Khúc tráng ca trong tuyển tập "Thời tôi
mặc áo lính" của Nguyễn
Quang Hà
Sợi chỉ đỏ xuyên suốt tuyển tập của nhà văn Nguyễn
Quang Hà là tình cảm yêu nước không hề phai nhạt trong mỗi một con người. Lòng
yêu nước là căn cốt, và cũng nhờ cái căn cước bất di bất dịch ấy mà dân tộc ta
đã giành thắng lợi trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại.
1. Tuyển tập “Thời tôi mặc áo lính” (2519 tr.) [1] là
những tác phẩm tiêu biểu trong sự nghiệp văn chương của nhà văn Nguyễn Quang
Hà. Tuyển tập thể hiện tài năng, tri thức văn hóa, tầm hiểu biết, sự từng trải
của anh khi viết về một giai đoạn lịch sử hào hùng mà đau thương của dân tộc ta
trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại.
Trước 1975, văn chương của ta viết về chiến tranh nghiêng về
yếu tố sử thi và lãng mạn. Sau chiến tranh, khi đã có độ lùi về thời gian, nhìn
lại hiện thực chiến tranh, tính chân thực văn học đã làm nên sức hấp dẫn và
thuyết phục. Thành công lớn nhất của nhà văn Nguyễn Quang Hà là đã viết về hiện
thực tàn khốc của chiến tranh hết sức chân thực. Hiện thực đó vừa hào hùng, lẫm
liệt mà cũng không kém phần bi thương. Chiến tranh nhân dân, phong trào sinh
viên xuống đường… được nhà văn viết ra tường tận; tên người tên đất thân quen đến
mức đọc văn của anh mà như gặp lại “cố nhân”.
Cái nhìn nghệ thuật của nhà văn Nguyễn Quang Hà không chỉ sâu
sắc mà còn đa diện; sự từng trải ở chiến trường đã mài giũa cái nhìn trực diện,
góc cạnh, bóc ra những “khuất lấp” về những bi kịch của số phận con người thời
chiến. Nguyễn Quang Hà là người chiến sĩ đứng trong chiến hào viết văn và với
tài năng của một nhà văn thì trong văn của anh có sự tham chiếu của văn hóa,
quân sự, sử học…
Truyền thống văn chương yêu nước “Đâm mấy thằng gian bút chẳng
tà” đã bộc lộ sâu sắc trong lối viết của anh. Với lối viết sắc sảo, bén nhọn, dứt
khoát, không thỏa hiệp khi viết về chân dung những kẻ tham gia kháng chiến, đi
làm cách mạng mà “vinh thân phì gia”, tham lam, cơ hội, xu nịnh, đố kị, lợi dụng
“ô dù”…; đây là những trang viết quá hay, cuốn hút, khiến người đọc không thể rời
trang sách.
Đọc văn của anh người đọc vừa bắt gặp cái nhìn tinh tường của
một lính trinh sát tài ba, lại vừa có lối quan sát tỉ mẩn của một nhà văn có
trí nhớ tốt. Không gian chiến trường Thừa Thiên Huế trong những trang văn của
anh được miêu tả kĩ càng từng chi tiết, từng địa danh, đến mức cảm giác như từng
tấc đất, từng ngọn cỏ nơi đây thấm mồ hôi và máu của anh và đồng đội. Đọc văn của
anh, ta sẽ được “chu du” cùng anh với không gian chiến trận hào hùng mà bi
thương ở Thừa Thiên Huế. Một người lính từ miền Bắc vào Nam chiến đấu mà sao
anh có thể gần gũi đến gan ruột, hiểu biết tường tận đến từng đường tơ kẽ tóc đến
vậy?
2. Tuyển tập “Thời tôi mặc áo lính” đa dạng về thể loại, trầm
ổn về giọng văn. Tiểu thuyết về nhiều phương diện đã và đang báo trước sự phát
triển tương lai của toàn bộ nền văn học. Tiểu thuyết của nhà văn Nguyễn Quang
Hà đã khẳng định tầm vóc, vị trí của ông trong nền văn chương đương đại Việt
Nam. Mỗi văn bản văn học đều là liên văn bản, nên mỗi tác phẩm trong tuyển
tập có những quan hệ, kết nối, đối thoại và liên thuộc với nhau.
Tuyển tập “Thời tôi mặc áo lính” của Nguyễn Quang Hà
Ở tác phẩm “Tiếng thở dài của đất”, tư duy tiểu thuyết
đã làm dày thêm chất văn xuôi trong những trang văn khi viết về thân phận con
người trong thời chiến. Từ cái nhìn cuộc sống ở góc độ đời tư, hình tượng
nhân vật Đỗ Quyên – người đẹp truân chuyên, điển hình cho thân phận người phụ nữ
chịu nhiều trắc trở trong chiến tranh mang đậm dấu ấn của văn hóa Kinh Bắc. Đỗ
Quyên là hình tượng điển hình về con người nếm trải. Nhà văn đã miêu
tả sâu sắc số phận éo le, gian nan, mất mát, đớn đau của cô bằng cái nhìn thấm
đẫm văn hóa về thân phận con người, số phận con người. Chất văn xuôi, chất tiểu
thuyết gia tăng ở những trang văn viết về mối tình của Đỗ Quyên với hai người
chồng, với chặng đường chạy trốn của cô để thoát khỏi bọn người bỉ ổi; và dường
như số phận trêu ngươi không chỉ với cô mà còn với con gái cô – Như đã trải qua
những đớn đau vì nghi ngờ, mất mát và hiểu lầm trong tình yêu, để rồi nhắm mắt
đưa chân lấy thằng Tồ Phu – một kẻ tàn ác và thâm hiểm; may mắn là cô thừa hưởng
dòng máu quật cường của bố mẹ, nên dù một mình, Như cũng đã giết chết thằng chồng
khốn nạn và lũ tay chân…
Cuộc chiến đến hồi kết, thì mọi đớn đau vẫn đổ lên đầu người
phụ nữ đa đoan Đỗ Quyên: ba con trai đi lính cộng hòa, một con trai chết trận ở
Quảng Trị, một con trai nhảy cầu sông Hàn tự tử, một con trai mất tích (sau này
mới biết là qua Mỹ); còn cô con gái tên Nghĩa lên chiến khu, đến khi giải phóng
rồi không hề về thăm bố mẹ, vì hãnh tiến, vì địa vị mà quên cả gia đình.
Bi kịch của gia đình Đỗ Quyên, gia đình ông Nhân không
còn là bi kịch riêng biệt. Cái chết không nhắm mắt của thầy giáo Thành (bố cô),
vì theo Việt Minh mà đứng ra làm Lý trưởng; cũng như sự mất tích của ông Dũng
(bố Nhân) mãi là vết thương đớn đau xoáy sâu vào tâm hồn người đọc. Con người
không chỉ chống ngoại xâm, mà còn phải chống lại cả lòng đố kị, sự thù hằn,
gian trá của những kẻ tham lam, lợi dụng Cách mạng để làm điều xấu. Chuyện Thái
Công Nhất ôm 100 cây vàng vượt biên, để Tùng bị tai tiếng, bị kỉ luật, bị đuổi
việc… Hay chuyện cô Trà My con ông Thiếu tướng đổ vấy chuyện con cái vào Tùng,
bắt Tùng “đổ vỏ” không phải là chuyện hiếm thấy trong cuộc sống. Nhà văn không
những quan sát sắc sảo, nắm bắt bản chất sự việc mà còn nhìn tường tận cái xấu,
cái ác hiện hữu trong cái khốc liệt của chiến tranh. Dường như mỗi nhân vật
trong tác phẩm đều không tương hợp với số phận và vị trí của nó; họ không có những
ngày yên lành bởi chiến tranh, bởi lòng người hiểm ác. Chuyện cậu Thảo của Đỗ
Quyên sau này phải thắt cổ tự tử, cho đến khi sửa sai thì phận người đã nằm dưới
ba thước đất.
Đọc những trang văn của nhà văn Nguyễn Quang Hà khi viết về
chuyện cưới xin của Đỗ Quyên với người lính; chuyện xưng hô chuyện trò của vợ
chồng ông giáo Thành; chuyện Đỗ Quyên giữ trinh tiết trước bọn gian dâm… người
đọc như được xem những thước phim quay chậm về văn hóa Kinh Bắc, một nền văn
hóa đã in sâu trong tâm hồn chúng ta nét đẹp về thuần phong mĩ tục. Nhà văn đã
thấm đẫm trong mình dấu ấn quê hương nên viết về Kinh Bắc đã hay; rồi nhà văn lại
bám trụ ở chiến trường Thừa Thiên để viết về văn hóa nơi đây lại càng hay hơn.
Địa danh Phú Đa bỗng trở nên gần gũi, thân thương dưới ngòi bút của anh.
Ở tác phẩm “Sông dài như kiếm”, “Vùng lõm” hình tượng
người lính xuất thân không giống nhau. Thấp thoáng trong mỗi tập truyện là hình
tượng người chỉ huy huyền thoại Thân Trọng Một (tập 4, có hơn 200 tr. sách viết
về ông); còn người lính điển hình trong tiểu thuyết của anh là những con người
bình thường. Phan Hưng – Trường Giang (SDNK) là sinh viên, chủ bút tờ “Tiếng gọi
sinh viên”, bị giặc truy đuổi, lên chiến khu, dù bị đố kị, hãm hại vẫn là một
người lính anh hùng bởi ở anh không chỉ có lòng dũng cảm, mà còn có tài quân sự,
trí tuệ của một sinh viên đã học đến năm cuối. Nguyễn Văn Dư (VL) là lính từ miền
Bắc vào, được cử về xã Mai Trung, huyện An Lạc chỉ huy du kích bám trụ chiến đấu;
ở anh hội đủ 3 điều: dũng cảm, mưu mẹo, thương người… Câu chuyện xoay
quanh cuộc chiến một mất một còn ở xã Mai Trung đã thể hiện toàn diện phẩm chất
người lính ở Nguyễn Văn Dư: Xây dựng phong trào, chỉ huy các trận đánh, diệt ác
ôn, lôi kéo lính ngụy, chỉ đạo nhân dân biểu tình, chấp nhận hi sinh tình cảm
cá nhân để giữ đoàn kết nội bộ; và người lính ấy nhảy khỏi hầm bí mật để cứu đồng
bào Mai Trung, cái chết của anh lẫm liệt và bi thương. Đây cũng là cái kết khá
buồn ở tiểu thuyết Vùng lõm.
Soi chiếu trên nhiều góc độ để đánh giá người lính, nhà văn
chú trọng miêu tả về tính cách nhân vật (qua ngoại hình, ngôn ngữ, hành động…).
Miêu tả ngoại hình nhân vật, nhà văn sử dụng lối đặc tả về khuôn mặt (kèm một
chút đánh giá về tướng số – ví dụ: miêu tả hàng lông mày của Huỳnh Thế Tố –
VL); về hành động của nhân vật nhà văn tập trung vào câu chuyện về các trận
đánh với chiến công vang dội, để người đọc nhận ra chân dung những người lính
quả cảm, trí tuệ, quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh. Văn phong gãy gọn phù hợp với
câu chuyện kể ở chiến trường, lối viết sắc sảo theo kiểu “điểm huyệt” khiến cho
cái tốt, cái xấu của mỗi kiểu người trong chiến trận hiện ra mồn một. Đặc biệt
là tên thật của một vài nhân vật trong truyện đã có sức thuyết phục: Thân Trọng
Một, Bảy Khiêm, Nguyễn Đắc Xuân, Lê Phùng, Hoàng Dũng… Giọng kể của nhà văn dù ở
ngôi kể nào, thì người đọc cũng nhận ra hình bóng Nguyễn Quang Hà. Nhà văn tài
năng là người làm sống lại câu chuyện của ngày hôm qua, câu chuyện của những
con người vừa tham gia chiến tranh vệ quốc vĩ đại, vừa phải vượt qua những éo
le của số phận.
Thành công của nhà văn ở việc xây dựng hình tượng nhân vật phản
diện. Nếu văn học nghiêng về yếu tố sử thi và lãng mạn thì văn học sẽ tô đậm
chiến công của nhân vật anh hùng, mà miêu tả sơ sài nhân vật phản diện; còn khi
đã viết chân thực về hiện thực chiến tranh, thì sẽ xây dựng hình tượng nhân vật
phản diện điển hình. Hệ thống các tên lính giặc, đồn trưởng, ác ôn hay bọn
chiêu hồi, phản bội nhân dân và đồng đội đều được nhà văn điểm mặt, chỉ tên;
bút lực của anh tập trung miêu những kẻ gọi là “đồng chí” mà hiểm ác. Đây mới
thực sự là sự thành công trong thi pháp xây dựng nhân vật ở anh. Từ tên Quản,
Phú Nhuận, Lâm và Hoàng trong SDNK, hay Huỳnh Thế Tố trong VL đều có chung một
loại tính cách là thâm hiểm, cái thâm hiểm xuất phát tính đố kị, tham vọng cá
nhân, ích kỉ, cơ hội, xu nịnh… Liên quan đến bọn ba vua là câu chuyện ô dù – đó
cũng là điều đáng suy ngẫm, đọc sách cho ta thêm hiểu biết là vậy, càng đọc,
càng hiểu và càng tìm cho mình lối đối nhân xử thế phù hợp.
4. Sợi chỉ đỏ xuyên suốt tuyển tập của nhà văn Nguyễn Quang
Hà là tình cảm yêu nước không hề phai nhạt trong mỗi một con người. Lòng yêu nước
là căn cốt, và cũng nhờ cái căn cước bất di bất dịch ấy mà dân tộc ta đã giành
thắng lợi trong cuộc chiến tranh vệ quốc vĩ đại. Tuyển tập “Thời tôi mặc áo
lính” là khúc tráng ca hào hùng; mà tôi chỉ trình bày cảm nhận của mình trong
vài trang giấy mỏng, kính mong nhà văn chỉ giáo và lượng thứ!.
Chú thích:
[1] Tuyển tập “Thời tôi mặc áo lính” (TTMAL) gồm 4 tập,
tập 1 (485 tr.) gồm 2 phần: Lửa kinh thành (LKT), Nhật ký Đông Sơn (NKĐS);
tập 2 (560tr.): Tiếng thở dài của đất (TTDCĐ); tập 3 (790tr.): Sông
dài như kiếm (SDNK), Vùng lõm (VL); Tập 4: (684tr.): Người điệp
báo quả cảm, Thân Trọng Một – con người huyền thoại, Bạn bè một thuở, Thủy
Tranh trong tôi.
Huế, 22/4/2023
Hoàng Thị Thu Thủy
Theo https://vanvn.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét