Đôi dòng về sáng tạo thơ
Thơ đương đại đang phân hóa mạnh và khá đa dạng. Đó là tín hiệu
đáng mừng của đời sống văn học hôm nay. Người đọc cũng phân hóa theo nhiều
khuynh hướng đọc, tự do chọn lựa phong cách thơ yêu thích.
Tôi vốn là tác giả khởi nguồn và ra đi từ thơ truyền thống, kết
hợp những tinh hoa của các khuynh hướng thơ khác, nhằm tìm đến một phong cách
hiện đại mang đậm căn tính Việt. Thơ tôi mấy năm gần đây được các dịch giả và một
số nhà xuất bản nước ngoài tuyển dịch sang một số ngôn ngữ khác. Kết quả cho thấy,
những bài thơ tôi viết theo khuynh hướng cách tân được lựa chọn nhiều hơn. Vậy
từ kinh nghiệm cá nhân, tôi xin tóm lược đôi dòng về công việc sáng tác.
Cũng như phần đông các tác giả cùng thế hệ, tôi từng chịu ảnh
hưởng dòng thơ hiện thực và lãng mạn, một hệ hình thẩm mỹ vốn đã ổn định.
Khuynh hướng này đã tạo được những đỉnh cao thơ Việt trong quá khứ, nhưng vì nó
ngự trị văn đàn quá lâu nên đã trở thành thử thách lớn với những thế hệ thơ sau
đó. Những tác phẩm ra đời kế tiếp theo khuynh hướng này thường mang cho bạn đọc
cảm giác quen thuộc, đơn điệu, trơ mòn cảm xúc… Một số bài thơ của tôi trong
giai đoạn khởi đầu đã chịu ảnh hưởng hiện thực và lãng mạn, nên khi dịch ra
ngôn ngữ khác, đều có chung một nhận xét từ bên ngoài: đơn tuyến, ít gợi mở, lạc
hậu.
Tôi đã cố gắng bước qua cái ranh giới vô hình trong quan niệm
nghệ thuật cũ, nơi từ trong nhà trường mình được học tập, từng chịu ảnh hưởng
vùng khí hậu văn học khi còn ở tuổi đôi mươi để đến với những hệ hình thẩm mỹ
khác. Tôi hội nhập, và có lúc cũng bị xóa nhòa, rồi sau đó thoát ra khỏi những
trào lưu ấy. Đó không phải một sai lầm, mà chính là một hành trình giúp tôi có
được những tinh hoa của các khuynh hướng thơ khác, chủ yếu thịnh hành trong thế
kỷ vừa qua. Tôi coi những tinh hoa đó là những dòng phù sa làm màu mỡ thêm cánh
đồng thơ để gieo lên đó hạt giống của riêng mình, đơm hoa trái Việt.
Sự khác biệt giữa thơ tôi trước đây và bây giờ, như đã nói
đôi lần, chính là cách thiết lập không gian và kết nối điểm nhìn. Có thể tạm ví
giai đoạn khởi đầu của thơ tôi là hình học phẳng, với những hình thể rõ nét, dễ
xác định. Chúng được mô phỏng, thậm chí sao chép lại các hiện tượng đời sống rồi
kết nối các thi ảnh bằng cảm xúc. Nhiều khi cảm xúc ấy chỉ tập trung vào các
thán ngữ, thán từ nên khi dịch sang ngôn ngữ khác, bài thơ đã không còn sức nặng,
không còn thần thái như trong văn bản gốc.
Giai đoạn gần đây tôi chú trọng tạo dựng không gian đa chiều,
đa điểm nhìn, mời gọi bạn đọc đồng sáng tạo với mình trong một thế giới thơ
riêng, tạo được thái độ bình đẳng, gợi mở, không áp đặt bạn đọc khi tiếp nhận
văn bản. Không gian đa chiều có khả năng kết nối, làm đồng hiện các chiều
không-thời-gian, phục hoạt quá khứ, cho/ bắt nó cật vấn hiện tại, đối thoại với
tương lai. Trong không gian đa điểm nhìn này, thái độ công dân, bản lĩnh nghệ sỹ,
cũng như cái tôi nhà thơ được hiển lộ chân thực nhất dưới những góc quan sát
khách quan và đa chiều của bạn đọc. Tôi đã từng gặp khó khăn khi mới tiếp cận
thủ pháp này, bởi nếu biên độ tưởng tượng không mở rộng, nội lực sáng tạo không
đủ mạnh và cảm xúc chưa thật sự thăng hoa thì người viết rất khó làm chủ được một
không gian rộng lớn đã mở ra với những hình ảnh chuyển dịch đa phương, phức hợp,
có lúc như không còn biên giới.
Không gian thơ đa chiều, đa điểm nhìn cũng tạo độ mở lớn cho
người đọc khi tiếp cận tác phẩm. Mỗi người đọc thường đến với bài thơ bằng kinh
nghiệm, trải nghiệm riêng và có thể cho ra nhiều kết quả khác biệt. Tôi nhớ lần
trò chuyện với dịch giả - nhà thơ Erik Bergqvist, người đã cùng dịch giả Maja
Thrane dịch thơ của tôi sang tiếng Thụy Điển, ông đã gọi những “kết quả khác biệt”
như tôi vừa nêu là sự “tù mù” cần thiết của một văn bản thơ. Sự “tù mù” trong
văn bản thơ hiện đại có thể ví như những nét vẽ đứt đoạn được kết nối với hình
cạnh bên của khối lập phương để diễn tả phần chìm khuất của không gian phía
sau, nơi mắt thường không thể quan sát.
Hai dịch giả Thụy Điển đã yêu cầu tôi
diễn giải, làm sáng tỏ những nơi “tù mù” trong những bài thơ của tôi, và qua
đó, họ cũng hé lộ một phần bí quyết nghề nghiệp dịch thuật. Đó là cách các dịch
giả trải rộng và soi tỏ sự “tù mù” trong một không gian thơ đến mức cần thiết,
rồi sau đó họ lại “gói/ phong kín” chúng lại bằng vẻ đẹp bí ẩn, bằng đặc thù
riêng của ngôn ngữ Thụy Điển. Khả năng, đúng hơn là tài năng của dịch giả chính
là chuyển ngữ được những bí ẩn, lạ lẫm của thơ từ ngôn ngữ gốc, tạo nên sự hấp
dẫn, quyến rũ của văn bản thơ trong những ngôn ngữ khác. Nói rộng hơn việc dịch
thơ, là đưa một không gian văn hóa của dân tộc này dịch chuyển tương đồng với
văn hóa của dân tộc khác mà không làm mất đi diện mạo, cội rễ tinh thần của văn
bản gốc.
Cách thiết lập không gian thơ của tôi hiện nay tương đối đồng
điệu với không gian thơ các tác giả đương đại ngoài nước mà tôi đã đọc được. Do
vậy, vấn đề cốt tử với tôi hiện nay chính là làm hiển lộ, thêm đậm nét căn tính
Việt trong từng tác phẩm. Theo tôi, đây chính là bản đồ biên giới xác định thơ
của chúng ta có bản sắc khác với thơ các dân tộc khác. Nếu trong thơ thiếu căn
tính này, có nghĩa, các nhà thơ đã đánh mất danh tính, giá trị khác biệt cần
có.
Vậy thế nào là căn tính dân tộc trong tác phẩm thơ? Từ góc
nhìn của người sáng tác, tôi quan niệm căn tính dân tộc là một thuộc tính mở và
luôn được tiếp biến từ thị hiếu, tâm lý tiếp nhận của người đọc đương thời. Bởi,
chính thị hiếu, tâm lý của mỗi người luôn được kết tinh và tiếp biến từ nền tảng
văn hóa, lịch sử, phong tục, tập quán dân tộc. Khi căn tính dân tộc trong sáng
tạo bắt đầu ổn định để trầm tích thành giá trị truyền thống, thì cũng là lúc cần
thiết, nó phải giã từ giá trị đã bắt đầu cũ ấy để ra đi tìm những giá trị mới
khác. Căn tính dân tộc làm nên cốt cách văn hóa của mỗi con người trong dân tộc
ấy.
Tương tự như vậy, căn tính dân tộc trong thơ đã làm nên diện mạo tinh thần
của mỗi nhà thơ, là gương mặt tiêu biểu được tạo dựng bằng ngôn ngữ thơ của dân
tộc.Mối tương quan giữa nghệ sĩ và căn tính dân tộc không chỉ đơn thuần là mối
gắn kết như cây và cội, dòng sông và đôi bờ…, mà chính là sự tương liên bình đẳng,
làm cho nhau phong phú thêm, giàu có thêm. Do vậy được hiểu, căn tính dân tộc
luôn được bồi đắp, mở rộng bằng tác phẩm của nghệ sỹ, cũng như theo quá trình
phát triển của quốc gia, dân tộc.
Căn tính dân tộc luôn thường trực trong mỗi cá thể sáng tạo.
Nhà thơ biết thắp sáng nó để tự thân anh ta càng mạnh mẽ, thực hiện thành công
những cuộc ra đi. Hành trình của sáng tạo chính là liên tiếp những cuộc lên đường
tìm đến những giá trị mới khác. Căn tính dân tộc trong thơ không phải là thuộc
tính truyền thống dân tộc Việt trong sự hoàn tất, đó là một vẻ đẹp mới được cải
biến từ bên trong, mang âm hưởng của những giá trị mang tính nhân loại. Chưa bao
giờ như lúc này, thế giới hỗn độn với những đứt gãy của nó cần được hiển thị bằng
một “tư duy thi ca” mới đủ sức nắm bắt cảm thức thời đại mà không bị chính sự hỗn
độn của thực tại nhấn chìm.
(Tham luận tại Hội thảo "Thơ và những vấn đề thơ đương đại", do Hội
Nhà văn VN tổ chức tại Hà Nội, 27/02/2018)
Tranh của HS. Gürbüz Dogan Eksioglu, Thổ Nhĩ Kỳ
Hải Phòng, 24/2/2018
Mai Văn Phấn
Theo http://maivanphan.vn/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét