Ngọ, tháng giêng, mồng một,
giờ tốt, thử bút. Tả Thanh-oai, Ngọ Phong, Ngô Thì Sĩ).
Viết xong, ông
gọi con ra khai bút, nhân thể đặt tên. Cậu con tò mò hỏi :"Thế tên thầy ở
đâu ?". Ngô Thì Sĩ chỉ vào chữ "Sĩ", cậu con liền cầm bút phẩy
lên trên một nét rồi hóm hỉnh cười nói : "Hơn thầy một nét" (chữ
"Sĩ" thêm một nét ở trên thành chữ "Nhậm" ). Ngô Thì Sĩ
thấy con mẫn tiệp, tự đặt được tên cho mình, nên rất hài lòng, nhưng em ông là
Ngô Tưởng Ðạo lại không vui, cho rằng nếu đem ra triết tự thì chữ
"Nhậm" gồm hai chữ "Nhân" và "Nhâm" có nghĩa là
con người khéo nịnh bợ" (35).
CHÚ THÍCH:
[1] - Không
chắc tên bài thơ do Tú Xương đặt.
[2]- Nghĩa là :
"Bước vào đời, không thể nào không có văn chương, chữ nghĩa ".
Trích sách cổ.
[3] - Nghĩa là
: "Cái phẩm giá tột cùng trong thiên hạ chính là tình đối với trăng
gió "
"Cái phong
lưu bậc nhất ở đời là tính khí giang hồ " (tự do, phóng khoáng,
không bị cái gì giàng buộc). Trích sách cổ.
[4] -
Lược Bút Nghiên, tr. 34.
[5] - Thanh
Ðạm, tr. 274. Nguyễn Công Hoan không nói rõ dòng chữ viết gì, có lẽ là viết
những câu chúc tụng, mừng xuân, khuôn sáo đại loại :
Ðình ấm xuân
phong = ngoài sân có
gió xuân ấm áp thổi (ý muốn nói trong năm cửa nhà sẽ đầm ấm, thịnh vượng).
Khi đứa trẻ chưa
biết viết, cha mẹ thường viết hộ, chỉ chừa lại một nét để nó tự tay vạch xuống
cho đủ lệ khai bút.
[7] - Minh-Mệnh
Chính Yếu, I, tr. 214-5 : Hàng năm đến cuối tháng chạp có lệ niêm
phong ấn cất đi, có nghĩa là cho các nha nghỉ việc trong dịp Tết. Sang năm mới,
khai ấn, tức là các nha bắt đầu làm việc trở lại.
[8] - Thanh
Ðạm, tr. 273-6.
[9] - Ðại-Nam
Thực Lục Chính Biên, VI, tr. 134 ; XXIV, tr. 270 ; XXXI, tr. 105.
[10] - Thanh
Ðạm, tr. 179.
[11] - Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 300.
[12] - Thủy
Hử, tập 3, tr. 774.1
[13] - Truyện
"Chữ người tử tù" (Vang Bóng Một Thời, tr. 118-9) Nguyễn
Tuân viết rất hay nhưng dựa theo truyền thuyết nói Cao Bá Quát bị bắt giam rồi
bị xử tử. Sự thực, Ðại-Nam Thực Lục Chính Biên, XVIII, tr. 85,
chép Cao Bá Quát bị suất đội Ðinh Thế Quang bắn chết ở chiến trận, sau Quang
được thăng lên cai đội.
[14] - Cổ
Văn Trung Quốc, tr. IX.
[15] - Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 268-98 - Cương Mục, XVIII, tr. 69,
86 - Trung Quốc Sử Cương, tr. 8, 157, 166 - Nguyễn văn Ba, tr. 4-6.
[16] - Ðường
Phố Hà-Nội, tr. 37-45 : Ðời Lý (thế kỷ 11) cửa Ðông Hoa gọi
là cửaTường Phù, ở phía Ðông thành Thăng-long, mãi đến đời Lê Tương Dực
(thế kỷ 16) mới đổi ra tên Ðông Hoa.
[17] - Vũ
Trung Tùy Bút, tr. 38-40.
[18] - Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 298-300
[19] - Nho
Giáo, tập 2, tr. 229.
[20] - Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 203, 178
[21] - Tục
Biên, tr. 151 - Trung Bắc Chủ Nhật, số 183. tr. 67-8.
chép lầm là năm 1731, Trịnh Doanh (1740-67) cấm mua sách của Trung quốc.
[22] - Ức
Trai Tập, Tập Hạ, tr. 725 - Biên Niên, tr. 37 -
Nguyễn Thừa Hỷ, tr. 116, 210-17 - Thăng-long, Ðông đô, tr. 261.
[23] - Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 510.
[24] - Bùi
Hạnh Cẩn, tr. 271.
[25] -
Hocquard, tr. 261-2.
[26] - Nguyễn
Thừa Hỷ, tr. 210.
[27] - Nguyễn
Thừa Hỷ, tr. 211.
[28] - Tuyển
Tập Nguyễn Tuân, tr. 227-36.
[29] - Thực
Lục XXV, tr. 68 - Ngược Ðường Trường Thi, tr. 115 -
Nguyễn văn Ba, tr. 4-6.
[30] - Sử
Ký Toàn Thư, IV, tr. 13.
[31] - Thực
Lục XXIV, tr. 236-8.
[32] - Bulletins
des Amis du Vieux Hué, Juil-Sept. 1917.
Tức = tới, Mặc = mực. Thời
xưa còn phong cho bút là Quản Thành Tử. Cả bút lẫn nghiên cùng được
dự tước trong Lan-đài là nơi làm sách.
Bài thơ của Tự-Ðức
được ông Ngô Ðình Diệm dịch ra tiếng Pháp, đăng trong BAVH.
[33] - Hơn
Nửa Ðời Hư, tr. 533-50. Tôi lược lại và có sửa một vài chi tiết (dựa
theo ảnh chụp nghiên Tức Mặc Hầu trong BAVH) vì
thấy ông Vương Hồng Sển tả theo trí nhớ nên có chỗ không đúng lắm.
[34] - Thực
Lục XXIV, tr. 236-8.
[35] - Giai
Thoại Làng Nho Toàn Tập, tr. 182 - Chúa Trịnh Khải, tr.
22-3.
SÁCH THAM KHẢO
ALEXANDER, William & MASON, George Henry : Chine,
Scènes de la vie quotidienne au 18e siècle. Paris : Bookking
International, 1988.
BẢO VÂN : Thơ
Nôm Yên Ðổ - Tú Xương. Toronto : Quê Hương, 1980.
BÙI HẠNH CẨN
: 101 bài thơ Tây Hồ. Hà-nội : Văn Hóa Thông Tin, 1996.
CHANG YEE : Chinese
Calligraphy. Cambridge, Massachusetts : Harvard University Press, 1973.
CHU THIÊN : Bút
Nghiên. Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
: Nhà Nho,
1943 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
ÐÀO DUY ANH
: Trung Hoa Sử Cương - Từ nguyên thủy đến 1937. 1941 (?) ; Paris :
Ðông Nam Á tái bản, 1985.
ÐÀO TRINH NHẤT :
"Trịnh Căn sai người đi học nghề làm giấy", Trung Bắc Chủ
Nhật, số 183, 16-11-1943.
ÐINH GIA KHÁNH chủ
biên : Thăng-Long, Ðông Ðô, Hà-Nội. Bộ Văn-Hóa và Thông-Tin
Hà-Nội, 1991.
GRAS, E. :
"Sur un encrier de Tự-Ðức", BAVH, 4è année, No 3,
Juil-Sept. 1917.
HOÀNG TRỌNG MIÊN
: Việt-Nam Văn Học Toàn Thư, tập I. Xuân Thu tái bản ở Mỹ.
HOCQUARD, Charles
Edouard, Dr : Une Campagne au Tonkin. Paris : Hachette &
Cie, 1892 ; Paris : Arléa, 1999.
LÃNG NHÂN : Giai
Thoại Làng Nho Toàn Tập. Saigon : Nam Chi Tùng Thư, 1966 ; tái bản ở Mỹ.
LÊ QUÝ ÐÔN : Vân
Ðài Loại Ngữ. Nhà xuất bản Tự Lực ở Mỹ. Dịch giả : Phạm Vũ và Lê Hiền.
NGUYỀN CÔNG HOAN
: Thanh Ðạm. Hà-Nội : Ðời Mới, 1943 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
NGUYỀN HIẾN LÊ
: Cổ Văn Trung Quốc. Saigon, 1965 ; Xuân Thu tái bản ở Mỹ.
NGUYỀN TRÃI
: Ức Trai Tập, Tập Hạ. Văn Học, 1994. Dịch giả : Hoàng Khôi.
NGUYỀN TRIỆU LUẬT
:
- Ngược Ðường Trường Thi. Hà-Nội : Tân Dân,1939 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
- Chúa Trịnh Khải. Hà-nội : Tân Dân, 1940 ; Saigon : Bốn Phương ;
Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
NGUYỀN THỪA HỶ
: Thăng-long - Hà-nội. Thế kỷ XVII, XVIII, XIX. Hà-nội : Hội
Sử Học Việt-Nam, 1993.
NGUYỀN TUÂN
:
- Tuyển Tập. Hà-nội : Văn Học, 1981.
- "Chữ người tử tù",Vang Bóng Một Thời. Hà-nội : Tân Dân,
1940 ; Cảo Thơm, 1962.
NGUYỀN VĂN BA
: Hán văn tự học, quyển I. Saigon : Thư Lâm ấn quán, 1962.
NGUYỀN VĨNH PHÚC
& TRẦN HUY BÁ : Ðường Phố Hà-Nội. Hà-nội, 1979.
PHẠM ÐÌNH HỔ : Vũ
Trung Tùy Bút. Dịch giả : Ðông Châu Nguyễn Hữu Tiến. Hà-nội : Văn Học,
1972 ; Paris : Ðông Nam Á tái bản, 1985.
THI NẠI AM : Thủy
Hử, tập 3, Dịch giả : Á Nam Trần Tuấn Khải. Sống Mới in lại ở Mỹ.
TỰ-ÐỨC :
"L'encrier de S.M. Tự-Ðức", BAVH, 4è année, No 3,
Juil-Sept. 1917. Traduction des inscriptions par Ngô Ðình Diệm.
TÚ MỠ : Giòng
Nước Ngược, tập I. Hà-nội : Tự Lực Văn Ðoàn, 1934 ; Saigon : Phượng Giang,
1952 ; tái bản ở Pháp.
VƯƠNG HỒNG SỂN
: Hơn Nửa Ðời Hư. Hồ Chí Minh : Tổng Hợp, 1992.
Biên Niên Lịch
Sử Cổ Trung Ðại Việt-Nam. Hà-nội : KHXH, Viện Sử học, 1987.
6/2001
Nguyễn Thị Chân Quỳnh
Theo http://chimviet.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét