Từ "Kim Vân Kiều Truyện" của
Thanh Tâm Tài Nhân đến
"Truyện
Kiều" của Nguyễn Du
Hồ Tôn Hiến 胡宗憲 (1512 - 1565) là nhân vật
của Truyện Kiều nhưng lại là một trọng thần có thật ở đời Minh của
Trung Quốc. Chính Hồ Tôn Hiến là người đầu tiên cho quan thuộc cấp ghi chép lại
việc đánh dẹp Từ Hải, bắt Vương Thúy Kiều để rồi dần dà hàng trăm năm sau, chuyện
người thật việc thật ấy được phóng tác thành nhiều tiểu thuyết khác nhau của
Trung Quốc và cuối cùng tạo nguồn cảm hứng cho Nguyễn Du viết Truyện Kiều bằng
chữ Nôm ở nước ta.
Hồ Tôn Hiến từng đỗ tiến sĩ đời Minh Thế Tông,
là nhà quân sự có tài, đã bình định được nhiều cuộc nổi loạn, đặc biệt đã đánh
dẹp được Oa khấu (quân cướp biển người Nhật) thường quấy nhiễu vùng
biển đông-nam Trung Quốc, được thăng Thái tử thái bảo, giữ chức Đô
Sát Viện Tả Đô Ngự Sử kiêm Thượng thư bộ Binh. Hồ Tôn Hiến còn là nhà
viết văn, sử đời Minh; về sau vì liên kết bè cánh với Nghiêm Tung (1) là
người tạo biến cố Canh Tuất (1550), Tôn Hiến bị bắt giam rồi tự
tử, chết trong ngục.
KIM VÂN KIỀU TRUYỆN ĐỜI THANH LÀ NGUỒN GỐC CỦA TRUYỆN KIỀU NHƯNG LẠI ÍT NGƯỜI BIẾT ĐẾN
Thầy Dương Quảng Hàm trong Việt Nam văn học sử yếu, học
giả Phạm Quỳnh trên Nam Phong tạp chí đều cho rằng Truyện Kiều nước
ta xuất phát từ Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài nhân. Quả đúng
như vậy và ta có thể đoan chắc được điều này bởi xem kỹ, so sánh các các tiểu
thuyết Minh-Thanh viết về Vương Thúy Kiều-Từ Hải thì nội dung Kim Vân Kiều
truyện của Thanh Tâm tài nhân (2) là gần gũi nhất với Truyện Kiều của
cụ Nguyễn Du. Chỉ có một điều rất lạ là trong khi Truyện Kiều của
Nguyễn Du nổi tiếng khắp nơi mà Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài
nhân thì về sau không riêng gì quần chúng mà ngay các học giả Trung Quốc cũng
ít người biết đến.
Giáo sư Văn học Đổng Văn Thành, Trường đại học Liêu Ninh đã
viết:
“… Những năm 60, hồi học khoa Trung văn trường đại học, qua
giáo trình văn học nước ngoài, tôi được biết ở Việt Nam có một truyện thơ nổi
tiếng thế giới gọi là truyện Kim Vân Kiều. Từ đó tên truyện Kim Vân Kiều - viên
ngọc sáng của văn học phương Đông, in vào ký ức tôi […]. Vì truyện
thơ đó có quan hệ máu thịt với văn học của tổ quốc cho nên tôi rất hứng thú […]. Chúng ta cần phải học tập và tham khảo di sản ưu tú của nước ngoài, nhưng
cũng không nên lãng quên gốc gác mà nên tôn trọng và kế thừa di sản văn học ưu
tú của dân tộc mình. Dựa trên tinh thần đó, từ lâu tôi đã mong có ngày nhìn thấy
truyện “Kim Vân Kiều”, cuốn tiểu thuyết Trung Quốc nghe nói đã thất truyền ở
trong nước.
Năm 1981 bất ngờ phát hiện ra cuốn sách đó ở thư viện Đại
Liên, nỗi vui mừng của tôi thật không sao hình dung nổi. Tôi đọc một hơi hết cả
cuốn sách…” (3).
KIM VÂN KIỀU TRUYỆN CỦA THANH TÂM TÀI NHÂN:
VỐN ĐÃ BỊ NGƯỜI TRUNG QUỐC COI RẺ
Cũng trong bài trên, GS. Đổng Văn Thành viết thêm:
“… Cuốn sách của tác giả Thanh Tâm tài nhân bị vùi lấp
hàng mấy thế kỷ trong văn học sử Trung Quốc; từ cuối đời Thanh cho tới những
năm 50 của thế kỷ XX, cuốn tiểu thuyết ấy hầu như được ít người biết đến. Trong
tất cả các sách về lịch sử tiểu thuyết, lịch sử văn học, kể từ cuốn Sơ lược lịch
sử tiểu thuyết Trung Quốc của Lỗ Tấn đến nay, đều không có đến nửa chữ giới thiệu
về nó. Thứ hai, ông Tôn Khải Đệ, chuyên gia nghiên cứu tiểu thuyết Trung Quốc,
người sớm nhất nhắc đến nó trong sách Thư mục tiểu thuyết, được thấy ở Tokyo -
Nhật Bản, xuất bản năm 1932, lại coi nó là điển hình của những tác phẩm kém cỏi.
Ông nghiêm khắc chê bai: “Dựa vào sự việc của Thúy Kiều mà viết cho sáng rõ ra
- vốn có thể mở một thế giới khác ngoài lối tiểu thuyết cũ rích in hệt nhau, tiếc
rằng lực hút của tác giả quá yếu, không thể mang lại sức sống cho Thúy Kiều.
Còn việc Thúy Kiều nhảy xuống sông tự trầm vốn là kết cục rất tự nhiên, có thể
viết rất hay, thế mà tác giả lại cố ý xóa nhòa sự thực, cho nàng được người cứu
sống, trả lại đoàn viên. Nhân đấy than thở cho kẻ tục trong đời, thật là muốn
chữa chạy cũng chữa không nổi. Người xưa tiết hạnh lạ kỳ đến thế, không may lạc
vào sách của kẻ tầm thường nên cảnh tượng mới ra như vậy”.
Cuốn sách hầu như bị sổ toẹt, từ đó tiếng xấu lan xa trong
ngoài nước. Lúc được phát hiện thì đồng thời cũng là lúc dường như bị phán quyết
án tử hình. Truyện Kim Vân Kiều khó mà thay đổi được số phận đáng buồn là bị vứt
bỏ.
Sau khi người Trung Quốc tự đẩy cuốn tiểu thuyết của mình xuống
vực, học giả nước ngoài nghiên cứu văn học Trung Quốc càng không thèm để ý đến
nữa. Nếu không có Nhà xuất bản Xuân Phong Văn Nghệ in lại tiểu thuyết đời
Minh-Thanh, hẳn bộ tiểu thuyết này còn bị ngăn cách với bạn đọc lâu hơn nữa.
Phải chăng tác giả Trung Quốc Thanh Tâm tài nhân - con người
“tầm thường”, “không thể cứu chữa” - đã làm hỏng đề tài Vương Thúy Kiều đến nỗi
không một chỗ nào coi được, phải hoàn toàn nhờ sự gia công “thiên tài” của tác
giả Việt Nam Nguyễn Du mới biến miếng sắt bỏ đi thành vàng ròng lấp
lánh?...” (4)
Ở Trung Quốc, trải qua mấy trăm năm “Kim Vân Kiều truyện” ít
được phổ biến. Các học giả cũng chẳng mấy ai biết… vậy mà ở nước ta, 62 năm trước
khi GS. Đổng Văn Thành phát hiện ra Kim Vân Kiều truyện, học giả Phạm Quỳnh
đã từng đọc truyện này và viết trên tạp chí Nam Phong số 30,
tháng 12 năm 1919: “… Nguyên bộ tiểu thuyết Tàu mà cụ phỏng theo để đặt ra
truyện Kiều đề là “Thanh Tâm tài nhân lục”, không biết rõ tác giả là
ai, soạn vào đời nào, nhưng truyện với lời văn cũng tầm thường, ngoài mấy bài từ
điệu có vẻ thanh tao lưu loát, không có đặc sắc gì…”.
Tạp chí Nam Phong và Chủ bút Phạm Quỳnh
Vào những năm đầu thế kỉ XX ấy, Phạm Quỳnh tuy chưa đủ nguồn
tư liệu để biết người Trung Quốc đánh giá Kim Vân Kiều truyện ra sao
nhưng căn cứ vào câu chữ, nghệ thuật của truyện… đã khẳng định được đây chỉ là
một cuốn truyện xoàng. Nay thì ta biết rõ hơn là cuốn truyện này qua mấy thế kỉ
đã bị chính người Trung Quốc rẻ rúng.
XÁC ĐỊNH TƯƠNG QUAN GIÁ TRỊ
GIỮA "KIM VÂN KIỀU TRUYỆN" VÀ "TRUYỆN KIỀU"
Trần Nghĩa, trên tạp chí Hán Nôm số 2/1998 đã viết: “…
Khi luận giải về mối quan hệ giữa Kim Vân Kiều tân truyện của Nguyễn Du và Kim
Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, một số người băn khoăn không rõ vì sao
Nguyễn Du lại chọn một tác phẩm vô danh tiểu tốt của Trung Quốc để cải biên hoặc
chuyển thể và càng khó hiểu hơn ở chỗ tác phẩm cải biên hoặc chuyển thể này lại
được công chúng Việt Nam chấp nhận và hoan nghênh. Liệu có sự nhầm lẫn gì ở đây
không? […] Hiện tượng “người bỏ, ta lấy; người khinh, ta chuộng” cũng đã từng
xảy ra trong giao lưu văn học thế giới […]. Nhưng với Kim Vân Kiều tân truyện và
Kim Vân Kiều truyện, tình hình không phải như vậy. Bởi lẽ đề tài “Thúy Kiều”
trước Thanh Tâm tài nhân đã được rất nhiều cây bút Trung Quốc khai thác, như Dư
Hoài với Vương Thúy Kiều truyện, Đới Sĩ Lâm với Lý Thúy Kiều truyện, Mộng Giác
Đạo Nhân với Sinh báo Hoa Ngạc ân, tử tạ Từ Hải nghĩa trong Tam khắc phách án
kinh kỳ... Và sau Thanh Tâm Tài Nhân, Diệp Trĩ Phỉ đã dựa vào Kim Vân Kiều tân
truyện để sáng tác vở kịch Hổ phách thỉ và Hạ Bỉnh Hoành cũng đã theo đó để
sáng tác vở kịch Song Thúy viên...
Với thực tế vừa nêu, khó mà nói truyện “Thúy Kiều” ở Trung Quốc
không mấy ai để ý và Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm tài nhân chỉ thuộc loại
“xoàng”. Nếu quả là “xoàng” thì tại sao Kim Vân Kiều truyện lại được liệt vào
loại “Tài tử thư” của Trung Quốc?”…
Xem lại bản chép tay Kim Vân Kiều truyện thì quả là
đầu mỗi quyển đều có ghi: “Quán Hoa Đường bình luận, Kim Vân Kiều quyển
chi… Thánh Thán ngoại thư” (5). Các bản in gần đây cũng theo đó mà in
như thế.
Trang đầu bản chép tay KIM VÂN KIỀU TRUYỆN, quyển I:
Quán Hoa đường bình luận. Kim Vân Kiều truyện quyển chi
nhất.
Thánh Thán ngoại thư. Thanh Tâm tài nhân biên thứ.
Đệ nhất hồi: “Vô tình hữu tình mạch lộ điếu Đạm Tiên. Hữu
duyên vô duyên bích không ngộ Kim Trọng”…
Được xếp vào hàng “Quán Hoa Đường bình luận - Thánh
Thán ngoại thư” có nghĩa là sách thuộc vào loại có giá trị nên đã được nhà
phê bình kiệt xuất Kim Thánh Thán để ý xem xét, bình luận.
Việc Kim Vân Kiều truyện được Kim Thánh Thán liệt
vào hàng “Thánh Thán ngoại thư” thì có thể còn xem xét - còn nếu cho
là “Kim Vân Kiều truyện” là “Tài tử thư” như Trần Nghĩa đã viết ở
trên thì không đúng - bởi Trung Quốc chỉ có 6 tác phẩm được Kim Thánh Thán bình
luận, xếp vào danh hiệu “Tài tử thư” (lục Tài tử), gồm có: Nam
Hoa kinh của Trang Tử, Ly Tao của Khuất Nguyên, Sử ký của
Tư Mã Thiên, Thơ luật của Đỗ Phủ, Thủy Hử của Thi Nại Am và Tây sương ký của Vương Thực Phủ. Một số sách khác tuy được
Kim Thánh Thán bình luận lưu vào thư viện riêng “Quán Hoa Đường” song chỉ thuộc
hàng “Thánh Thán ngoại thư ”.
Vậy Kim Vân Kiều truyện có phải là Thánh Thán
ngoại thư? Trước câu hỏi này, các nhà nghiên cứu nước ta đã không đồng nhất
ý kiến: Có người tin nhưng cũng nhiều người tỏ ý nghi ngờ.
Có thể ngờ lắm bởi vì vào thời mà việc lưu truyền, phổ biến
tác phẩm chủ yếu chỉ nhờ vào chép tay thì dòng chữ “Quán Hoa đường
bình luận - Thánh Thán ngoại thư” ghi ở đầu truyện chưa thể xem là bằng chứng
chắc chắn để tin được Kim Vân Kiều truyện được Kim Thánh Thán
khen ngợi; nhất là về sau tác phẩm đã bị các học giả coi thường, đặc
biệt trong số đó có nhiều học giả Trung Quốc.
Chỉ có một điều chắc chắn là sau khi Truyện Kiều của
Nguyễn Du nổi tiếng, được dịch ra nhiều thứ tiếng: Pháp, Anh, Đức, Nhật, Hoa,
Tiệp… thì người Trung Quốc mới ra sức tìm kiếm và biết được là nước mình có cuốn Kim
Vân Kiều truyện… Từ đó họ bắt đầu chiêu tuyết. Chính GS. Đổng Văn Thành là
người đã viết bài ca ngợi Kim Vân Kiều truyện, cho rằng truyện “không
chỉ xây dựng một cách thành công những điển hình nghệ thuật mang đặc trưng thời
đại mà còn có cống hiến quan trọng về mặt khai thác đề tài phụ nữ, về phương
pháp nghệ thuật”… và “không phải đến ngày nay, mà ngay từ khi ra đời,
Kim Vân Kiều truyện đã được nhiều người có quan điểm tiến bộ nhiệt liệt tán
dương…” (6)
CHÚ THÍCH:
(1) Nghiêm Tung là quan đại thần đời Minh, rất giỏi nịnh hót
khiến Minh Thế Tông rất thích. Sau khi làm Thủ Phụ, Nghiêm Tung liên kết bè
phái, lạm dụng chức quyền, tham nhũng. Trước việc các bộ lạc phương Bắc tiến
quân xâm lấn Thông Châu vào năm Canh Tuất (1550), Nghiêm Tung chủ trương để mặc
cho giặc cướp phá. Sử Trung Quốc gọi đây là "Canh Tuất chi biến".
Sau khi tội Nghiêm Tung bị phát hiện, triều đình lại bắt được thư của con
Nghiêm Tung là Nghiêm Thế Phồn gửi cho Hồ Tôn Hiến để liên kết bè đảng.
Năm 1565, sau khi bị bắt giam, Hồ Tôn Hiến tự tử, chết trong ngục.
(2) Đến nay tuy có nhiều ý kiến nhưng xem ra chưa ai khẳng định
được chắc chắn Thanh Tâm tài nhân là ai, bởi đây chỉ là bút hiệu (người
viết truyện muốn xưng mình là khách đa tình: THANH 青 ghép với
TÂM忄 là TÌNH 情). Nếu các bản Kiều của ta
chỉ lệch một số câu chữ thì các bản Kim Vân Kiều truyện của Trung Quốc
lại lệch nhau khá xa về độ dài, kết cấu, nội dung. Ấn bản và tên gọi của cuốn
tiểu thuyết này phức tạp. Bản in đầu tiên xuất hiện khoảng cuối Minh đầu Thanh.
Đến đời Khang Hy lại có bản in đơn giản hơn vì đã bị sửa chữa, lược bớt. Bản được
phổ biến rộng rãi hiện nay gồm 20 hồi. Bản này có tại Đại Liên Đô thư quán.
Năm 1983, Kim Vân Kiều truyện được Lý Trí Trung hiệu đính, nhà xuất bản Xuân
Phong Văn Nghệ (Trung Quốc) phát hành. Nay truyện này dễ dàng tìm thấy trên
nhiều trang điện tử của Trung Quốc. Truyện còn có tên “Song kỳ mộng”,
“Song hợp hoan”.
(3) (4) Phạm Tú Châu “So sánh Truyện Kim Vân Kiều Trung
Quốc và Việt Nam”; 200 năm nghiên cứu bàn luận “Truyện Kiều”, Nxb. Giáo dục,
Hà Nội 2005.
(5) Kim Thánh Thán 金聖歎 sống vào khoảng cuối Minh, đầu Thanh
(bị xử chém năm 1661 vì dám tố cáo việc làm phi pháp của quan huyện), tên thật là
Kim Vị 金 喟, là nhà văn, nhà phê bình văn học nổi
tiếng của Trung Quốc, được đời sau tôn vinh là "vua của thể văn bạch
thoại". Kim Thánh Thán đã phê bình nhiều sách văn học Trung Quốc, có
thư viện riêng đặt tên là “Quán Hoa Đường”. Những sách nào được Kim Thánh
Thán khen ngợi, lưu vào thư viện riêng đều có ghi: “Quán Hoa đường bình luận-Thánh
Thán ngoại thư”.
(6) Nguyễn Khắc Phi; Mối quan hệ giữa văn học Việt Nam
và văn học Trung Quốc qua cái nhìn văn học so sánh, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2001,
tr.178 - 189.
20/8/2011
Nguyễn Cẩm Xuyên
Theo https://vanchuongviet.org/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét