Tết nguyên đán và lễ nghênh xuân
Nguyên = đầu, Ðán = buổi sớm mai. Nguyên Ðán là buổi sớm mai của đầu năm.
Tết Nguyên
Ðán là
cái lễ đầu tiên của năm mới, vào ngày mồng một tháng giêng âm lịch, song không
phải tháng giêng bao giờ cũng bắt đầu vào tháng Dần như hiện nay vì thuở xưa
mỗi triều đại lên ngôi lại đổi ngày Chính sóc (sóc = mồng một, đầu tháng âm lịch).
Âm lịch lấy tên 12 chi (Tý, Sửu, Dần, Mão...) đặt tên cho 12
tháng, 6 tháng thuộc dương, 6 tháng thuộc âm, theo luật "tiêu trưởng": hễ âm tiêu thì dương trưởng, âm trưởng thì dương tiêu vv...
2 - Lễ Ban Sóc: Tương truyền đời vua Nghiêu (2357-2257 tr. TL) sai Hy Hòa làm
lịch, phân định bốn mùa để dân thuận theo mùa và thời tiết mà cầy cấy, trồng
trọt. Do đó có lệ đầu năm triều đình phát lịch, gọi là Lễ Ban Sóc.
3- Tết Nguyên Tiêu: Ở Trung quốc có tục chơi đèn suốt đêm rầm tháng giêng, có thể
kéo dài từ 13 đến 17 tháng giêng. Khắp thành phố nhà nào cũng chăng đèn ngũ sắc
trước cửa, bầy biện trong nhà như ngày đại hội, làm những tòa giả sơn trên kết
rồng xanh hoặc trắng, có tới mấy nghìn ngọn đèn sáng, có khi giả sơn kết hai
con rồng đỏ, vây rất lớn, mỗi cái vây rồng là một ngọn đèn, miệng rồng phun
nước trong vv... Trên cầu, dưới sông thắp đèn rực rỡ, hát múa đủ trò, tiếng ca
nhạc vang xa hàng chục dậm, du khách chật đường.
a - Thiên quan giáng phúc vào lễ Thượng nguyên là lễ long trọng hơn cả nhất là về ban
đêm. Từ đời Ðường đã làm lễ này, cũng gọi là lễ Cầu Phúc.
Ðường Thư chép rằng đêm Nguyên tiêu hay Nguyên
tịch, tức đêm rầm tháng
giêng, vua Ðường Duệ Tông sai làm một cây đèn cao 20 trượng, thắp 5 vạn ngọn
đèn, ánh sáng chiếu khắp nơi, gọi là Hỏa Thụ (cây lửa), vì thế đêm Nguyên tiêu cũng gọi
là Ðăng Tiết (Tết Ðèn) (5).
Nước ta ăn Tết từ bao giờ thì chưa rõ. Nếu căn cứ vào tục ăn bánh
chưng ngày Tết và truyền thuyết cha ông ta biết làm bánh chưng từ thời Hùng
vương thì ta đã ăn Tết từ đời các vua Hùng, song đấy chỉ là phỏng đoán, không
có bằng chứng.
Sách sử của ta chép về Tết rất sơ lược, đặc biệt cho thấy từ đời
Lê Ðại Hành (980-1005) ta đã có tục chơi đèn vào tháng giêng :
"Năm 992, tháng giêng, Vua ngự điện Càn nguyên để xem
đèn".
"Năm 1100, tháng giêng, Lý Nhân Tông bầy hội Quảng-chiếu đăng ở ngoài cửa Ðại hưng" (cửa Nam, Thăng Long).
A - NHÀ TRẦN
1 - Tết Nguyên Ðán
Trong An-nam
Chí Lược, Lê Tắc chép
tương đối khá nhiều tục lệ ăn Tết thời nhà Trần:
Ngày Nguyên
Ðán, khoảng canh năm, vua
ngự điện Vĩnh-thọ cho các tôn tử (con cháu) và cận thần làm lễ hạ trước, rồi
vào cung Trường-xuân vọng bái các lăng tổ.
Lại sai thợ khéo làm đài Chúng tiên hai từng, ở trước điện. Làm một lúc
thì xong, vàng ngọc chói ngời. Vua ngồi ăn trên đài, các quan làm lễ chín lạy,
dâng chín tuần rượu rồi giải tán.
Mồng 3, vua ngồi trên gác Ðại-hưng xem các tôn tử, các quan nội cung
đánh cầu, ai bắt được, không để cầu rơi xuống, là thắng. Quả cầu to bằng nắm
tay, làm bằng gấm thêu, có 20 sợi tua dài lòng thòng.
Sách Lễ
ký, thiên "Nguyệt
lệnh" chép: "Tháng cuối mùa Ðông, vua sai quan Hữu-ty (chuyên viên)
đem con Trâu đất ra lễ để đuổi khí lạnh đi, trâu giỏi
cầy có thể chỉ bảo việc làm ruộng sớm hay muộn.
B - NHÀ LÊ
Sử chép rất ít về Tết đầu thời Lê :
- Năm 1435, mồng một, vua (Thái Tông) dẫn các quan làm lễ yết
miếu. Khi về cung mặc áo trắng coi chầu, nổi nhạc, thét đường. Các quan mặc cát
phục dâng biểu yên ủi (Thái Tổ mới băng).
Ban yến trong 5 ngày cho các quan văn võ trong ngoài, phát tiền
cho các quan làm việc ở ngoài theo thứ bực (8).
- Năm 1449, tháng giêng ban yến cho các quan. Múa nhạc Bình Ngô Phá Trận do vua Thái Tông làm, nhớ lại công khó
nhọc sáng nghiệp của Thái Tổ, dùng vũ công định thiên hạ. Công thần có người
cảm xúc phát khóc (9).
1 - Lễ Tiến lịch - Lược
Phan Huy Chú :
Sáng hôm ấy, các quan mặc phẩm phục, theo chỉ của Chúa vào triều
làm lễ.
Sáng sớm, Nghi-chế-ty và các Tự-ban đặt cái án dâng lịch ở giữa
ngự đạo trước sân rồng. Bốn viên Thông-tán, hai viên đứng ở phía Ðông và phía
Tây, hai viên đứng ở bên Tả và bên Hữu cửa Ðoan-môn.
Ba hồi trống nghiêm, Tự-ban dẫn hai viên Tiến-lịch quan vào bên
Ðông sân rồng. Vua ngự lên ngai. Tự-ban dẫn quan Tiến-lịch đến giữa ngự đạo.
Xướng : "Cúc cung, bái, hưng (bốn lần), bình thân". Lễ quan xướng :
"Tiến hoàng lịch", Tự-ban dẫn quan Tiến-lịch đến trước án lịch giấy
vàng. Xướng : "Quỵ, tiến lịch", quan Tiến-lịch để lịch lên án. Xướng
: "Phủ phục, hưng, bình thân, phục vị", Tự-ban dẫn quan Tiến-lịch từ
phía Ðông ngự đạo xuống đến vị bái.Xướng : "Cúc cung, bái, hưng (bốn lần),
bình thân", Tự-ban nhấc cái án để lịch lui ra. Cáp-môn xướng : "Bài
ban, ban tề", các quan chia thứ bậc đứng vào ban tề chỉnh. Lại xướng :
"Cúc cung, bái, hưng (bốn lần), bình thân".
Quan Truyền-chế đến giữa ngự đạo quỳ : "Tấu truyền
chế" rồi lạy xuống, vẫn quỳ. Quan Tư-lễ-giám đem tờ chế trao cho quan
Truyền-chế. Viên này đỡ lấy lui ra, đứng phía Ðông, hô : "Hữu chế".
Cáp môn xướng : "Bách quan giai quỵ", các quan quỳ xuống. Quan
Truyền-chế đọc chế xong lui về chỗ đứng cũ. Xướng : "Phủ phục, hưng, bái
(bốn lần), bình thân". Lại xướng : "Bách quan phân ban thị lập",
các quan phân ban đứng hai bên mà hầu. Nghi-chế-ty đến giữa ngự đạo quỳ :
"Tấu lễ tất". Vua ngự về cung.
Tư-thiên-giám bưng cái án lịch trước ngự tọa sang tiến ở phủ
Chúa. Quan Lễ khoa đem lịch ban cho các quan. Các quan quỳ xuống nhận, giơ lịch
ngang trán. Xong lễ lui ra(10).
25 tháng chạp làm lễ Khóa ấn trong một tháng, hộp đựng ấn úp mặt
xuống. Chỉ những việc trọng đại như sát nhân, phản quốc... mới được xét ngay,
còn trộm cắp lặt vặt, đánh nhau, đòi nợ vv. thì đình chỉ, đợi ngày khai ấn mới
xét xử (11).
3 - Lễ Tiến Xuân Ngưu
Hàng năm đến tháng 11, Tư-thiên-giám tâu ngày nào, tháng nào là
tiết Lập Xuân và kê cả kiểu mẫu làm Xuân ngưu (Trâu
đất) giao cho Công bộ sai
Thường-ban-cục làm. Tượng trâu to bằng thật, mỗi năm nhuộm một mầu, ứng với năm
đó, tính theo âm dương, ngũ hành.
1 - Nghi tiết ở điện Kính-thiên (lược Phan Huy Chú) :
Trước một ngày, Thượng-thiết-ty đặt ngự tọa của Hoàng thượng ở
chính giữa cửa Kính-thiên, đặt bảo án ở phía Ðông, hương án ở trước ngự tọa.
Liễn-giá-ty đặt tàn vàng ở hai bên tả hữu ngự tọa. Giáo phường đặt Thiều nhạc
(nhạc đời vua Thuấn, chính trị tốt, đức hiện rõ) và Ðại nhạc (gồm nhiều kèn,
trống lớn, thanh la, tù và...) ở hai bên Ðông và Tây sân rồng. Thủ-vệ-ty dàn cờ
xí, khí giới. Nghi-chế-ty đặt cái án để các tờ biểu của Thừa-ty các xứ ở công
đường Lễ bộ. Quan Lễ bộ và quan Thừa-ty các xứ trực đêm ở công đường Lễ bộ. Khi
canh đã điểm lần thứ năm, trời sáng, trống và nhạc đi trước, các quan Thị-dạ
(hầu đêm) rước án biểu, Nghi-vệ-ty mang tàn che. Thừa-dụ-cục khiêng án biểu đến
ngoài cửa Ðoan-môn, tiến vào để ở phía Ðông sân rồng, hơi ngoảnh về Bắc. Các
quan rước án biểu đều đứng.
Trống nghiêm hồi đầu, các quan văn võ [kể cả Chấp-sự (Ðạo Lễ) và
Triều-yết] đứng sắp ban ở ngoài cửa Ðoan-môn.
Trống hồi thứ hai, quan Ðạo-lễ dẫn Tiết-chế-phủ vào chỗ điếm ở
Tả, Hữu sân rồng ngồi tạm. Các quan Ðạo-lễ tiến vào sân điện Vạn-thọ rước Vua
lên ngự giá, làm lễ năm lạy ba vái. Lễ xong lui về chỗ cũ ở hai bên Ðông, Tây
sân rồng.
Ngự giá đến cửa Kính-thiên thì quan Ðạo-lễ dẫn Tiết-chế-phủ đứng
phía Ðông sân rồng, hơi vềhướng Bắc. Tự-ban dẫn các quan vào sắp hàng hai bên
Ðông, Tây sân rồng. Các quan Thưà-ty, Triều-yết chia đứng ở ngoài cửa Ðoan-môn.
Vua lên ngai. Giáo phường tấu khúc nhạc Văn-quang. Dứt tiếng chuông, vút roi
(ra lệnh yên lặng khi làm lễ triều bái), nhạc nghỉ. Tư-thần-lang báo trời sáng.
Thông-tán xướng : "Ban tề". Lại xướng : "Cúc cung, bái, hưng
(bốn lần), bình thân".
Quan Ðiển-nghi xướng : "Tiến biểu". Nhạc lại nổi lên.
Hai viên Khoa quan dẫn bốn Tự-ban rước án biểu có tàn vàng che từ bên Ðông sân
rồng đem đặt giữa ngự đạo. Các Khoa quan, Tự-ban lui ra chia đứng hai bên Ðông,
Tây. Dẫn-tán xướng : "Tuyên biểu mục", quan Tuyên-biểu vào giữa ngự
đạo quỳ đọc biểu chúc mừng của công hầu và các quan văn võ 12 đạo. Ðọc xong,
lạy rồi lui về chỗ đứng trước. (Ðến lượt đọc biểu phó của các quan triều thần,
cũng theo nghi tiết trên).
Thông-tán xướng : "Phủ phục, hưng, bình thân, cúc cung tam
vũ đạo". Lại xướng : "Bách quan giai quỵ, tung hô", các quan quỳ
xuống, giơ tay ngang trán hô theo : "Vạn tuế", ba lần như thế. Mỗi
lần hô thì quân sĩ, phường nhạc, đồng thanh hô theo. Lại xướng : "Phủ
phục, hưng, cúc cung, bái (nhạc nổi lên), hưng (bốn lần), bình thân". Nhạc
nghỉ.
Quan Ðạo-lễ dẫn Tiết-chế-phủ đến bên Ðông, đứng ở vị trước.
Thông-tán xướng : "Bách quan phân ban thị lập". Nghi-chế-ty đến giữa
ngự đạo quỳ tâu : "Tấu lễ tất". Giáo phường ty cùng các Thự Ðồng văn,
Nhã nhạc (nhạc khí nhỏ hơn Ðại nhạc) tấu khúc Hưu-minh. Vút roi. Vua về cung. Quan Tư-lễ-giám
bưng tờ biểu để tiến vào nội điện. Nhạc nghỉ. Tiết-chế-phủ và các quan lui
ra (13).
Tiết-chế-phủ dẫn các quan từ cửa Cáp-môn tiến vào phủ đường. Bốn
viên Ðiển-giám (dùng Khoa quan), hai đứng ở bên Tả và bên Hữu trong phủ, hai
đứng ở ngoài phủ. Tiết-chế-phủ và các quan theo thứ tự lạy mừng. Chúa ban yến.
Dự yến xong, các quan làm lễ tạ ơn. Chúa về cung, Tiết-chế-phủ về phủ.
Các quan lại đến phủ Tiết-chế chúc mừng (13).
3 - Tết Ðàng Trong
Lê Quý Ðôn cho biết ở Thuận-hóa, năm Canh-Dần, Tết Chính Ðán thì 2
viên Cai cơ công tộc chỉ mừng tiền trầu 2 quan ; Cai đội 11 viên đều một con
lợn thay tiền 10 quan, tiền trầu 1 quan ; chư tướng Ngoại tả 1 viên, Chưởng
dinh 2 viên, Chưởng cơ 4 viên đều lợn một con thay tiền 10 quan, tiền trầu 5
hay 10 quan tùy hạng ; Cai cơ 10 viên chỉ mỗi viên 2 tiền trầu ; Cai đội 28
viên cũng như lệ Cai đội công tộc ; văn ban 5 viên, mỗi viên 2 tiền trầu
vv. (14).
4 - Tết qua ngòi bút của một chứng nhân ở thế kỷ 17
Năm 1659, Bento Thiện, một "Thầy giảng" đạo Thiên chúa
đã viết về Tết như sau :
"Thói nước Annam, đầu năm mùng một tháng giêng, gọi là ngày
Tết. Thiên hạ đi lạy Vua, đoạn lạy Chúa, mới lạy ông bà ông vải, cha mẹ cùng kẻ
cả bề trên. Quan quyền thì lạy Vua Chúa, thứ dân thì lạy Bụt trước. Ăn Tết ba
ngày, mà một ngày trước mà xem ngày mùng hai, mùng ba, ngày nào tốt, thì Vua
Chúa đi đền Giao, gọi là nhà thờ Trời, hiệu Thiên Thượng Ðế Hoàng Ðịa Kì. Vua
Chúa đi lạy mà xin cho thiên hạ được mùa cùng dân an. Ðến mùng bẩy mùng tám mớì
hết, cùng làm cỗ cho thiên hạ ăn mười ngày. Lại xem ngày nào tốt mới mở ấn ra
cho thiên hạ đi chầu cùng làm việc quan, cùng hỏi kiện mọi việc ; lại làm như
trước mới khai quốc, thiên hạ vào chầu Vua. Từ ấy mới có phiên đi chầu. Nội
Ðài, Ngoại Hiến, Phủ Huyện, quan đảng nha môn, mới có kiện cáo. Ðến trung tuần
mới có Khánh thọ bảo thần cho thiên hạ mừng tuổi Vua. Ai có nghề nghiệp gì thì
làm cho Vua xem. Ðến hạ tuần tháng giêng, Ðức Chúa lại Tế Kỳ Ðạo dưới bãi cát,
làm đàn thờ. Trước thì thờ Thiên Chúa Thượng Ðế một đàn, là một đàn từ Vua Lê
Thái Tổ cho đến nay, một đàn thì thờ Thần Kì Ðạo. Ðức Chúa lạy ba đàn này. Ðoạn
đến đàn Thần Kì Ðạo, Ðức Chúa lạy đoạn, liền chỉ gươm cùng chém, lại bắn cung.
Ðoạn lại đánh trống mà chỉ gươm cho thiên hạ mới đuổi đi, thì gọi là khao quân.
Ðoạn liền về tập voi tập ngựa, gọi rằng đã hết năm mới (15).
A - NGHI TIẾT TRONG TRIỀU
1 - Lễ Ban Sóc (ban lịch mới)
Ngày hôm ấy trăm quan đến viện Tả-đãi-lậu lĩnh lịch. Phủ
Thừa-thiên họp nhân viên 6 huyện lĩnh lịch cấp phát cho các làng xã để dân
chúng xem chung, lịch do các thầy Chánh, thầy Lý giữ (16).
- Năm 1919, lễ Ban Sóc diễn
ra ở trước cửa Ngọ
môn vào ngày 1 tháng
12 âm lịch, tức là ngày 2/1/1919.
- Năm 1807, định lệ hàng năm đến ngày 25 tháng chạp âm lịch thì
khóa ấn, mồng 7 tháng giêng thì khai ấn.
- Năm 1827, vua dụ : " Hết năm có lệ phong ấn để các nha dành
ít ngày nghỉ ngơi, nhàn hạ trong khi cả năm phải siêng năng, chăm chỉ làm việc.
Ðấng vương giả theo phép Trời làm việc mạnh mẽ, tự cường, không nghỉ ngơi còn
sợ chưa hợp ý Trời, chưa thỏa mãn nguyện vọng của nhân dân nên trẫm không muốn
một ngày nhàn rỗi. Từ nay ấn tín quốc gia, hành dụng vẫn theo thường lệ. Còn
các nha môn trong ngoài, cuối năm phong ấn, đầu giêng, khai Xuân, khai ấn, cứ
theo lệ cũ mà làm".
Trước khi khai ấn phải rửa ấn, gọi là lễ Phất-thức. Nguyễn Công Hoan viết : Rửa ấn chỉ được
phép ngâm rượu cho các chất bẩn giắt trong kẽ rã ra, không được lấy tăm khều
cho nhanh vì làm thế sẽ độc, trong năm có nhiều án mạng xẩy ra (17).
- Lễ Phất-thứcđầu tiên của triều Nguyễn diễn ra vào năm
1837. Lễ Phất-thứcnăm 1919 được cử hành vào ngày 24 tháng
chạp, tức là ngày 25/1/1919.
- Năm 1807, Lễ bộ dâng nghi tiết :
Lễ Trừ-tịch, vua đến nhà Thái miếu làm lễ, các quan
văn võ từ ngũ phẩm trở lên làm bồi tế. Lễ Nguyên Ðán cũng thế.
Mồng 2, sai các quan làm lễ ở các miếu.
Mồng 3, vua đến nhà Thái miếu làm lễ. Miếu Triệu tổ và
miếu Hoàng khảo thì sai các quan làm lễ.
Sai chép làm lệ (19).
- Năm 1848 vua Thiệu-Trị mất, có quốc tang nên nghi lễ hơi đổi :
Ngày mồng 1, vua mặc áo cát phục đến cung Hoàng mẫu kính dâng 100 lạng vàng,
1000 lạng bạc, biểu tâu làm lễ người nhà. Lễ xong vua ngự điện Văn-minh, trăm
quan mặc áo đẹp lần lượt lễ năm lạy. Mồng 2, vua mặc lễ phục đến điện Long-an
(chỗ để quan tài vua Thiệu-Trị) làm lễ, các quan mặc lễ phục theo lạy. Mồng 3,
vua mặc lễ phục đến Dao-cung làm lễ, các thân phiên, Hoàng thân, văn từ tứ
phẩm, võ từ tam phẩm mặc lễ phục theo vào lạy. Những cuộc chầu mừng, ban yến,
nhạc đều đình, duy có ban thưởng thân phiên, Hoàng thân, trăm quan, gia cấp cho
các lính trạm, lính gián binh đều như lệ (20).
- Năm 1853 định lại lệ mở cửa cung thành ba đêm Tết Nguyên-Ðán. Lệ
trước, các đêm 30 tháng chạp, mồng 1 và mồng 2 các cửa cung thành, hoàng thành,
kinh thành đều mở rộng. Nay phải chiểu lệ thường canh giữ.
4 - Ban yến
Năm 1823, ngày mồng một tháng giêng, vua đến cung Từ-thọ làm
lễ Khánh hạ, dâng mười lạng vàng. Xong, ngự điện Thái-hòa, bầy tôi
chầu mừng. Lễ xong ban yến và thưởng theo thứ bực :
Các Hoàng tử tước công, mỗi người 20 lạng bạc ;
Quan văn võ chánh nhất phẩm, mỗi người 12 lạng bạc ;
Tùng nhất phẩm, mỗi người 10 lạng bạc ;
Chánh nhị phẩm, mỗi người 8 lạng bạc ;
Chánh ngũ phẩm, mỗi người 2 lạng bạc ;
Hành tẩu, Thị nội, Chánh đội trưởng, Suất đội... mỗi người 1 lạng
bạc (21).
5 - Lễ Nghênh Xuân
Năm 1829 bắt đầu làm lễ Nghênh Xuân. Sau Tiết Ðông-chí, ngày Thìn,
Khâm-thiên-giám và Vũ Khố lấy đất và nước ở phường Tuế-đức (Tuế-đứclà vị sao tốt của năm ấy) chế tạo ba
bộ Mang thần và Trâu
đất, dùng gỗ dâu làm cốt.
Tính theo ngũ hành và ngày Lập Xuân là can chi gì để rõ hình sắc. Thân trâu cao
4 thước, tượng trưng 4 mùa, đuôi dài 1 th 2, tượng trưng 12 tháng. Mang thần cao 3 thước 6 tấc 5 phân, tượng trưng 365 ngày (22).
Hàng năm sai Hữu ty chế ba bộ Mang thần và Trâu
đất, cùng hai bộ Núi Xuân(Xuân Sơn
Bảo Tọa). Trước lễ Lập Xuân một ngày, phủ Thừa-thiên để Mang thần và Trâu đất lên NúiXuânđặt trên án, bầy đàn tế ở Ðông giao, làm lễ Nghênh Xuân. Tế vào đúng nửa đêm, giờ Tý, mở
đầu ngày Lập Xuân. Lễ xong, rước hai án về để ở Lễ bộ.
Theo Ðại-Nam
Ðiển Lệ, năm Minh-Mệnh
13, định hàng năm sau ngày Ðông-chí,
gập ngày Thìn, quan địa phương (quan tỉnh, quan đạo)
đem thợ nặn đến phường Tuế-đứclấy nước và đất chế tạo (theo thể thức ở
Kinh) một con Trâu
đất và một thần Câumang, dùng gỗ cây dâu làm cốt trâu và thần, xem can chi trong ngày Lập Xuân rồi hô thần và vẽ hình sắc con trâu
(Trâu phải theo năm mà tô sắc vàng, đen hay loang lổ). Ðến ngày Lập Xuân, quan địa phương đem các thuộc viên mặc
Ðại triều và hành nghi (cờ, quạt, tàn, lọng) rước Trâu đất và Mang thần đi làm lễ đón Xuân ở Ðàn Xã-tắc. Lễ xong, đưa Trâu và Thần về công đường, quan địa phương lấy roi đánh Trâu đất ba cái. Xong rồi để Trâu đất và Mang thần một thời hạn sau mới đem chôn ở
cạnh Ðàn Xã-tắc. Bia sửa chùa Bạch-Mã ở Thăng-long ghi là
hàng năm lễ đánh Trâu, rước Xuân làm ở đền này rất long trọng (23).
Trong Ký
ức lịch sử về Saigon Trương Vĩnh Ký cho biết hàng năm vào ngày
Tết Nguyên-Ðán quốc vương Miên phải sang chúc thọ vua Việt nên đêm 30 đã phải
có mặt để canh năm hôm sau cùng Tổng trấn Lê văn Duyệt hành lễ Chúc thọ ở Vọng
cung. Một năm, vua Miên phá lệ, nghỉ đêm ở Chợ-lớn, sáng hôm sau không kịp đến
dự lễ lúc canh năm, bị Lê văn Duyệt phạt phải nộp 3000 lạng bạc mới cho về
nước.
1 - "Tháng giêng ăn Tết ở nhà"
Cuối tháng chạp, mọi nhà đều nhộn nhịp quét dọn, đánh bóng sập gụ,
tủ chè, đồ đồng trên bàn thờ, trang hoàng nhà cửa bằng tranh Tết, câu đối, hoa
v.v...
a- Ông Ðồ - Ðã có nhiều sách viết về tranh Tết con lợn, con gà, Cóc
dậy học vv. nên tôi chỉ nhắc đến một phong tục ít người biết: Ở Hà-nội,
trước 1945, bắt đầu khoảng 20 tháng chạp là thấy các ông Ðồ khăn đóng, áo dài,
đến xin giải chiếu ngồi nhờ ở vỉa hè phố hàng Bồ, bầy câu đối giấy đỏ, giấy
trang kim để bán. Có ông "văn minh" chép cả thơ bằng chữ quốc ngữ,
đến nay tôi còn nhớ một câu tả cảnh Xuân vì mẹ tôi đọc xong cứ tủm-tỉm cười,
nhắc đi nhắc lại mãi :
b - Hoa - Trang hoàng nhà cửa, ngoài câu đối, tranh Tết, dĩ nhiên phải có
hoa. Người ta thường sắm các chậu hoa đủ đôi để bầy cho cân đối : hai chậu quất
mầu cam, hai chậu cúc mầu vàng, hai chậu hải đường mầu hồng tía... chỉ hoa đào
là cắm có một cành. Tục cắm cành đào ngày Tết, theo Sơn Hải Kinh, là vì xưa kia ở núi Sóc sơn có một cây đào cổ thụ rất đẹp.
Hai vị thần Trà và Uất Lung, cư ngụ ở đấy, có công đánh đuổi ma quỷ đến tận gốc
cây đào nên từ đấy ma quỷ thấy cây đào là sợ. Nhưng đến cuối năm, hai Thần phải
lên Thiên-cung chúc Tết Ngọc Hoàng Thượng Ðế, ma quỷ thừa cơ Thần vắng mặt,
không ai kiềm chế, bèn từ Ðịa-ngục lên dương gian quấy nhiễu. Người ta biết
chúng sợ cây đào nên cắm cành đào trước cửa, trên cành treo bùa, nhà nào không
có đào thì treo tranh hai vị Thần để trừ tà đuổi ma đi. Ngày nay người ta không
treo bùa hay tranh vẽ Thần nữa mà treo tranh Tết (24).
Hỡi hỡi cô mai vàng...
tôi cứ băn khoăn tự hỏi sao thi sĩ lại có thể tự tiện đổi cả sắc
hoa?
Thủy tiên cũng
là thứ hoa chỉ ngày Tết mới xuất hiện. Những người khoe khéo mua củ về tỉa lấy,
phải tính toán sao cho hoa nở đúng giao-thừa hay mồng một Tết mới là khéo. Nếu
thấy hoa có triệu chứng nở sớm thì hãm bằng cách quấn bông xung quanh, để ở chỗ
thật lạnh ; ngược lại, nếu hoa ra chiều nở muộn thì thúc giục nó bằng cách thay
nước ấm, để ở chỗ có nhiều nhiệt khí. Chơi thủy tiên, người ta không chỉ chơi
hoa mà chơi cả lá (tỉa sao cho lá uốn cong xuống theo ý mình) và cả rễ nữa, vì
thế hoa thường được bầy trong cốc thủy tinh trong suốt, có chân cao nâng ngang
tầm mắt người thưởng thức.
Em đã vô tình vội ngửng
lên.
Em vội ngừng tay, vội
ngó ra,
Dao cầm xẩy chạm tới giò
hoa ;
Giò hoa ngày lụi, màng
hoa úa,
Hoa đã vì em chịu xót
xa...(25)
Sự tích hoa thủy tiên: Xưa có một ông nhà giầu chia gia tài làm
bốn phần đều nhau cho bốn con, nhưng sau khi ông chết, ba người anh chiếm hết
chỉ cho em út một mảnh đất nhỏ cằn cỗi. Người em buồn rầu, chợt có bà tiên hiện
lên an ủi rằng mảnh đất ấy có giống một loại cây đến mùa xuân sẽ nở hoa rất đẹp
và thơm, bán được nhiều tiền. Quả nhiên, người em út nhờ bán hoa mà thành giầu
có, và để tưởng nhớ ơn bà tiên đã đặt tên cho hoa là Thủy tiên [xin xem chú thích (22)].
Ðội mũ, đi hia, chẳng mặc quần!
Cúng ông Táo có cả cá chép sống thả trong chậu nước, cúng xong đem
ra sông, hồ, phóng thích. Cá là phương tiện di chuyển duy nhất của Vua Bếp để
lên chầu Trời vì thời xưa chưa có phi cơ, phi thuyền.
d - Cây nêu. Ở nông thôn có tục trồng cây nêu trong sân đình hay trước
cửa nhà vào ngày cuối năm. Cây nêu là một cây tre cao độ 10 thước, gọt hết cành
lá chỉ chừa một chùm ở trên đỉnh, có treo phướn, giấy đỏ vẽ hình Bát
quái, một chùm lông gà nhuộm ngũ sắc, một lẵng trầu cau để mời Thần Phật,
khánh sành... mỗi khi có gió, cờ bay phất phới vui mắt, khánh kêu lanh canh vui
tai.
e - Cung tên vôi bột. Ta còn có tục trong sân hay trước ngõ vẽ cung tên
bằng vôi bột. Tương truyền khi xưa Ðinh Tiên Hoàng dẹp loạn xong lại gập lúc
nước phải nạn dịch hạch. Vua cầu khấn thì có một ông thần hiện ra bảo lấy vôi
bột rắc hình cung tên trước cửa nhà để trị, quả nhiên bệnh dịch lui. Từ đó
thành lệ [xem chú thích (22)].
f - Súc sắc, súc sẻ. Thời xưa, cũng vào những ngày gần Tết, trẻ con trong làng
họp thành đoàn, rủ nhau đi chúc Tết xin tiền, vừa đi vừa lúc lắc cái ống tre
đựng tiền, đến từng nhà hát :
Nhà nào còn đèn, còn
lửa,
Mở cửa cho anh em chúng
tôi vào.
Bước lên giường cao,
thấy đôi rồng ấp,
Bước xuống giường thấp,
thấy đôi rồng chầu,
Bước ra đằng sau, thấy
nhà ngói lợp,
Voi ông còn buộc, ngựa
ông còn cầm.
Ông sống một trăm linh
năm tuổi lẻ,
Vợ ông sinh đẻ những con
tốt lành,
Những con như tranh,
những con như vẽ...
g- Giao thừa. Vào khoảng nửa đêm 30 tháng chạp, cũng gọi là đêm Trừ-tịch, mọi nhà đều bầy cỗ cúng hoa quả, bánh
trái ở giữa sân rồi đốt pháo cúng giao thừa, làm lễ Tống cựu, Nghênh tân, tiễn vị Hành khiển năm cũ đi, đón vị Hành khiển năm mới đến. Có tất cả 12 vị Hành khiển thay mặt Ngọc Hoàng Thượng Ðế điều khiển mọi việc ở nhân gian; mỗi năm
cứ đến lúc giao thừa thì vị Hành khiển cũ
bàn giao công việc lại cho vị Hành khiển mới.
Mồng một thì ở nhà cha ;
Mồng hai, nhà vợ ; mồng
ba, nhà Thầy.
Sau đây tôi lược lại một cảnh Tết Thầy học thời xưa, dưới ngòi bút
của Chu Thiên :
"Mồng ba Tết, các đại danh sư không tiếp ai ngoài học trò
mình. Ðệ tử giai
kỳ tử, học trò cũng là con, những đứa con tinh thần. Hôm ấy không ai dám đến
chơi nhà những bậc thầy danh tiếng, e phạm đến cái không khí nghiêm trang, đầm
ấm giữa tình thầy trò thân mật buổi đầu Xuân.
Từng bọn một, học trò đem những quả lễ, trong bầy cam, rượu,
chè, cau, đặt lên trình quan Hoàng-giáp rồi xin phép đưa lên lễ tổ. Bọn này ra,
bọn kia vào. Hết lượt, cả bọn trở xuống nhà học xin phép quan Hoàng-giáp đem
trầu đến chúc thọ cụ Cố. Thấy cụ Cố đang ngồi trên giường, học trò bước cả vào,
quỳ lạy hai lạy, cùng nói :
- Học trò chúng con năm mới gọi là đem đầu sang chúc mừng Cố
sống lâu trăm tuổi, con cháu mỗi ngày một nhiều.
Cụ Cố cười đáp :
- Quý hóa quá, lão cảm tạ các thầy. Lão cũng xin chúc các thầy
văn hay chữ tốt, đỗ cao và làm quan to.
- Chúng con xin bái tạ Cố.
Xong, cả bọn xin phép về nhà học. Bây giờ mới chính thức có lễ
mừng tuổi quan Hoàng-giáp. Tất cả học trò, người đã làm quan cũng như người
chưa thành đạt, đứng thành ba hàng trên dưới, quỳ xuống. Quan Hoàng-giáp ngồi
trên giường nói :
- Thầy miễn lễ cho các anh.
Học trò vẫn quỳ, một người ở hàng đầu lên tiếng thay mặt cả bọn:
- Thưa Thầy, nhân lúc cảnh đẹp, Xuân vui, anh em chúng con đem
đầu lại bái chúc Thầy tuổi thọ thêm cao, tinh thần thêm sáng, văn chương
thêm chói, đạo đức thêm thịnh để giắt díu chúng con theo Thánh đạo. Thầy mãi
mãi như núi Thái sơn, sao Bắc đẩu, đời đời không mất.
Quan Hoàng-giáp đáp :
- Năm mới Xuân tươi, ta cũng chúc tất cả các anh ai cũng giữ
được cái chí và cái đức. Người đỗ rồi thì phải biết làm sáng đạo Thánh và chính
lòng người. Kẻ chưa có duyên với trường ốc phải biết phấn chí học hành, cố noi
giữ đạo Tu, Tề,
Trị, Bình. Ai ai cũng phải giữ khí tiết nhà Nho, đừng làm mảy may điều gì
trái đạo, nhục cho cả sĩ lâm. Thế là Thầy mừng.
Học trò đứng lên xin phép xuống mừng tuổi hai Cô. Quan
Hoàng-giáp ngần ngừ rồi cho đi. Hai Bà thấy học trò qua sân, xuống nhà dưới,
vội ra đứng ở cửa đón chào. Bà Hai bưng cơi trầu ra mời mỗi người một miếng, bà
Cả nói :
- Năm mới, chào các anh, các anh không phải lễ lạy gì cả, đến
mừng tuổi Thầy là đủ. Chị em chúng tôi đa tạ các anh, mời các anh lên chơi nhà
trên, ăn bánh với Thầy.
Học trò chào hai bà, trở về nhà học.
(...) Năm nào quan Hoàng-giáp cũng tiếp đãi học trò ngày đầu
Xuân rất vui vẻ. Năm nào cũng định một cuộc vui chung khác nhau. Có khi ngài ra
một bài thơ để họa vần, có khi bắt mỗi người vịnh một thứ hoa để bói chí, có
khi bầy cuộc xướng họa, có khi ra câu đối để thử tài. Thường thi ngài chỉ cho
uống chè Tầu, ăn bánh, ăn cơm, ít khi cho uống rượu" (26).
Ngày Tết, trước ngưỡng cửa nhà nào cũng vạch vôi hình cung tên
tréo nhau để nhắc lại tích Phật đánh dẹp ma quỷ. Có người còn lấy cây xương
rồng hay những cành cây có gai bịt kín cửa để ma quỷ không vào được nhà quấy
nhiễu. Ngoài cổng, bên trái bức tường có một bàn thờ nhỏ thắp đèn hương cúng
thần giữ cửa, nhà giầu bầy hoa, giấy trang kim, bánh trái, ngày hai buổi làm cỗ
cúng. Trong nhà, bàn ghế được đổi chỗ, cuối sân kết hoa, chăng giấy sặc sỡ thờ
thần giếng. Thầy bói đến cân nước để bói: nếu lọ nước múc trước ngày mồng một
nặng hơn lọ múc sau mồng một thì là điềm gỡ, trong năm phải cẩn thận. Vào dịp
Tết người ta ăn uống phè phỡn, mỗi ngày ba bữa thịnh soạn, bữa nào cũng đem lên
cúng tổ tiên. Trong bếp suốt ngày thắp hương nghi ngút cúng ông Táo.
Chỉ những người giúp việc là sung sướng nhất vì ngày Tết chủ nhà kiêng, không
ai mắng mỏ (27).
2- "Tháng hai cờ bạc, tháng ba hội hè"
Nước ta nông nghiệp là chính nên đầu năm chưa bận mùa màng, dân
chúng thường tổ chức hội hè mừng Xuân suốt tháng giêng, qua tháng hai, tháng
ba, có khi kéo đến tận tháng tư như làng Phù-đổng, huyện Tiên-du, tỉnh
Bắc-ninh. Suốt tháng giêng, đi đâu cũng nghe tiếng trống thùng thình, thấy cờ
bay phấp phới.
Trong dịp Xuân, người ta tổ chức các trò chơi bách hí : thi đua,
treo giải thưởng. Có những trò cổ truyền như đánh đu, leo cột mỡ, múa rối, cờ
bỏi, cờ người... Lại có những trò riêng từng địa phương như hát quan họ, chơi
kéo co, đánh phết... cả trăm trò khác nhau. Xin kể hai trò: đánh phết và đánh
cờ người.
a - Ðánh Phết. Ðánh
phết là một trò chơi đông người, chia làm hai phe. Chơi trên một khu đất rộng,
gọi là sân phết. Sân chia làm hai phần, ở phía cuối mỗi phần vẽ một cái vòng
tròn hoặc đào một cái hố. Người bên này dồn phết về phía bên kia, bao giờ quả
phết lăn vào vòng tròn hay rơi xuống hố phe kia là thắng.
Quả phết làm bằng gỗ, to bằng cái bong bóng trâu thổi phồng. Gậy
bằng gốc tre đực, đào cả củ, cắt bỏ cành rễ, dài độ một sải tay rưỡi, uốn cong
khoằm khoằm.
Người chơi phải có sức mạnh mang nổi cây gậy phang vào quả phết
bằng cái đầu có củ tre. Quả phết lăn đi, cũng có khi bị móc kéo đi. Lại phải
nhanh nhẹn để tránh những đòn phang lầm rất mạnh.
Tương truyền, khi xưa hai bà Trưng huấn luyện nữ binh đã khuyến
khích tinh thần chiến đấu và tình đoàn kết đồng đội bằng cách cho chơi phết.
Mỗi khi chơi, Hai Bà thường ngự lãm và treo giải thưởng. Ðể ghi nhớ thời kỳ
oanh liệt của Hai Bà, những làng có thờ các vị danh tướng của Hai Bà đều giữ
tục đánh phết. Chẳng hạn, ngày 13 tháng giêng, dân làng Song-quan cúng tế Ðông cung Nữ tướng quân Thiều-Hoa, người đã lĩnh ấn tiên phong, đánh đuổi
Tô-Ðịnh. Dẹp giặc xong, Thiều-Hoa không
nhận phong thưởng, xin về quê, Trưng vương cho xã Song-quan làm thực ấp. Hàng
năm, cúng tế xong bao giờ cũng mở hội cho trai gái tập trận giả rồi đánh phết.
Ngày xưa, chơi phết toàn đàn bà, sau này có nơi trai làng giả nữ binh.
e - Quân cờ. Quân là những thanh niên nam nữ do làng cắt cử, nhưng cũng
có người tự nguyện. Thường thì người ta chọn thừa 4, 5 người để quân cờ có thể
thay phiên nhau cho đỡ mệt vì phải ngồi trên ghế đẩu ở ngoài sân có khi cả 4, 5
tiếng. Quân cờ sợ nhất phải ngồi dai, bị điều khiển nhiều lần. Vất vả là những
quân xe, pháo, mã, người ta thích làm quân tốt ba, dễ được giải ngũ sớm. Mỗi quân cầm một cái biển sơn son,
chữ vàng, có cán dài độ một thước rưỡi tây, cắm xuống cái lỗ của vị trí mình
Quân nam mặc áo the hoặc áo tấc xanh, quần trắng ống sớ, thắt giây
lưng điều, chân đi giầy Gia Định.
f - Người đấu cờ. Người đấu phải qua một lần khảo sát, đấu
với người cầm trịch trên bàn cờ gỗ xem có "sạch nước cản" không,
nghĩa là không đi quân lầm lỗi. Ðược chấm đậu mới rút thăm đấu vòng loại: đấu giải
nhất thắng, rồi nhị thắng, tam thắng, tứ thắng, cứ loại dần cho tới khi chỉ còn
hai người vào chung kết.
Người đấu phải quyết định tương đối nhanh, nghĩ nước lâu quá thì
có người cầm trống khẩu kê bên mang tai mà gõ liên hồi để giục khiến cho tâm
trí càng thêm rối loạn.
Cuộc đấu mà kéo dài đến đêm thì người ta đốt đèn đất (đèn khí đá,
hydrocarbure) để tiếp tục cho đến khi phân thắng bại.
Sau đây tôi xin lược trích một truyện ngắn của Khái Hưng:
Làng Ðông vào đám, mở cuộc đánh cờ người. Khóa Nghị là người giữ
giải. Ðã hơn một tuần lễ, ngày nào cũng có người đến đấu nhưng đều bị thua.
Hôm ấy là ngày tan đám, lại cũng là ngày phá giải cờ. Trai gái
các làng lân cận đến xem rất đông. Người ta đặc biệt chú ý đến 16 cô quân cờ
ngồi trên ghế đẩu, từ cô Tướng đến cô Tốt đều xinh đẹp, ăn mặc lịch sự, phấn
sáp điểm trang công phu, tóc bôi dầu dừa, vấn khăn nhung, áo cẩm châu sặc sỡ,
giầy mũi nhọn...
Hai Phùng, người đến phá giải, nổi tiếng cao cờ khắp mấy tỉnh
vùng xuôi, lại cũng là một tay "hào hoa phong nhã" nên vừa hiện diện
lập tức gây sôi nổi, bàn tán. Lệ thường, người phá giải được quyền đi trước,
còn người giữ giải được chọn bên. Lần này Hai Phùng phá lệ, tình nguyện nhường
Khóa Nghị đi trước. Khóa Nghị tưởng Hai Phùng nhường vì muốn tỏ ra mình là tay
"hào hiệp" bèn cũng không chịu kém, không những nhường cho Hai Phùng
chọn bên, lại nhường luôn cả nước đi trước. Hai Phùng dĩ nhiên chọn bên nữ.
Trống đánh giục mở đầu, Hai Phùng tiến đến bên cô Sĩ, phất cờ
đuôi nheo, mời cô đi lên. Khóa Nghị thấy Hai Phùng vào đầu ghểnh sĩ, cho là đối
thủ không muốn tranh tiên đi trước, cam bỏ phí nước đầu. Khóa Nghị cũng tỏ ra
mình "anh hùng", đấm tốt ba. Mặc cho Khóa Nghị đi nước gì Hai Phùng
cũng không để mắt tới, cứ quanh quẩn bên cô Sĩ tán chuyện. Khi bị trống thúc ầm
ĩ, không thể nói chuyện được thì Hai Phùng phất cờ mời cô Sĩ lui về chỗ cũ. Mọi
người ngơ ngác, Khóa Nghị cho là đối phương khinh chiến, tức mình mở cuộc đại
công kích. Nhưng hễ đến phiên Hai Phùng đi, vừa nghe tiếng trống giục là phất
cờ mời cô Sĩ tiến lên hoặc lui xuống. Khóa Nghị đã vào pháo đầu mà bên địch còn
xuống Sĩ. Khóa Nghị sang tốt đầu, người đánh trống thấy Hai Phùng lâu quá không
đi bèn đem trống đến gõ bên tai. Hai Phùng vội giục cô Sĩ lên. Lần này cờ vừa
phất, cô Sĩ vừa ngồi xuống thì ông Chánh Hội cười ngặt nghẽo, mời Hai Phùng đi
ra.
Năm ấy Khóa Nghị đoạt được giải.
Nhưng Hai Phùng được quả tim cô Sĩ" (29).
[1] Sử
Ký Tư Mã Thiên, tr. 135 - Kinh Dịch, tr. XXIV, 2,
19-20 - Lão Tử Tinh Hoa, tr. 128 - Nho Giáo, I, tr. 177
- Khổng Tử, tr. 137 - Thực lục, IX, tr. 168.
[2] Kinh
Lễ, tr. 101-2.
[3] Trung
Quốc Sử Cương, tr. 9, 157, 303.
[4] Vân
Ðài Loại Ngữ, tr. 197.
[5] Thủy
Hử, IV, tr. 1310-11 - Văn Hòe, Trung Bắc Chủ Nhật, số 100.
[6] Lê Tắc, tr. 46-7, 129
- Ðài Chúng tiên không đặc biệt dành riêng cho Tết, Ðại
Việt Sử Lược, tr. 187 và 211 :
Năm 1120, mùa đông, tháng 10, Lý Nhân Tông sai dựng đài Chúng
Tiên. Có đua thuyền.
Năm 1162, mùa thu, dựng đài Chúng Tiên, từng trên
lợp ngói vàng, từng dưới lợp ngói bạc.
[7] - Minh
Mệnh Chính Yếu, II, 153-4 - Thực Lục, IX, tr. 168-9.
[8] - Sử
Ký Toàn Thư, III, tr. 98.
[9] - Sử
Ký Toàn Thư, III, tr. 150.
[10] -
Phan Huy Chú, Lễ Nghi Chí, tr. 149-50.
[11] -
S. Baron, tr. 36.
[12] -
Phan Huy Chú, tr. 150-1 - Thăng-long, Ðông đô, Hà-nội, tr.
194.
[13] -
Phan Huy Chú, tr. 148-9 - Ðỗ Ðoàn Bằng, tr. 183-4.
[14] - Phủ
Biên Tạp Lục, tr. 339.
[15] -
Ðỗ Quang Chính, tr. 119-20, 128.
[16] - Minh
Mệnh Chính Yếu, I, tr. 13, 20 ; III, tr. 43 ; II, tr. 206 - Thực
Lục XXII, tr. 354-6.
[17] - Thanh
Ðạm, tr.. 275.
[18] -
J. Jacnal, tr. 104-5.
[19] - Thực
Lục, III, 359.
[20] - Thực
Lục, XXVII, tr. 65.
[21] - Thực
Lục, VI, 133.
[22] - Thực
Lục, IX, tr. 168-70.
[23] - Ðại-Nam
Ðiển Lệ, tr. 333 - Tuyển tập Văn Bia Hà-nội, I, tr. 47-8. Bia
soạn năm 1820.
[24] - Coutumes
et Légendes...
[25] - Thi
Nhân Việt-Nam, tr. 80-1.
[26] - Nhà
Nho, tr. 151-2.
[27] Hocquard, tr. 624-5.
[28] Hội Hè Ðình Ðám, II, tr. 284-5.
[29] Tiếng
Suối Reo, tr. 178-84.
SÁCH THAM KHẢO:
BARON, Samuel: Description du Royaume de Tonquin. Bản
dịch của H. Deseille.
CHU THIÊN : Nhà Nho. Hà-nội, 1943 (?) ; Ðại Nam
tái bản ở Mỹ.
ÐÀO TRINH NHẤT : "Quyển lịch của Quách Thủ Kính", Trung
Bắc Chủ Nhật, số 184, 21/11/1943.
ÐỖ BẰNG ÐOÀN & ÐỔ TRỌNG HUỀ : Những Ðại Lễ và Vũ khúc
của Vua Chúa Việt-Nam. Văn Học, 1992.
Й QUANG CHÍNH : Lịch sử chữ quốc ngữ.
(1620-59). Saigon : Ra Khơi, 1972 ; Paris : Ðường Mới tái bản, 1985.
GIẢN CHI & NGUYỀN HIẾN LÊ : Sử Ký Tư Mã Thiên. Saigon
: Lá Bối, 1970 ; tái bản, 1972 ; tái bản ở Mỹ.
GIANG QUÂN & PHAN TẤT LIÊM : "Lễ thức và Phong
tục", Thăng-long, Ðông đô, Hà-nội. Hà-nội : Sở Văn Hóa
& Thông Tin, 1991.
JACNAL, Jean : "Mémoires de S.E. Huỳnh Côn dit Ðan Tương.
Ancien Ministre des Rites", Revue Indochinoise, No 1-2,
Jan.-Fév. 1924.
KHÁI HƯNG : "Lên Sĩ... Xuống Sĩ...", Tiếng Suổi
Reo. Tái bản ở Mỹ.
KIÊM THÊM : Tết Việt-Nam. California : Xuân Thu,
1987.
LAN SƠN : "Vết thương lòng", Thi Nhân Việt-Nam.
Hà-nội, 1942 ; Hoa Tiên tái bản lần thứ hai ở miền Nam, 1968.
LÊ QUÝ ÐÔN : Phủ Biên Tạp Lục. Dịch giả Mai Ngọc
Mai. Hà-nội : KHXH, 1977.
Vân Ðài Loại Ngữ. Dịch giả Tạ Quang Phát. Saigon : Phủ Quốc Vụ Khanh đặc trách Văn
Hóa, 1972, 1973.
NGÔ SĨ LIÊN : Ðại Việt Sử Ký Toàn Thư, I, II. Hà-nội :
KHXH, 1967. Cao Huy Giu dịch.
NGUYỀN CÔNG HOAN : Thanh Ðạm. Hà-nội : Ðời Mới,
1943 ; Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
NGUYỀN DUY CẦN (Thu Giang) : Lão tử Tinh Hoa. Saigon
: Khai Trí, 1963.
" " " : Dịch Học Tinh Hoa. Saigon
: Khai Trí, 1969 ; Xuân Thu tái bản ở Mỹ.
NGUYỀN ÐỔNG CHI : Nguồn Gốc Sự Vật, I. Paris :
Ðông Nam Á, 1986.
NGUYỀN HIẾN LÊ : Khổng
Tử. California : Văn Nghệ, 1992.
PHAN KẾ BÍNH: Việt Nam Phong Tục. Sống Mới tái
bản ở Mỹ.
PHAN KHOANG (?): Trung Quốc Sử Cương. Saigon:
1958; Ðại Nam tái bản ở Mỹ.
THI NI AM : Thủy Hử, IV. Á Nam Trần Tuấn Khải dịch.
Sống Mới, 1978.
TOAN ÁNH : Phong Tục Việt-Nam. Ðại Nam tái bản ở
Mỹ.
: Hội Hè Ðình Ðám, II. Nam Chi Tùng Thư, 1974.
TRƯƠNG VĨNH KÝ: Souvenirs historiques sur Saigon et ses
environs. Saigon: Imprimerie coloniale, 1885. Bản dịch của Nguyễn
Ðình Dầu, Ký ức về Saigon và các vùng phục cận. Trẻ, 1997.
VĂN HÒE: "Lễ Phật quanh năm không bằng ngày rầm tháng
giêng", Trung Bắc Chủ Nhật, số 100, 1/3/1942.
"Coutumes et Légendes de la Fête du Tết au Việt-nam". Edition
spéciale publiée par la Revue Horizon. Saigon. Không đề năm và
tên tác giả.
Ðại Nam Thực Lục. Hà Nội: KHXH, Khoa Học, 1963, 1964, 1967, 1973.
Tháng 6/2001Nguyễn Thị Chân QuỳnhTheo http://chimviet.free.fr/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét