Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác:
Sự khám phá nhân cách
văn hóa Việt
Bộ trường thiên tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Mộng Giác
viết về người anh hùng áo vải Quang Trung được xuất bản lần đầu tại Hoa kỳ đầu
thập kỷ 80. Năm 1998, Sông Côn mùa lũ được NXB Văn học tái bản
lần đầu trong nước gây tiếng vang lớn trong đời sống văn học Việt Nam. Đài tiếng
nói Việt Nam đã đọc toàn bộ tác phẩm của Nguyễn Mộng Giác trong suốt 6 tháng, cuốn
hút sự say mê theo dõi của đông đảo độc giả. Từ ấy đến nay, bộ sách của Nguyễn
Mộng Giác đã được tái bản trong nước đến lần thứ ba và được Đài TH TP Hồ Chí Minh
mua bản quyền để làm phim truyền hình dài tập.
Cái nhìn mới mẻ táo bạo về người anh hùng áo vải
Lịch sử Việt Nam có không ít những nhân vật lớn với tầm vóc tạo
dựng thời đại mà cuộc đời của họ tự nó đã là những pho tiểu thuyết. Song rất tiếc,
cho đến nay tiểu thuyết lịch sử Việt Nam mới chỉ dừng lại ở sự khai thác có
tính chất minh hoạ lịch sử về một vài giai đoạn và một số khía cạnh của những
nhân cách văn hoá lớn này. Rất hiếm tác phẩm tái hiện các anh hùng dân tộc một
cách toàn diện, từ góc nhìn nhân văn và thế sự, tái tạo lại quá trình hình
thành và sự toả rạng của những nhân cách lớn này, trong khuôn khổ một thời đại
lịch sử, càng rất hiếm tác phẩm trình bày họ như là những nhân cách văn hóa Việt
Nam vừa gần gũi, bình dị, vừa hấp dẫn, cao siêu.Nhà văn Nguyễn Mộng GiácTrong bối cảnh đó, bộ trường thiên tiểu thuyết Sông Côn
mùa lũ trên 2000 trang của nhà văn Nguyễn Mộng Giác, Việt kiều Mỹ, được
NXB Văn học Hà Nội tái bản năm 1998 đã trở thành một sự kiện văn học đáng kể vì
đem đến cho người đọc một bức tranh hoành tráng về thời đại Tây Sơn, trên đó nổi
bật lên hình ảnh người anh hùng dân tộc Quang Trung như một nhân cách văn hóa lớn, có sự cuốn hút trí thức đương thời, một nhân cách bắt rễ sâu vào trong từng số
phận bé nhỏ của đời sống và vươn tới tầm vóc tạo dựng thời đại.
Người anh hùng Nguyễn Huệ bấy lâu vẫn định hình trong chính sử
và dã sử như một người nông dân áo vải cờ đào mà cái ấn tượng về cốt cách nông
dân võ biền, mạnh mẽ của ông đã in đậm trong tâm thức số đông như một ấn tượng
lịch sử. Người ta đã quen coi Nguyễn Huệ như một hình ảnh tượng trưng cho những
người nông dân chân đất, quật cường, dũng mãnh, song dường như cái khí phách
anh hùng ấy không thể có chung nguồn mạch với văn hoá Nho giáo nói riêng và tư
duy bác học nói chung. Nếu như trong Phẩm tiết, Nguyên Huy Thiệp đã
khai thác cái ấn tượng võ biền này để tạo dựng một Quang Trung thế tục, sàm sỡ
và cao ngạo đế vương thường gây tranh cãi, thì trong Sông Côn mùa lũ Nguyễn
Mộng Giác đã cãi lại định kiến văn hóa này khi trình bày Nguyễn Huệ như một
nhân cách trí thức hấp thụ các tinh hoa văn hóa bác học qua một ông đồ là giáo
Hiến, tiếp thu các đạo lý từ Nho giáo, và từ nhiều nguồn khác để trở thành nhân
vật anh hùng.
Theo dõi quá trình hình thành nhân cách này ta thấy rõ bản
lĩnh của Nguyễn Huệ không phải đơn thuần là sự thăng hoa của bản năng giải
phóng trong con người nông dân, mà là sự tự khẳng định có ý thức của một nhân
cách văn hoá mới trong thời đại ấy. Do đó sức mạnh của người anh hùng Nguyễn Huệ
không phải là quyền lực hoang dã của bạo chúa. Chính cốt cách văn hóa, bản chất
trí thức này đã tạo cho nhân vật Nguyễn Huệ trong tiểu thuyết của Nguyễn Mộng
Giác có một sức hấp dẫn lôi cuốn trí thức đương thời.
Nguyễn Mộng Giác đã rất tinh tế và cao tay khi trình bày quá
trình vừa hút vừa đẩy của Quang Trung với Nho giáo nói chung và các sĩ phu Bắc
Hà nói riêng. Hấp thụ đạo Nho từ thuở ấu thơ, Nguyễn Huệ trong tiểu thuyết của
Nguyễn Mộng Giác đã vượt lên đạo Nho, tìm thấy trong đời thường và trong lịch sử
cái lý lẽ phê phán những hạn chế của đạo Nho và những hủ nho trong đó có giáo
Hiến thầy mình. Tuy đánh giá thấp tầm vóc và bản lĩnh văn hoá của những tri thức
đương thời, nhiều lúc giận họ, căm thù họ, cảm thấy bất lực trước sự bảo thủ và
gàn dở của họ, thậm chí có lúc định giết họ, nhưng Nguyễn Huệ vẫn không nản trí
trong việc tìm đến họ, tha thiết lôi họ vào dòng chảy thác lũ của khởi nghĩa
nông dân.
Chính cái nhìn mới, cái nhìn giải phóng, cái nhìn tạo dựng thời
đại của Nguyễn Huệ tỏa ra từ nhân cách văn hóa rất Việt Nam của ông đã tạo cho
ông một sức hấp dẫn có thể lôi kéo những trí thức lớn đương thời đi theo phong
trào Tây Sơn. Thành công lớn của Nguyễn Mộng Giác là đã trình bày thuyết phục
và nhuần nhuyễn sức hấp dẫn văn hóa của người anh hùng nông dân Nguyễn Huệ,
thách thức những định kiến lịch sử. Đó là một góc nhìn rất mới mẻ và táo bạo của
nhà văn với nhân vật lịch sử độc đáo, phức tạp này.Nhà văn Nguyễn Mộng Giác và bộ tiểu
thuyết “Sông Côn mùa lũ”Nội soi nhân cách văn hóa người anh hùng Nguyễn Huệ
Khi trình bày, tái hiện, lý giải các mối quan hệ trí thức
nông dân trong lịch sử và giữa các nhân vật lịch sử, các nhà văn xưa nay thường
nhìn các sự kiện qua lăng kính của thân phận người trí thức với những bi kịch,
éo le và giằng xé của họ trong sự hợp tác với lãnh tụ nhân dân. Chẳng hạn, tiểu
thuyết Vạn Xuân (Dix mille printemps) của nhà văn Pháp Yveline Feray
và các tác phẩm văn học, sân khấu khác về Nguyễn Trãi đã khai thác bi kịch của
người tri thức có công trong bối cảnh hậu chiến thời Lê.
Cách nhìn phổ biến trong các tác phẩm này là trình bày một đối
trọng tri thức bạo chúa, văn hoá quyền lực, kẻ sĩ nông dân trong một ý nghĩa
nào đó thì đối trọng này là một tương quan có ý nghĩa và thuyết phục. Nhưng dường
như văn hóa Việt Nam có độ nhòe, độ dính kết, độ dung hòa giao thoa và cộng
sinh giữa cái thái cực đã tạo ra những quan hệ phức tạp, đa tầng và đa sắc hơn
giữa những thế lực và những quan điểm trong tiến trình lịch sử. Vì thế, cái
nhìn phân tuyến lưỡng cực, đối trọng theo tinh thần duy lý cổ điển phương Tây
và cách sử dụng lăng kính tri thức nhìn một xã hội nông dân, một trật tự nông
dân sẽ có nguy cơ bất cập.
Nguyễn Mộng Giác có bản lĩnh sáng tạo tránh được công thức có
tính định kiến và áp đặt này. Tác giả di chuyển người tri thức từ vị trí đứng
ngoài bổ sung, đối trọng và đối lập với người nông dân vào bên trong cấu trúc
nhân cách của người anh hùng Nguyễn Huệ, để nội soi người anh hùng này, khám
phá những mâu thuẫn, những giằng xé, những gắn kết, những cộng sinh lai tạp
trong quá trình lịch sử và tâm lý, tìm ra mã số văn hóa thống nhất trong nhân
cách lãnh tụ khởi nghĩa nông dân. Và việc lồng trí thức vào nông dân, lồng con
người thế tục vào con người huyền thoại, lồng con người tình nghĩa vào con người
quyền lực, lồng cái nhìn nhân bản vào cái nhìn chính trị, lồng dã sử, huyền sử
vào chính sử đó là cái cơ chế sáng tạo nhân vật lịch sử Nguyễn Huệ của Nguyễn Mộng
Giác trong Sông Côn mùa lũ.
Ta thấy rõ và cảm thông với sự song tồn, đồng tồn, tương hợp
trong con người Nguyễn Huệ một học trò giỏi của Nho học và một người phê phán
Nho học, một người tôn trọng đạo lý tình nghĩa và một lãnh tụ quyền biến thao
lược dám làm những việc cần làm (như dấy binh đánh lại Nguyễn Nhạc anh mình), một
người bạn, người tình, người học trò thuỷ chung, ân nghĩa và một bản lĩnh anh
hùng dám đạp đổ cả triều đình để dành lấy giang sơn. Sự dung hòa, giao thoa, cộng
sinh giữa các mặt đối lập trong nhân cách Nguyễn Huệ phản ánh biện chứng văn
hóa hỗn dung của người Việt, làm nên tính cách Việt Nam của nhân vật Quang
Trung trong bộ tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Mộng Giác, khiến nhân vật này
mang sinh động và đầy tính nhân bản khác hẳn với Nguyễn Huệ trong Hoàng Lê
nhất thống chí của Ngô Gia văn phái và cũng khác về cốt cách văn hóa với
Pie đại đế trong tiểu thuyết Nga.
Trên cơ sở cấu trúc nhân cách văn hóa của Nguyễn Huệ, Nguyễn
Mộng Giác đã gắn kết các tư liệu lịch sử với chiều sâu nhân bản trong đời sống
tâm lý, thế tục của nhân vật được hư cấu một cách tỉ mỉ và sinh động. Ngay từ
khi Nguyễn Huệ còn là cậu học trò, Nguyễn Mộng Giác đã để cho người bạn gái của
ông là cô An cảm nhận được cái áp lực văn hóa trong nhân cách anh hùng bộc lộ
qua từng câu nói đùa, từng ánh mắt giễu cợt và cử chỉ đời thường rất hồn nhiên
vô tâm. Khi Nguyễn Huệ trở thành bậc vương tướng, Nguyễn Mộng Giác lại để cho
cô An có lúc cảm nhận được sự gần gũi, ấm áp của một người bạn cũ thời thơ ấu
và để cho Nguyễn Huệ sống trong trạng thái cô đơn khi quyết định tiến hành nội
chiến với chính người anh của mình.
Những nhân cách văn hóa trong đời thường
Nguyên lý văn hóa lưỡng hợp, hỗn dung đặc trưng của dân tộc
Việt dường như đã trở thành miếng đất màu mỡ cho tư duy nghệ thuật của người viết
tiểu thuyết lịch sử, kết hợp nhuần nhuyễn chính sử, dã sử và huyền sử với tưởng
tượng, hư cấu và khai thác chiều sâu tâm lý để sáng tạo ra những nhân vật nhiều
chiều chập chờn giữa huyền thoại và giải huyền thoại, giữa đời thường và lịch sử,
giữa sứ mệnh và tự do, giữa quyền lực và nhân tính. Nguyễn Huệ trong Sông Côn
mùa lũ là một nhân vật tiểu thuyết như vậy, một nhân vật mang tính ám ảnh của
văn hóa Việt Nam với tất cả những mâu thuẫn, giằng xé giữa con người nhân bản
và con người chính trị như nhà lý luận Nguyễn Hữu Lê đã chỉ ra khi bàn về đặc
tính đối thoại và giao tiếp của tư duy nghệ thuật.
Nhân vật cô An, người bạn gái của Nguyễn Huệ cũng là một tham
số văn hóa gia tăng tính lưỡng hợp, hỗn dung của văn hóa Việt trong thế giới
các nhân vật tiểu thuyết của Sông Côn mùa lũ. An dường như là hiện thân của những
con người bé nhỏ bị bóng đè trong lịch sử, trong trường hợp cụ thể của An, cô bị
bóng người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ ám ảnh suốt cuộc đời. Nguyễn Huệ từng gần
gũi An như một người yêu trong tâm tưởng, đã gieo vào An những kỷ niệm, những ấn
tượng, đã giễu cợt những khao khát trần thế nhỏ bé của cô rồi lại cưu mang cô
trong những bối rối của đời thường để cuối cùng cô vừa bị lịch sử cuốn mất người
yêu có nhân cách lớn lao và cướp đi cả những hạnh phúc đời thường bé nhỏ.
Một thân phận chung chiêng giữa cái cao cả và cái tầm thường
, một người phụ nữ Việt Nam mang nghịch lý của số phận thân nhân vô danh bị giằng
xé giữa khát vọng lịch sử văn hóa lớn lao và thực tế thấp hèn, dở dang, tội
nghiệp. Những kỷ niệm về Nguyễn Huệ lướt qua cuộc đời An như đuôi sao chổi quệt
vào một hành tinh bé nhỏ làm đổ vỡ sâu sắc cuộc đời cô. Trong số phận An có chất
chứa cả những điều éo le kỳ thú của số phận nhân dân, cả những đức hạnh, những
giằng xé của người phụ nữ Việt Nam trong lịch sử.
Không phải ngẫu nhiên, Nguyễn Mộng Giác kết thúc bộ trường
thiên tiểu thuyết bằng hình ảnh cô con gái An lần đầu hành kinh. Cái kết ấy gợi
lại hình ảnh người thiếu nữ An xưa kia lúc mới gặp Nguyễn Huệ, trong ngày đầu
hành kinh đã hốt hoảng lo âu trước nhịp sống thường tình của người phụ nữ. Và,
ta không khỏi suy nghĩ, cái nhịp sống thường tình ấy thực ra từ lâu không còn
thường tình nữa, đó là thời điểm đáng báo động mà người phụ nữ phải đơn côi đối
diện và đối thoại cùng những biến động kỳ vĩ của lịch sử, những hốt hoảng âu lo
ngây thơ kia chính là tiên cảm, là linh giác của đời người phụ nữ luôn luôn sợ
hãi lo âu vì bị bóng của những nhân cách siêu việt do chính mình góp phần bé nhỏ
tác thành đè nặng suốt đời. Liệu có một người anh hùng nào sẽ đến phủ bóng lên
cuộc đời cô gái con An? Những thân phận bình thường được nhấn trở thành một tín
hiệu nghệ thuật có sức ám ảnh nâng cảm nhận của người đọc lên tầm suy tư triết
học và văn hóa.
Bên cạnh An, những con người bé nhỏ bình thường khác
trong Sông Côn mùa lũ như giáo Hiến, Lãng, Chinh, Thọ Hương… cũng có
những cái riêng để đi vào lịch sử, tham dự vào nhân cách văn hóa của Nguyễn Huệ
ở những mức độ khác nhau. Trong tương quan lịch sử, họ là những “mẫu số chung tầm
thường”, một hai trong muôn ngàn, nhưng trong tương quan văn hóa là thế sự, họ
cũng in dấu ấn vào nhân cách anh hùng trong một chuỗi những sự kiện, hành vi tưởng
như bé nhỏ, thường tình vô nghĩa và bằng cách đó họ góp phần bộc lộ và khám phá
những chiều kích nhân bản khác nhau trong nhân cách dân tộc và nhân cách anh
hùng dân tộc.
Khác với những cây bút tiểu thuyết thường khai thác hành vi lịch
sử của quần chúng như là những lực lượng cơ bắp, Nguyễn Mộng Giác xây dựng những
con người bé nhỏ như những nhân cách văn hóa trong đời thường góp phần đan dệt
và phản chiếu nhân cách văn hoá của người anh hùng áo vải Quang Trung. Họ đều
là những nhân vật nhạy cảm văn hoá, sống thường trực trong tư cách nhân chứng
văn hoá trước dòng chảy lạnh lùng và khốc liệt của lịch sử để đón nhận và lưu
giữ những ấn tượng sâu sắc từ mỗi sự kiện, mỗi hành vi, mỗi xao động nhỏ trong
dòng chảy ào ạt tàn nhẫn ấy.
Trước khi là nạn nhân của sự quên lãng, vô tâm và phản bội
thường thấy trong lịch sử, những con người bé nhỏ này ngày ngày là nạn nhân của
nhân tính bén nhạy trong mình, để rồi như An và Lãng bị choáng váng ám ảnh mãi
bởi một vụ nghĩa quân hành quyết một người vô tội nhằm trấn an người Thượng sau
vụ tranh chấp muối, hay như ông giáo Hiến nổi giận đánh con trai là Chinh khi
thấy anh xách xâu tai người về như một dấu hiệu của thái độ say sưa bạo lực…
Lịch sử được tái hiện qua biết bao sự kiện hành vi thế sự, mỗi
sự kiện nhỏ lại được nhà văn khai thác sâu những vang dội của nó vào thế giới
nhân tính, trở thành những tín hiệu tâm linh, văn hóa. Sự kiện lịch sử chỉ như
một thứ thẻ căn cước để Nguyễn Mộng Giác đi vào thế giới nhân tính thâm u, khuất
khúc, thăm thẳm trong từng nhân vật mà thăm dò những ấn tượng tâm lý, những xáo
động nhân bản, những nhức nhối nhân văn, những khắc khoải văn hóa vừa dữ dội vừa
tinh tế. Và cái tinh thần văn hóa nhất quán trong những nhân vật này là tinh thần
văn hóa Việt nam đầy nhân bản, đầy mặc cảm thân phận, nặng tình, trọng nghĩa,
ân oán rạch ròi và ngôn thứ phân minh.
Cái nhìn xuyên suốt bộ trường thiên tiểu thuyết Sông Côn mùa
lũ là cái nhìn văn hóa, là sự khám phá, lý giải kết nối chuỗi nhân cách văn hóa từ thường nhân đến vĩ nhân làm nên một dòng chảy văn hoá tâm linh nhất quán qua
từng trang sách. Dòng chảy văn hóa đó là sự hòa quyện của logic lịch sử, lôgic
đời sống và lôgic nghệ thuật trong dung môi văn hoá Việt Nam đầy tính nhân bản,
lưỡng hợp hỗn dung. Đó chính là mã số của sức mạnh Việt Nam, bản lĩnh Việt Nam.
Sông Côn mùa lũ được sáng tác ở Việt Nam từ năm 1977 đến
1981, xuất bản lần đầu ở Hoa Kỳ năm 1990. Có lẽ cách nhìn nghệ thuật vừa táo bạo,
trí tuệ, vừa sâu sắc và nhân bản của tác giả Nguyễn Mộng Giác – một cách nhìn
tôn vinh văn hóa Việt Nam, gợi ra những vấn đề day dứt, nhức nhối về quan hệ quần
chúng và lãnh tụ, cá nhân và lịch sử đã khiến cho bộ trường thiên tiểu thuyết Sông
Côn mùa lũ được độc giả trong nước đón nhận trân trọng và nồng nhiệt. Bài
viết này không có tham vọng giới thiệu toàn diện bộ sách đồ sộ công phu này mà
chỉ gợi ý một mã số, một lối vào tác phẩm để bạn đọc tham khảo và tự mình thẩm
định.
16/6/2020 Đỗ Minh TuấnNguồn: Văn hóa Nghệ An
16/6/2020
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét