Viết giải trí cũng phải có nghề

Viết giải trí cũng phải có nghề!

Người đọc văn chương giải trí hình như càng ngày càng tinh trong sự tiếp nhận và thưởng thức, không dễ mà giúp được họ giải trí nếu người viết không có ngón nghề cao tay.
Cách đây ít năm, nhà văn Nguyễn Huy Thiệp, người đã gây sóng gây gió trên văn đàn Việt Nam thời đổi mới bằng một loạt truyện ngắn đặc sắc, tuyên bố rằng ông sẽ chuyển sang viết tiểu thuyết ba xu. Nói sao làm vậy, những Đổi tình lấy điểm, rồi Tiểu Long Nữ… lần lượt ra đời. Thoạt tiên thì những cuốn sách được cha đẻ của chúng gọi là ba xu ấy cũng gây được một chút ì xèo trong dư luận, rồi sau đó tắt ngóm, mà mục đích kiếm tiền, như ông từng nói, bằng sản phẩm sách ba xu của nhà văn xem ra cũng chẳng đi đến đâu. Phải chăng số phận của sách, tiểu thuyết, văn chương ba xu là như vậy, là kết cục không cách nào tránh khỏi?
Nhà phê bình Hoài Nam
Thiết nghĩ, từ “ba xu” mà nhà văn Nguyễn Huy Thiệp sử dụng (tiểu thuyết ba xu) chắc chắn là không trùng khít về nội dung với từ “ba xu” ở giai đoạn từ này (sách ba xu) bắt đầu gia nhập kho tàng ngôn ngữ tiếng Việt, nếu không muốn nói là còn mang những nét ngược nghĩa. Thời Pháp thuộc, cụm từ “sách ba xu” dùng để chỉ loại sách in bằng giấy xấu và mực xấu, được bán đúng với giá ba xu, nghĩa là rất rẻ, vừa với túi tiền của bạn đọc là dân nghèo thành thị. Rẻ, nhưng là rẻ trên phương diện là một thương phẩm, chứ không rẻ với tính cách của một sản phẩm tinh thần, một sản phẩm văn chương. Bởi, được in ở loạt sách “ba xu” ấy là những Trê Cóc, Thạch Sanh, Tống Trân – Cúc Hoa, Phạm Tải – Ngọc Hoa, Nhị Độ Mai v.v… Đó là những tác phẩm truyện thơ Nôm khuyết danh mà người dân Việt Nam nhiều thế hệ vẫn yêu mến, vẫn thuộc nằm lòng, vẫn ngâm nga khi cao hứng.
Còn nay, khi tuyên bố sẽ viết tiểu thuyết ba xu, hẳn nhà văn Nguyễn Huy Thiệp không định nói ông sẽ viết những cuốn tiểu thuyết để người ta in bằng giấy xấu và mực xấu, cho hạ giá thành ấn phẩm (công nghệ của ngành xuất bản hiện nay, xem ra in xấu còn khó hơn in đẹp!) Đơn giản chỉ là ông muốn nói sẽ viết loại tiểu thuyết không mang cao vọng tuyên xưng với bạn đọc những tư tưởng gì to tát hoặc thực hiện những cách tân nghệ thuật gì khiến cho người đời phải lóa mắt. Loại tiểu thuyết ấy chỉ nhằm phục vụ đúng một mục đích: giải trí. Nó hướng vào lớp độc giả (rất đông) muốn đọc sách để giết thời gian, để thư giãn đầu óc, để tạm quên thực tại này; chứ không phải lớp độc giả (rất ít) đọc sách để bước vào cuộc tra vấn trí tuệ và tâm hồn – điều mà truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã làm được một cách xuất sắc.
Trong quan niệm văn học hiện nay, loại văn chương nào được xem là văn chương giải trí? Thì, đó là những tác phẩm tập trung mạnh mẽ đến việc thực hiện chức năng giải trí. Các chức năng khác: thẩm mỹ, nhận thức, giáo dục, dự báo… có thể có trong tác phẩm, song chúng đều bị đẩy xuống hàng thứ yếu (dễ thấy là khái niệm “văn chương giải trí” có phần giao thoa nhất định với khái niệm “cận văn học” – paraliterature). Có thể tạm liệt kê một số loại văn chương giải trí như sau: truyện khoa học viễn tưởng, giả tưởng, truyện trinh thám, truyện ma – kinh dị, tiểu thuyết võ hiệp, tiểu thuyết diễm tình… Các tác phẩm văn chương loại này thực hiện chức năng giải trí theo nghĩa: giúp người đọc có dịp vượt thoát ra khỏi khuôn khổ cuộc sống hiện tại bình thường, phần lớn là tầm thường, của họ. Đọc sách, họ được sống những cuộc sống khác, nhiều thăng trầm gấp khúc hơn, nhiều mạo hiểm bạo liệt li kỳ gay cấn hơn, nhiều mộng mơ và nước mắt hơn, thậm chí nhiều rùng mình kinh sợ hơn.
Giải trí là như vậy: được sống, được trải nghiệm qua sự vay mượn những cảm giác đa dạng phong phú có thể có trong đời sống tinh thần của con người. Và đây chính là lý do tồn tại chính đáng, tồn tại một cách cực kỳ hùng hồn của văn chương giải trí, mặc kệ những cái bĩu môi coi thường của văn chương “chính thống”: nó phục vụ, nó thỏa mãn một nhu cầu hết sức cơ bản của con người nói chung. Bởi lẽ, trên thực tế, không chỉ độc giả bình thường, mà ngay cả lớp độc giả được coi hoặc tự coi là “elite” cũng rất nhiều người mê mẩn với văn chương giải trí. Một ví dụ: sau giải phóng miền Nam, hầu hết các “đại gia” của làng văn Hà thành đều đã đến mượn sách tại thư viện “chưởng” Kim Dung của nhà văn Hà ân – ông này vào Sài Gòn, lúc ra mang theo toàn tác phẩm Kim Dung – để về “luyện”, có ông “luyện” một bộ đến vài lần. Ngoài miệng, các ông bảo đó là “hắc thư”, nhưng trong bụng thì ai nấy đều phục lăn ông nhà văn Hương Cảng!
Tuy nhiên, phải nói ngay rằng, để có thể đem lại được cho người đọc sự giải trí như vậy là không dễ. Rất nhiều người viết truyện khoa học viễn tưởng, giả tưởng, song không có nhiều Jules Verne. Truyện trinh thám còn nhiều người viết hơn, nhưng chỉ có vài cái tên đọng lại: Conan Doyle, Agatha Christie, George Simenon... Tương tự là ở truyện ma – kinh dị: Edgar Allan Poe, Stephen King…, tiểu thuyết võ hiệp: Kim Dung, Cổ Long, Ngọa Long Sinh..., tiểu thuyết diễm tình: Quỳnh Dao, Liêu Quốc Nhĩ… (trong văn học Việt Nam hiện đại, truyện khoa học viễn tưởng, giả tưởng và tiểu thuyết kiếm hiệp gần như là một khoảng trống (?). Với truyện trinh thám, miễn cưỡng nhắc được những cái tên như Phú Đức, Thế Lữ. Truyện ma – kinh dị có thể nhiều hơn một chút: Thế Lữ, Lan Khai, Tchya Đái Đức Tuấn…, và gần đây là một tác giả trẻ: Di Li (tập truyện ngắn Tầng thứ nhất, tiểu thuyết Trại hoa đỏ). Với tiểu thuyết diễm tình, người đọc nhớ đến bà Tùng Long (hiện tại “y bát” của tác giả này đã được một vài cây bút trẻ tiếp nhận với ít nhiều biến thể: Trần Thu Trang và tiểu thuyết Phải lấy người như anh…, Hà Kin và tiểu thuyết Chuyện tình Newyork...)
Những tác giả kể trên, bằng tài năng của mình, chính là những người đã đưa các thể loại văn chương giải trí đến mức độ điển phạm. Thậm chí, trước các sáng tác của họ, giới nghiên cứu văn học cho đến nay vẫn chưa tìm được một sự đồng thuận tuyệt đối trong kết luận cuối cùng: chúng chỉ là văn chương giải trí hay đã là văn chương đích thực, chỉ là cận văn học hay đã là văn học? Tóm lại, các thể loại văn chương giải trí có những yêu cầu, những nguyên tắc thẩm mỹ đặc thù của chúng (phân tích cụ thể về từng loại chưa phải là vấn đề được đặt ra ở bài viết ngắn này). Để có thể thành công, người viết ít nhất phải “sạch nước cản” những yêu cầu, những nguyên tắc ấy, chứ không đơn giản tuyên bố “sẽ viết” rồi lao vào hì hụi viết là xong. Người đọc văn chương giải trí hình như càng ngày càng tinh trong sự tiếp nhận và thưởng thức, không dễ mà giúp được họ giải trí nếu người viết không có ngón nghề cao tay. Tiến thêm chút nữa, thậm chí có thể mạnh dạn khẳng định rằng, văn chương giải trí cũng cần tài năng, và cần ở mức không ít hơn văn chương “chính thống”!
HOÀI NAM
 
24/11/2022
Tô Hoàng
Nguồn: Báo Văn học Nga - 8/2022
Theo https://vanhocsaigon.com/