Dante với sức mạnh
tình yêu trong sáng tạo
Dante Alighieri là một nhà thơ lỗi lạc người Ý, sinh ra thế kỷ
13. Nhiều thế kỷ đã trôi qua, nhưng thơ ông vẫn được người Ý đọc và được dịch
ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. Người ta nghiên cứu về thơ Dante mỗi khi cần
học hay nghiên cứu về ngôn ngữ Ý, nước Ý.
Chân dung Dante, từ một bức bích họa (fresco) ở Palazzo dei Giudici, FirenzeDẫn nhập
Khi còn là một học sinh trung học cơ sở, có niềm yêu thích
văn chương, tôi đã loáng thoáng nghe bố tôi và một số người lớn khác nhắc tới một
nhân vật tên Dante. Lúc ấy, tôi cứ tưởng rằng ông là một nhà hiền triết phương
Tây nổi tiếng, nên những câu trích dẫn Dante thường được người Việt Nam ưa
thích sử dụng hàng ngày. Đây đó trên báo chí cũng có nhắc tới Dante cùng với những
danh nhân thế giới khác.
Sau này, khi quan tâm tới văn học thế giới nhiều hơn, thì tôi
được biết Dante Alighieri là một nhà thơ lỗi lạc người Ý, sinh ra thế kỷ 13.
Nhiều thế kỷ đã trôi qua, nhưng thơ ông vẫn được người Ý đọc và được dịch ra
nhiều thứ tiếng trên thế giới. Người ta nghiên cứu về thơ Dante mỗi khi cần học
hay nghiên cứu về ngôn ngữ Ý, nước Ý. Chứng tỏ Dante có vai trò vô cùng quan trọng
trong thơ ca, ngôn ngữ, và tinh thần người Ý.
Ở Việt Nam, người đọc biết nhiều nhất tới tác phẩm Thần
khúc (Divine Comedy) của Dante. Có một trung tâm văn hóa mang tên Dante tại
Hà Nội. Nơi đây, những cuộc trò chuyện, hội thảo về Dante, về văn hóa Ý, văn học
Ý diễn ra hàng tháng. Bạn đọc yêu thích thơ Dante cũng có thể tìm thấy sách thơ
của ông ở đây, qua bản dịch của các dịch giả Nguyễn Văn Hoàn, Hoàng Nguyên
Chương, Khương Hữu Dụng, Lê Trí Viễn, Hồ Thượng Tuy,…
Trước đây, tôi từng đọc đôi câu, hoặc một khúc thơ Dante
trong nhưng bài trích dẫn, chứ chưa từng đọc trọn vẹn tác phẩm của Dante. Chỉ
cho đến tháng 3.2021 khi tôi được nhà thơ người Ý – chị Laura Garavaglia – chủ
tịch ngôi nhà thơ Como (Ý) mời tham gia Dự án “Đọc và tìm hiểu thơ Dante trên
toàn cầu”, lúc nhận lời, tôi mới chính thức tìm hiểu và đọc, nghiên cứu thơ
Dante. “Thần khúc” đã thực sự khiến tôi choáng ngợp. Khi đắm mình trong tác phẩm
vĩ đại này của Dante, tôi có được sự đồng cảm sâu sắc với tâm hồn của một tác
giả sống cách nay 700 năm. Dường như trong những ngày đó, Dante luôn bên tôi tại
Hà Nội. Tôi đã chọn vị trí trước cửa Đền Ngọc Sơn để ghi hình video đọc thơ
Dante bằng tiếng Việt. Tôi cho rằng vị trí này là một điểm tượng trưng của Hà Nội,
khi ghi hình, mọi người trên cả thế giới chỉ cần nhìn qua là thấy rõ biểu tượng
Hà Nội thân thương của người Việt Nam.
Ngày ghi hình, tôi vô tình chọn mặc chiếc áo dài màu đỏ cam.
Khi ghi hình xong, tôi chia sẻ video đọc thơ với một đồng nghiệp – nhà thơ
Hungary Sandor Halmosi – người cùng tham gia Dự án “Đọc và tìm hiểu thơ Dante
trên toàn cầu” thì anh phát hiện ra màu áo dài tôi mặc trùng với màu áo tiêu biểu
mà chính Dante hay mặc. Phát hiện ấy một lần nữa khiến tôi xúc động, dường như
Dante đang nhập vào hồn tôi, nên khi đọc thơ ông, phải chăng ông đã ngầm chỉ dẫn
để tôi chọn đúng màu áo ông thích. Và trong ngày tôi được Đại sứ quán Ý mời tới
dự một buổi tọa đàm nhân kỷ niệm 700 năm ngày mất của Dante, tôi đã dừng lại
trước tấm pano chương trình lễ kỷ niệm màu đỏ cam, màu của Dante, và chụp lại một
tấm hình của mình ở đó, gửi cho nhà thơ Laura Garavaglia ở Ý. Chị ấy đã rất vui
mừng, và đăng bức hình cùng tin tức về lễ kỷ niệm Dante ở Việt Nam lên trang
web của Dự án. Sự đồng cảm ấy, chỉ có thể dùng từ “Thiêng liêng”.
Đoạn thơ 3 câu mà tôi chọn đọc trong “Thần khúc” là:
Như đôi chim câu theo tiếng gọi của đam mê,
Sải thẳng cánh hướng về tổ ấm,
Vượt không khí theo niềm hy vọng!
Chỉ ba dòng thơ gói gọn này, mà thể hiện được sức mạnh của gắn
kết, mối tình cảm rực rỡ, niềm say mê và mật ngọt hy vọng của tình yêu, sức
sáng tạo, đôi cánh bay mạnh mẽ và quyết liệt của thi hứng, dẫn dắt đôi tâm hồn
đến với thế giới thánh khiết bao la. Tình yêu đẹp đẽ ấy lay chuyển cả trời đất,
khiến vũ trụ sắp xếp lại, khiến không khí trở nên trong veo, gió vờn mềm lá và
mặt nước hồ lấp lánh…
Riêng tôi, khi đọc Dante, cảm nhận rõ rệt một tình yêu vĩ đại
ông dành cho một người con gái. Tình yêu ấy kỳ lạ tới nỗi, ông không dám tiếp cận
với nàng, thậm chí còn chạy trốn nàng. Nhưng ông đã dùng năng lượng vô biên sản
sinh từ tình yêu thầm lặng ấy để chuyển hóa thành tác phẩm thơ. Tình yêu ấy là
bất diệt, và thơ ông cũng bất diệt. Qua mối tình của ông kết tinh trong thơ,
tôi nhận ra rằng, một tình yêu không dẫn tới sự kết đôi, chỉ thông qua sức tưởng
tượng, khả năng phóng chiếu của một tâm hồn giàu có, sẽ chính là một tình yêu
mãnh liệt nhất, và vĩnh cửu trong thế giới luôn đổi thay và phù du này.
Tình yêu ấy tạo cho Dante sức mạnh không ai địch nổi. Sức mạnh
ấy sáng tạo nên thơ. Thơ của ông là cuộc du hành phi tưởng qua không gian và thời
gian, để khám phá tận cùng vũ trụ, để đưa con người vào những tầng sống chưa từng
ai biết, giúp con người vượt qua nỗi sợ hãi cái chết, bằng một năng lực có sẵn
trong con người, đó là tình yêu. Tình yêu của Dante đã vượt qua những giới hạn,
khuôn khổ thông thường của đời sống, vượt qua không gian, thời gian, vượt qua cả
cái chết. Một thế giới tinh thần phong phú, sự sáng tạo không giới hạn được
Dante gói lại trong ngôn ngữ thơ bạo liệt nhất, ngôn ngữ không biết đến nỗi sợ.
Nhà văn - dịch giả Kiều Bích Hậu tại
Ý năm 2018Tình yêu dẫn Dante tới một cuộc du hành vĩ đại của tâm tưởng
Dante thực may mắn khi tìm ra nàng thơ của mình khi ông mới
lên 9 tuổi. Nàng thơ Beatrice đã đánh thức tình yêu từ rất sớm trong Dante, và
khơi nguồn cảm hứng bất tận để Dante dấn thân vào một hành trình thơ kỳ thú, lạ
lùng suốt cuộc đời mình. Dante mê đắm nàng thơ Beatrice. Nhưng ông cũng thực tỉnh
táo khi chỉ một mực yêu nàng, mà từ chối tiếp cận nàng thực sự trong đời sống.
Tình yêu cũng như mọi sự vật hiện tượng khác, không thể thoát khỏi luật đối
tính, tính sóng đôi, hay còn gọi là vòng xoáy của tính hai mặt. Vì thế ông cứ để
nàng thơ đi lấy chồng, trong khi ông vẫn từ xa ngưỡng vọng, yêu nàng thiết tha.
Và ông sử dụng niềm thương nỗi nhớ dày lên mỗi ngày ấy chuyển hóa thành dòng
năng lượng mãnh liệt, chảy thành những dòng thơ bất tử, mang lại nguồn sống cho
tâm hồn của biết bao người yêu thơ trên khắp thế gian, từ thế hệ này qua thế hệ
khác.
Giả dụ Dante cứ theo thói thường mà tấn công quyết liệt
Beatrice, chiếm đoạt nàng thơ bằng được, biến nàng thành vợ của ông, sống trong
khuôn khổ vợ chồng muôn thuở, thì tôi tin rằng, chẳng mấy chốc hôn nhân nhàm
chán sẽ trở thành ngục tù cho tâm hồn ông, giết chết chính nàng thơ của ông, và
chúng ta không thể có được những tuyệt phẩm như “Cuộc đời mới”, hay “Thần
khúc” để mà thưởng thức. May mắn làm sao Dante đã không để cho cái bản năng mưu
cầu hạnh phúc lứa đôi, tham vọng sở hữu nàng thơ hoàn toàn điều khiển tâm trí
mình, chỉ huy hành động của mình. Cái bản năng ấy càng gào thét, càng khát
khao, và càng không được thỏa mãn, thì nó càng sinh ra năng lượng trong ông,
như một dòng nham thạch, và biến hóa thành dòng thơ tuôn trào.
Tôi từng biết trong đời thực, có những nhà thơ đã không chiến
thắng được bản năng ấy, đã tìm mọi cách biến nàng thơ thành người vợ, suốt ngày
quẩn quanh bên mình. Và rồi nhanh chóng hình bóng người vợ lấn át khiến hình
bóng nàng thơ mờ dần, mờ dần và biến mất. Lẽ tất yếu nhà thơ ấy lại quay lưng với
người vợ, bắt đầu hành trình đi tìm nàng thơ mới, trong vô vọng, trong đau khổ
gây ra cho chính mình và người vợ của mình. Dante sáng suốt và Dante dùng tâm
trí nuôi dưỡng nàng thơ thành bất tử. Sau cái chết trẻ của Beatrice, Dante đã
biến nỗi đau, niềm nhớ tiếc thẳm sâu ấy thành cảm hứng để ông viết mãi mãi.
Nàng thơ ấy chỉ có một, hoàn hảo, bất tử, và Dante cũng bất tử cùng dòng suốt
thơ ông sáng tạo ra.
Thực ra, nàng thơ Beatrice chỉ là bóng hình mà Dante phóng
chiếu trong tâm tưởng mình. Ông để cho nàng trở thành một động lực từ xa vẫy gọi
ông lên đường, dấn thân vào một cuộc du hành vĩ đại của tâm tưởng, để đạt được
mục đích cao cả, một sứ mệnh cuộc đời nhà thơ, nhà triết học, nhà tiên tri, tìm
ra phương cách giúp loài người thoát khỏi nỗi sợ cái chết. Nàng là người dẫn đường
cho ông trong cuộc du hành kỳ vĩ ấy. Nàng hóa thân thành người đồng hành, người
chỉ dẫn, người tạo cảm hứng cho ông, cùng ông khám phá chân lý. Nàng cũng có thể
là dấu hiệu ở mỗi chặng đường mà Dante phải nhận ra. Những thông điệp được nàng
mã hóa, những hình ảnh, sự việc ẩn dụ đã kích thích trí tưởng tượng phi thường
của Dante, khiến ông viết ra những điều mà con người bình thường không thể nào
tưởng tượng nổi, không ngôn ngữ đời thường nào diễn đạt nổi.
Beatrice – nàng thơ diệu kỳ đã mở mắt thần cho Dante, khiến
ông tự chuyển biến thành người hùng trong cuộc du hành của chính mình, qua các
tầng thức tồn tại, qua các chiều không gian. Qua mỗi một đoạn của cuộc du hành,
từ Địa ngục, tới Tĩnh ngục, tới Thiên đường, Dante chỉ ra cho chúng ta thấy
muôn mặt đời người, từ những kẻ tội lỗi, giấu diếm bộ mặt ác quỷ sau những cái
vỏ danh giá, hay mặt nạ người, hoặc những kẻ tham vọng làm thánh nhân, tham thực
hành thiện để mưu cầu danh vọng, hoặc những kẻ si mê đốt cháy chính mình vì
tình yêu, những kẻ ham dục vọng,… tất cả đều bị vòng xoáy của tính đối ngẫu
hành hạ ngày một tàn tệ hơn. Nếu không thức tỉnh, con người sẽ không bao giờ
thoát ra khỏi địa ngục không đáy của ham muốn, mưu cầu đời thường. Không thể
thoát, bởi con người chính là địa ngục của mình. Cho dù có lên tới cái nơi được
gọi là Thiên đàng kia, thì chính họ đã mang theo địa ngục do mình tạo ra từ
chính những mưu cầu. Càng đọc thơ Dante, chúng ta càng thấy rằng, mỗi con người,
với việc ta làm gì thật ý nghĩa cho cuộc đời của mình, chính là một người
hùng tham gia vào cuộc du hành tìm chân lý và tự do. Và thật may mắn nếu ta có
đủ tinh anh và thấu suốt mà nhìn ra nàng thơ của mình và để nàng thơ dẫn dắt,
có thể thấy được các dấu hiệu chỉ đường mà đi được tới đích.
Dante không đi theo lối đi chung thường tình đã được vạch kẻ
an toàn của thời đại, cho tất cả mọi người, mà ông lắng nghe tiếng gọi đặc biệt,
tiếng gọi mơ hồ mà chỉ có những ai để ngỏ đôi tai bên trong cũng như bên ngoài
của mình có thể nghe thấy được, để dấn bước vào chuyến phiêu lưu, một mình đi
“những chặng đường gian truân khổ ải mà bình thường khó xảy ra, để biết được
đêm đen của tâm hồn người, để qua cả khu “rừng tối, giữa hành trình cuộc sống”
và những khổ đau dưới địa ngục. Ông tận mắt thấy “Một con suối nhỏ có màu đỏ
nay còn khiến tôi rùng mình… đám đàn bà tội lỗi xuống ngâm chung” (Thần khúc –
phần Địa ngục). Như vậy đó, với những ai dám nghe và đi theo tiếng gọi bí mật
thì đều sẽ được nếm trải những hiểm họa của chuyến đi qua đơn độc, trắc trở.
Nhưng rồi Dante sẽ được Beatrice dẫn dắt, qua những cửa ải kinh khủng nhất, như
được trợ giúp bởi phép lạ, và ông có thể mang cái sứ mệnh khó khăn, nguy hiểm của
mình tới tận đích đến của tâm hồn.
Tác phẩm của Dante, chuyến du hành của Dante chính là một biểu
tượng, khuyến khích mỗi người chúng ta, dù ở bất kỳ thời đại nào, trong hoàn cảnh
nào, từng nghe thấy tiếng gọi bên trong thì sẽ dũng cảm bắt đầu chuyến du hành
của mình, chuyến phiêu lưu cao cả của linh hồn với niềm tin rằng ở đâu đó trên
đường đi, ta sẽ gặp được người dẫn đường, như Dante mãi mãi có được nàng
Beatrice xiết bao xinh đẹp và quyến rũ, người nâng mỗi bước chân Dante và khiến
ông vượt qua mọi khổ ải bằng khúc ca diệu kỳ của tình yêu.
Trong chuyến du hành, Dante phải biết địa ngục, thì mới thấu
thiên đường. Cũng như chúng ta phải học từ bóng tối thì mới có thể sống và phát
triển trong ánh sáng vậy. Ai trong chúng ta cũng sống và nỗ lực thật nhiều
trong ngày hôm nay, nỗ lực tới mức tham lam và quên mất cả tâm hồn mình, chỉ vì
kỳ vọng vào một ngày mai tốt hơn, đầy đủ hơn, giàu có hơn, dễ chịu hơn ngày hôm
nay. Nhưng một khi ngày mai đến, thì nó lại trở thành hôm nay, và ta lại tiếp tục
nỗ lực đến tàn hơi, giống như một kẻ cố gắng lăn một quả bóng lên đỉnh dốc, để
rồi khi buông tay thì quả bóng lại lăn tòm xuống vực. Chúng ta dường như không
hề cảm nhận thấy sự vô nghĩa này, cho tới ngày nhắm mắt tàn hơi, đối diện với
cái chết và mọi kỳ vọng, hy vọng tắt ngấm. Như mọi kẻ khi đứng trước cánh cửa địa
ngục, buộc phải bỏ lại tất cả hy vọng. Hy vọng tắt ngấm khi chúng ta đem cái tạm
thời đối diện với cái vĩnh cửu. Hay nói cách khác, hy vọng mất đi ở đoạn giữa
thời gian và vĩnh cửu. Dante đã đi xuyên qua thời gian và phi thời gian, để
phát hiện ra đặc tính tạm thời của cuộc sống loài người, để khám phá ra thời của
chính mình, để được tự do.
Tại sao tác phẩm của Dante trường tồn?
Dante đã đi qua chúng ta 700 năm, nhưng những tác phẩm của
ông, nhất là “Thần khúc” thì giá trị tinh thần vẫn đang bao trùm tới cả ngày
nay và mai sau. Thế giới nay đã đạt được nhiều tiến bộ về khoa học, kỹ thuật,
kinh tế, văn hóa, xã hội, điều kiện sống của chúng ta cũng đã được nâng lên ở tầm
cao hơn xưa rất nhiều. Nhưng đó chỉ là cái vỏ vật chất của sự vật, hiện tượng.
Còn tinh thần, cái cốt lõi nội tại của con người thì vẫn chẳng thay đổi bao
nhiêu. Những niềm vui, nỗi khổ của con người vẫn chỉ xuất phát từ cùng một
nguyên nhân như cũ, mà Dante đã chỉ ra trong tác phẩm của ông. Trạng thái tâm
linh của thế giới và những tổn thương tâm hồn người thì vẫn như cũ. Thói đạo đức
giả, tham quyền lực, háo danh vọng, vơ vét của cải vô độ, những dục vọng sôi sục
vô phương cứu chữa. Tham vọng và sự dối trá càng ngày càng đẩy con người vào hố
sâu tự hủy. Địa ngục mà Dante mô tả không còn nằm ở một chiều không gian khác,
nó đã hiển hiện ngay trong đời sống của con người ngày nay. Những mưu cầu bị đẩy
đến quá độ khiến ngôi nhà chung của thế giới bị hủy hoại ngày một nặng nề và sự
thảm sát không chỉ đến từ tự nhiên, mà đến từ chính tâm trí hỗn loạn của mỗi
người. Khi kẻ địch đã ở trong tim của mỗi con người thì không cách gì loại bỏ.
Sự khác biệt giữa thời của Dante (thế kỷ 14) và thời chúng ta
đang sống (thế kỷ 21) có lẽ ở việc: Dante phải nhờ sự chỉ dẫn của Beatrice để
tham gia vào cuộc du hành xuyên thời không, mà tận mắt chứng kiến địa ngục,
thiên đường; còn chúng ta hiện nay, thì đang sống trong chính địa ngục mà chẳng
cần đi đến cái chết ở một thời điểm nhất định nào đó. Địa ngục chính là cơ nghiệp
của ta hiện nay, ở đây. Hiệu ứng nhà kính, băng tan, trái đất nóng lên, đại dịch,
chiến tranh, bạo lực, khủng bố gia tăng ở mọi ngõ ngách, trong cả chiếc giường
của chúng ta ngủ mỗi đêm. Chúng ta cứ ra rả rêu rao rằng ta chống chiến tranh,
bài trừ khủng bố, chống ô nhiễm môi trường,… nhưng chính ta đã bỏ phiếu bầu cho
những kẻ tạo ra chiến tranh, ta hàng ngày khủng bố lẫn nhau bằng những lời lẽ
thù địch, ác ý, chúng ta vẫn tiêu dùng những sản phẩm mà quá trình sản xuất ra
nó gây ô nhiễm môi trường,… Dường như chúng ta đã tiếp cận mọi vấn đề của cuộc
sống một cách sai trái nên đã làm cho chúng ngày một thêm căng thẳng và dẫn tới
bùng nổ. Chúng ta đang làm tất cả để có cho nhiều hơn: nhiều tiền hơn, nhiều
danh vọng hơn, hiểu biết hơn, được vì nể nhiều hơn, được yêu nhiều hơn,… và để
mình bị cuốn vào vòng xoáy hủy diệt của địa ngục trần gian, khi linh hồn ngày một
bóp nghẹt, teo tóp, hành hạ, đau đớn khôn cùng. Một cách hình ảnh hơn, đó là
chúng ta đang mải mê nạp vào tài khoản ngân hàng của mình ngày một nhiều hơn,
nhưng tài khoản tinh thần thì trống rỗng.
Vậy thì điều gì còn có chút khả năng cứu rỗi chúng ta? Như
Dante đã chỉ ra, chỉ có tình yêu thánh khiết như tình yêu mà ông dành cho nàng
Beatrice, mới có thể truyền năng lượng đủ để linh hồn Dante vượt qua mọi cửa ải
địa ngục và tới được thiên đường. Cần có một nàng thơ dẫn dắt, một nàng thơ đẹp
đẽ, thanh cao, tuyệt mỹ, truyền cảm hứng để giải thoát ta khỏi ngục tù của mọi
mưu cầu tầm thường, cho ta đủ sức mạnh giúp ta dấn thân đi tìm chân lý cho loài
người. Nhưng tình yêu như thế, trong thế giới này còn được bao nhiêu? Chúng ta
hãy tự hỏi chính mình, ta đã bao giờ yêu thực sự? Tình yêu cao cả, tình yêu
thánh thiện, cảm giác yêu thiêng liêng tinh khiết vời vợi đó đã bao giờ hạ cố
chạm đến ta? Và liệu khi tình yêu tối thượng đó chạm đến ta, ta có để thói tham
thường tình hạ đẳng khiến nó bị vấy bẩn, và lập tức tan biến vào thinh không?
Chỉ có tình yêu như thế mới bảo toàn được linh hồn, mới thanh lọc được thế giới
và giải phóng được con người khỏi địa ngục trần gian.
Chính Dante đã chỉ ra rằng, khi tình yêu quá lớn, thì ông
chính là người đó, là Beatrice. Linh hồn ông và Beatrice hòa nhập làm một. Khi
được tình yêu truyền cảm hứng, Dante cầm bút và viết ra ào ạt, những gì mà
Beatrice “khắc ghi” trong trái tim ông. Thơ ông sẽ tiếp tục còn tồn tại khi nào
còn nhân loại trên trái đất này. Từ tình yêu cuồng nhiệt nhưng trong sạch bậc
nhất, Dante đã sáng tạo nên tác phẩm vĩ đại, và sáng tạo nên cả ngôn ngữ Ý.
Không chỉ cải cách ngôn ngữ, thơ ca, nghệ thuật, Dante cải cách cả đời sống xã
hội thông qua hành trình thay đổi, nuôi dưỡng tâm hồn. Dường như những cảnh báo
của Dante về hậu quả của bạo lực, tội ác gây nên từ lối sống con người, suốt
700 năm qua vẫn nguyên giá trị.
Dante với tác phẩm của mình, cho chúng ta một niềm tin rằng,
hơn tất cả mọi điều, nhà thơ và thơ ca sẽ giúp chúng ta mở ra một cánh cửa, vào
lúc thế giới hỗn loạn vì chiến tranh, tội ác, hay đại dịch, để tìm ra một lối
thoát, không phải là cố gắng bất khả thay đổi thế giới, mà thay đổi chính mình,
chiến thắng sự đen tối bên trong, trục xuất mê tín và tội ác khỏi trái tim con
người.
Và tôi luôn cảm ơn Dante – nhà thơ – nhà tiên tri đã đi qua địa
ngục và tới thiên đường – bởi ông khiến tôi biết tự đặt câu hỏi “Nếu bỏ lại tất
cả hy vọng, thì tôi còn lại gì?” Câu hỏi ấy khiến tôi thức tỉnh, và luôn tỉnh
táo với chính mình trước mọi hạnh phúc hay khổ đau diễn ra hàng ngày. Dante
chính là sự tượng trưng cho nhắc nhở thường xuyên loài người về tầm quan trọng
của thơ, về cách mà tâm hồn nhạy cảm, thậm chí mong manh của nhà thơ, lại có thể
mạnh mẽ đến nhường nào trong việc dẫn dắt loài người vượt qua đau khổ. Nhờ đôi
cánh thơ ca, mà tâm hồn người có thể đi tới tận sâu những nơi không gì có thể,
bay cao tới tận nơi không gì có thể.
Và vì thế, đến bây giờ, chúng ta biết Dante đã có được một cuộc
sống vĩnh cửu.
29/8/2022
29/8/2022
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét