Vài cảm nghĩ về nhạc thuật của nhạc sĩ Lê Uyên Phương

Vài cảm nghĩ về nhạc thuật 

của nhạc sĩ Lê Uyên Phương

... Chỉ một lần nghe, ta cũng có thể cảm thấy ngay đó là những khúc ca được sáng tác với cảm hứng âm nhạc đích thực, nhưng đó là một cảm giác không làm dáng và cũng không làm ra quá đáng, mà độ lượng, như là cố ý cầm lại vừa với tầm ngậm ngùi, ngao ngán của kiếp sống...

... Tiếng nói mới đó, những "chansons de sanglot" đó, không biểu tỏ gì khác hơn là hạnh phúc ái tình giống như một hòn đảo mịt mù sương trong cơn giông thời đại. Bởi vậy mà ta nghe thấy nhiều đau đớn, nhiều nức nở đến thế. Chẳng phải là niềm đau mê man, mà là niềm đau sáng suốt: mắt mở thật lớn, ta nhìn nó đi thẳng vào tim ta đau nhói. Đó là tại sao những melodies đau đớn của PHƯƠNG - nơi ta có lẽ đã bắt lại được một machochisme huy hoàng - luôn luôn ở mode majeur. Cái "buồn majeur" là cái buồn sâu thẳm nhất trong âm nhạc có chủ âm.Và đó chính là "thú đau thương" đơn và thuần vậy.

Cung Tiến

Sàigòn 20-2-1970

Đó là những lời thật trân trọng của nhạc sĩ Cung Tiến chia sẻ cảm nghĩ của ông về dòng nhạc Lê Uyên Phương (LUP), được đăng lại ở bìa sau tập nhạc Lê Uyên Phương - Khi Loài Thú Xa Nhau.

Lê Uyên & Phương - Khi Loài Thú Xa Nhau (TK Lê ... - NhacCuaTui

Thật vậy, mười bảy trên hăm hai ca khúc của hai tập nhạc đó đều nằm ở cung trưởng, mà lại là cung trưởng tươi sáng như Do Trưởng, Sol và Re trưởng, chứ rất ít bài ở thể buồn buồn Fa trưởng, còn tuyệt nhiên là ông không dùng hai dấu giáng Si bemol trưởng. Đây là một nghịch lý cần phải được làm sáng tỏ về mặt nhạc thuật. Trưởng thì thường thường là vui, tại sao trong nhạc Lê Uyên Phương nó lại trở nên buồn sâu thẳm, thậm chí đau đớn, nức nở, mà cũng lại vừa rất huy hoàng - như nhạc sĩ Cung Tiến đã phê bình?

Thật ra một vài ghi chú nho nhỏ sau đây cũng chẳng thể nói lên được nhiều về dòng nhạc, nhưng nếu bạn để ý, bạn sẽ thấy cách thức khai triển cũng như cấu trúc bài nhạc của nhạc sĩ Lê Uyên Phương phức tạp hơn nhiều so với các nhạc sĩ cùng thời, như nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (TCS) chẳng hạn. Một đoạn phiên khúc của một bài nhạc thường không chỉ đơn giản là một loạt những tịnh tiến của một cung nhạc (Tình Nhớ - TCS), hay một khai triển đơn thuần của một ý nhạc nào đó (Nắng Thủy Tinh - TCS). Các câu nhạc cũng có độ dài không bằng nhau, như 8 8 8 8 trong phiên khúc của Diễm Xưa (TCS) chẳng hạn. Nhạc Lê Uyên Phương gập ghềnh, các câu nhạc có độ dài khác nhau, cách phát triển câu nhạc cũng thay đổi theo từng bài chứ không theo một khuôn mẫu nhất định. Trong phiên khúc, nhiều khi nhạc sĩ đổi từ Trưởng sang Thứ thật lạ kỳ như trong bài Đá Xanh, hay chuyển đoạn nhỏ Re thứ xen kẽ giữa điệp khúc Re Trưởng và phiên khúc cũng Re Trưởng của Đêm Chợ Phiên Mùa Đông. Hay nhất là các cấu trúc (song system) của bài nhạc. Sau đây là một vài thí dụ về sự đa dạng: 

- Buồn Đến Bao Giờ: ABA'CA, 

- Kỷ Niệm Trong Chiều: AA'BA''C, 

- Nỗi Buồn Dâng Hiến: ABA', 

- Một Ngày Vui Mùa Đông/ Còn Nắng Trên Đồi/ Hết Rồi Những Ngày Vui: AABA, 

- Đêm Chợ Phiên Mùa Đông hay Vũng Lầy của Chúng Ta: AABCA 

- Không Nhìn Nhau Lần Cuối: ABCAB

- Dạ Khúc Cho Tình Nhân: AABC

- Đá Xanh ABABAB v.v...

Ngoài ra, cái tựa đề của bài nhạc cũng góp phần không nhỏ vào việc "loãng hóa" nhạc LUP nữa. Các tựa bài của ông hầu như cũng chỉ là định nghĩa sơ sài về nội dung bài hát, chứ không theo kiểu mẫu của nhạc pop. Trong nhạc pop, tựa bài phải nằm ở hai chỗ chiến lược là đầu bài hoặc cuối bài, và phải được lặp đi lặp lại ở điệp khúc, nhằm để người nghe nhớ bài nhạc dai hơn. Tựa bài trong nhạc Lê Uyên Phương phớt lờ một cách cố ý khái niệm tựa bài đó. Thậm chí trong bài nhạc Chiều Phi Trường, cả bài nhạc không có một chi tiết nào tả cảnh phi trường hay phi cơ, nếu nhạc sĩ để tựa là Chiều Quán Trọ nghe cũng rất thích hợp:)

Những chi tiết nho nhỏ vừa kể trên, nếu gom góp lại vào một bài sẽ tạo nên một không khí lãng đãng, rời rạc, có lẽ vì thế mà góp phần vào cái sự buồn đau đớn chăng?

Lời nhạc của Lê Uyên Phương cũng góp một phần rất đáng kể tạo nên nét nhạc riêng biệt của dòng nhạc này. Trong nhạc của ông, người nam và người nữ là một hiện hữu, gắn bó vào đời nhau: "tôi với em, dương trần vai tiễn đưa", "ta từng thương mến nhau ... em đành quên lãng sao?", "em ơi, xin em nói yêu thương đậm đà". Khi nói lời chia ly cũng phải là hành động rất rõ ràng "Em ơi Em ơi quay đi để cho chia lìa lần này dài phút xót xa". Ông cũng sử dụng rất nhiều các hình ảnh trăng, sao, mây trời, v.v để nói lên tâm trạng, như nhiều nhạc sĩ cùng thời. Riêng vấn đề "mây trời" trong nhạc của ông cũng khá dài để thừa sức làm một tiểu luận phân tích. Khác với quan niệm thường gặp về nhạc LUP là nhạc của ông có vẻ wild, man dại, thậm chí có nhiều "dục tính", tôi thấy nhạc của ông có nhiều bài thật thanh khiết, cao sang, thật đẹp như "Mình ngồi ngắm mây trời, tuổi hồng đã xa vời", "khi em bước đến bên tôi, lời chim tưng bừng", "nầy anh ơi suối reo sườn đồi, nầy chim ơi reo mừng cuộc đời ghi tên", "vì đâu mê say phồn hoa, như áo gấm sáng lóng lánh", v.v... và v.v...

Dòng nhạc Lê Uyên Phương thật say đắm, có thật nhiều điều cần phải được phân tích để tìm kiếm, để đồng cảm, để thấy sự thông minh trong cách tạo dựng một bài nhạc để tạo một ấn tượng, vu vơ hay say đắm, hồn nhiên hay ưu tư, buồn thoáng qua hay buồn muôn thuở. Hy vọng sẽ có một  hay nhiều dịp khác nữa để tôi phân tích từng bài nhạc một cách cụ thể hơn và cùng bạn hiểu thêm về nhạc thuật của người nhạc sĩ đa tài Lê Uyên Phương.

Học Trò

5-2011

Tái bút: Mời bạn nghe một số bài nhạc LUP qua giọng ca Thiên Phượng và hòa âm của nhạc sĩ Duy Cường:

http://giaocam.saigonline.com/CaSiMainT/CaSiMainTListingThienPhuong.php

Vài cảm nghĩ về Buồn đến bao giờ - Bản nhạc 

đầu tay của nhạc sĩ Lê Uyên Phương

Tiếp theo bài viết ngắn gồm thật nhiều câu hỏi không lời giải đáp về nhạc thuật của nhạc sĩ Lê Uyên Phương (http://hoctroviet.blogspot.com/), tôi lựa ra bài nhạc đầu tay “Buồn Đến Bao Giờ” rồi tìm tòi, mổ xẻ các kỹ thuật viết nhạc trong đó. Tôi muốn biết “cái sự buồn” đã được tác giả trình bày về phần nhạc thuật ra sao. Các kỹ thuật viết lời đành để sang một bài viết khác. 

Thang âm trưởng mà không trưởng

Trước tiên, mời bạn tải về bản nhạc trên ở địa chỉ này, http://www.leuyenphuong.com/ rồi in ra và để song song khi đọc bài viết này, vì tôi sẽ dành nhiều thời gian bàn đến các nốt nhạc, đoạn nhạc trong đó.

Buồn Đến Bao Giờ - YouTube

(Xin nói thêm, tôi nghe và cảm được nhạc LUP rất, rất nhiều nhờ tài năng diễn giải bài nhạc và cách thêm thắt các nhạc khí, câu hooks hay intro của nhạc sĩ Duy Cường, cũng như cách diễn đạt bài hát của chị Thiên Phượng. Xin cám ơn hai anh chị thật nhiều. Đĩa CD Đá Xanh xuất bản đã 20 năm nhưng vẫn còn rất mới, tôi khám phá nhiều các chi tiết lạ mỗi lần nghe lại, cứ như là mình lớn lên theo nhạc, chứng tỏ độ già dặn trong cách hòa âm phối khí của anh Cường vượt trước tuổi của anh khi viết hòa âm cho các bài nhạc LUP này.)

Bạn cũng có thể tải về bản PDF do tôi nghe chords lại từ bài anh Cường rồi viết xuống để dễ đàn theo:  http://sites.google.com/

Như bạn biết, thang âm Do trưởng gồm có bảy nốt nhạc: Do Re Mi Fa Sol La Si. Nếu bạn bỏ thì giờ ra đếm từng nốt nhạc trong bài này coi số lần các nốt hiện ra, bạn sẽ thấy hai nốt Mi và Sirất ít khi xảy ra. Nốt Mi là quãng ba trưởng của nốt Do, do vậy nó góp phần làm nên cái “air” (không khí) của bài nhạc. Do vậy, nếu ta đang ở trong Do trưởng mà ta không dùng nhiều nốt Mi, có nghĩa là bài nhạc không hoàn toàn thuần trưởng, với hệ quả là ta tha hồ sử dụng các hợp âm thứ như IIm, IIIm, và VIm (tức Dm, Em, và Am trong thang âm Do trưởng), làm bài nhạc có sắc thái “thứ”, tức là “buồn” nhiều hơn vui. Không có nhiều nốt Mi cũng có nghĩa là ra có thể sử dụng nhiều các hợp âm như Dm7, Em7, Am7 hay Am6 cho nhạc có vẻ loãng ra như khi nghe nhạc Blues hay Jazz. Với diễn giải tương tự, bài nhạc có rất ít nốt Si, thường là dùng làm nốt tạm, nhanh để trở về chủ âm Do, chứ không được dùng nhiều để làm tăng kịch tính của bài nhạc.

Thêm vào đó, ở đoạn giữa bài tác giả thêm vào nốt IIIm (Mi b), đây là một nốt trong thang âm G Aeolian (Sol La Si b Do Re Mi b Fa –  biến thể của thang âm bậc V - G trưởng- và do đó có nhiều nốt chung với thang âm Do trưởng), thành ra ta có thể dùng các hợp âm buồn bã, bluesy  khác như Ab7 hay Fm7.

Tóm lại, ta có thể nói là bài này nhạc sĩ đã dùng thang âm Do Re Fa Sol La, tuy thuộc về trưởng nhưng rất “hà tiện” dùng nốt Mi là quãng 3 trưởng.

Bố cục bài hát

Bài nhạc này được viết dưới dạng ABA’CA, với các phân loại thêm như sau:

A  (16 trường canh): Trời mưa mãi… đêm hè. Gồm có: A1: Trời mưa mãi…  si mê, và A2: Buồn ơi…  đêm hè.

B (16 trường canh): Vòng tay đã… đến thơ ngây. Gồm có: B1: Vòng tay đã…  đem vào nhau, vàB2: Dung nhan…  thơ ngây.

A’ (8 trường canh): Vành môi khép…  ân tình.

C (16 trường canh): Em ơi… đến ngỡ ngàng. Gồm có C1: Em ơi… tay trơn, và C2: Em ơi Em Ơi…  ngỡ ngàng.

Sau cùng là nhắc lại đoạn A với lời ca khác.

Cân bằng giữa các đoạn nhạc

Bạn thấy, tuy là bản nhạc đầu tay, nhưng sự xắp xếp bố cục cũng là một tính toán già dặn, khi nhạc sĩ để đoạn A’ chỉ bằng một nửa độ dài của A, làm bài nhạc rút ngắn một cách bất thường, tuy các nốt nhạc không có gì khác hơn là đoạn A2. Nhạc sĩ Lê Uyên Phương đã nắm bắt được cách xếp số lượng câu nhạc để tạo nên kịch tích của bài nhạc. Tuy đoạn A’ kết bằng sự trở về chủ âm Do, do sự thiếu trường canh (8 thay vì 16) ta cảm thấy hụt hẫng - một sự buồn vì không hoàn toàn chăng?

Cũng cần phải bàn thêm một chút về sự cân bằng của các đoạn nhạc với nhau, cũng như cân bằng giữa các câu nhạc nhỏ với nhau, để làm sáng tỏ thêm nghệ thuật viết nhạc nói chung, và của tác giả Lê Uyên Phương nói riêng. Đoạn A1 được coi là không cân bằng, vì nó gồm 2+2+4 trường canh (2: trời mưa mãi mưa hoài + 2: thần tiên giấc mơ dài + 4: vào cuộc đời sỏi đá biết mình si mê). Biết nó cân bằng hay không rất dễ. Bạn hát thử câu đó lên, nếu thấy nhịp điệu và giai điệu còn chưa “đã”, thì nó chưa cân bằng. Muốn nó cân bằng, thì thường người nhạc sĩ phải thêm vào một đoạn nữa giống vậy, thì nó sẽ cân bằng vì vế trái đã bằng với vế phải 2+2+4 = 2+2+4.

Thành ra ở đoạn trên, khi tôi nói về cân bằng của A’, thì bạn thấy A’ = 2+2+4, chỉ có 8 trường canh trong một khối ABA’CA gồm toàn những 16 trường canh, mất cân bằng ở chỗ đó.

Điểm chú ý khác của đoạn A là câu nhạc gồm có 2 motives “trời mưa mãi mưa hoài”  và “vào cuộc đời sỏi đá biết mình si mê”. Motif 1 được nhắc lại hai lần, lần sau đổi các nốt cùng trong thang âm Do Re Fa Sol La để xuống thấp hơn. Sau đó A2 cũng nhắc lại cấu trúc hệt như đoạn nhạc A1, nhưngvới trường canh cuối trở về chủ âm.

Trong đoạn B, bắt đầu với B1 ta thấy nhạc sĩ dùng y hệt nhịp điệu đoạn A, nhưng câu nhạc đã biến đổi thành một sắc thái khác, đó là vì tác giả đã giới thiệu nốt Fa (chữ rời) như là kết của motif (Vòng tay đã buông rời). Để thấy được tác dụng của sự giới thiệu của nốt Fa này, có lẽ ta cần phải xem lại các nốt cuối các motives của đoạn A:

A1: (… hoài) 5 (… dài) 1 (… mê) 5
A2: (… giờ) 5 (… giờ) 1 (… hè) 1

Không phải chỉ trong đoạn A1 này thôi, mà tôi còn để ý đến các nốt cuối của bất cứ một câu nhạc nhỏ nào trong bài nhạc. Thường thì chúng hay kết thúc ở chủ âm Do (1) hay ở quãng 5 Sol. Đôi khi nó cũng nằm ở quãng 3 (Mi nữa). Nhận xét này đáng kể vì ba lý do.  

Thứ nhất, nếu ta dùng nhiều nốt như vậy làm bài sẽ có cảm giác an bình, thường thường, buồn buồn, không lăng xăng, vì không cần phải hóa giải để trở về chủ âm.

(thí dụ về các nốt từ rất ổn định đến rất không ổn định của thang âm Sol trưởng - Trong Do trưởng thì 1, 5, 3 là Do Sol và Mi là các nốt ổn dịnh)

Thứ hai là khả năng dùng nhiều hợp âm jazzy như 6, 7 hoặc 9 cho các chỗ đó, để tạo nên các sắc thái khác nhau, thay vì phải lệ thuộc vào nốt “kịch tính” cùa giai điệu.  

Lý do thứ ba là cái nốt Fa vừa nói tới ở trên, vì ít dùng nên khi dùng thì thấy nó mới mẻ, tạo sắc thái riêng cho đoạn B ngay lập tức.

Đoạn B2 còn ly kỳ hơn, khi nốt Mi b (quãng 3 thứ) được giới thiệu lần đầu và rồi lặp lại 4 lần để xác minh sự quan trọng của nó, sau khi đi từ cao trào Mi (còn ánh sáng) -> Mi b (ánh mắt, suối tóc) -> Re (thơ ngây) Có một sự liên hệ mật thiết giữa lời nhạc và nốt nhạc (prosody) trong câu nhạc này, nó làm ánh sáng, rồi ánh mắt sáng hơn phải không bạn?

Các chi tiết nho nhỏ khác làm đoạn B hay lên gồm có: sự thêm vào 4 chữ ”chán chường in trên nét môi” (bạn thử hát thiếu chữ in xem có khác không?) làm trường canh trở thành 4 móc đơn - phá nhịp thường gặp trong bài. Thứ hai là cách chặt câu nhỏ ra của B2 khác với đoạn A2: Tìm ánh mắt/ tìm suối tóc/ khi còn/ thơ ngây, làm bài nhạc biến đổi khác đi.

Đoạn C

Nếu như đoạn B giống như đoạn A, rồi đoạn A’ chẳng khác gì hơn là A2, nhưng có tác dụng như một cầu nối cho bài, thì trong đoạn C, nhạc sĩ đã làm câu nhạc khác đí bằng cách… bớt 5 chữ thành hai chữ tán thán “Em ơi“, tiếp sau là một câu 4 chữ, cũng khác với cách đặt câu năm chữ như trước. Cấu trúc thì vẫn như vậy 2+2+4, nhưng trong nội tại, căng thẳng, kịch tính đã diễn ra, với đỉnh điểm là bốn chữ tán thán lặp lại trong 4 trường canh “Em ơi Em ơi“, đòi hỏi một giải quyết rốt ráo nhưng không hoàn toàn là mười chữ “Xuân nào tàn, Thu nào vàng, môi nào ngỡ ngàng“. Ở đây, ta lại thấy một sự kết hợp giữa nhạc và lời thật tuyệt diệu vì chữ “ngỡ ngàng” được cho vào phách yếu (nhịp 2) của trường canh, tạo nên một sự hụt hẫng trong người nghe. Thật là ngỡ ngàng!  Ngỡ ngàng đó, nhưng không xa lạ, vì cái sự “buồn len lén tâm tư” đã được giới thiệu sơ sơ bằng cách chẻ câu thành 3/3/2/2 như ở B2 rồi!

Sau khi thêm vào đoạn A với lời nhạc khác để kết thúc bài, nhạc sĩ cho chúng ta thấy một sự chia ly thể hiện trong cách viết nhạc bằng cách nhắc đi nhắc lại các chữ chính buồn ơi và bao giờ ở các nhịp mạnh, để rồi sau cùng chặt hai chữ tháng năm và đợi chờ ra thành tháng đợi năm chờ, nghe nó dài lê thê làm sao.

Càm giác của tôi sau khi nghe bài này, cũng hệt như khi được xem các tranh vẽ của danh họa Salvador Dalí, trong đó tác giả vẽ những hình ảnh như cái đồng hồ trôi tuột theo thời gian, đàn kiến đỏ bò chậm rãi, vách đá không người, v.v... trên một sắc màu cam u buồn, ảm đạm.

Trong nhạc Lê Uyên Phương cũng vậy, cũng những hình ảnh như nằm nghe tiếng mưa nguồn, tưởng em bước chân buồn, rồi trời mưa mãi mưa hoài, vào cuộc đời sỏi đá, vòng tay đã buông rời, ánh sáng huy hoàng, vành môi khép mong chờ, người đi dáng bơ phờ, lá đổ hoa tàn, hai bàn tay trơn, v.v... và v.v... Chỉ toàn là những hình ảnh, xen lẫn với các thái độ như biết mình si mê, còn thương đến bao giờ, đã buông rời, chán chường, thơ ngây, v.v... đan quyện vào nhau, mục đích mô tả một tâm trạng buồn.

Có lẽ vì nhạc của ông mang nhiều tính hội họa, nên các tranh vẽ của ông tuy không được biết đến nhiều như dòng nhạc, nhưng cũng đầy ắp những hình ảnh trừu tượng như nhạc của ông?. Mời bạn thưởng thức một số tranh vẽ cũa ông trong trang này: http://www.leuyenphuong.com/Hoihoa/Hoihoa/art.html

Bạn thấy đó, tuy là bài viết đầu tay (1960 tại Pleiku) nhưng nhạc sĩ Lê Uyên Phương đã cho thấy một sự già dặn trong cách bố cục bài nhạc, cách khai triển motives và cách chúng tương tác với nhau, cách đặt lời phù hơp với nét nhạc, cách “hà tiện” nốt nhạc và “bung” ra khi cần, v.v... và v.v... Bài nhạc ẩn tàng một sức sáng tạo với ít nhất ba khúc nhạc A B C khác nhau nhưng hòa trộn với nhau thật gọn ghẽ, “cứ như là cậu với mợ”, như thể chúng không thể nào tách rời nhau. Các motives nhạc trong bài nhạc này cũng không hề được vay mượn và sử dụng lại trong các bài nhạc kế, như thể là nhạc sĩ cứ luôn tiến về phía trước. Thật vậy, chúng ta biết nhiều về nhạc sĩ chỉ qua hai tập nhạc Yêu Nhau Khi Còn Thơ và Khi Loài Thú Xa Nhau, chỉ với 21 bài thôi nhưng cũng quá đủ để có một chỗ đứng riêng trong Âm Nhạc Việt Nam, để khi nghe thì không thể nào lầm được nhạc của ông với nhạc người khác.

Bài viết đã dài, xin hẹn bạn trong lần tìm hiểu dòng nhạc Lê Uyên Phương tới.

Tài liệu tham khảo:

1. Jack Perricone: Melody in Songwriting - Berklee Press (http://www.amazon.com/)

2. Jai Josefs: Writing Music for Hit Songs - Omnibus Press (http://www.amazon.com/).

 26/5/2011

Hoctro

Tiểu Saigon

Nguồn: Dactrung

Theo https://nhacnguyentrongtao.wordpress.com/