Trần Đình Sử - Người thồ chữ
Nhưng thưa các vị, nếu đời sống này toàn những gã
ham chơi thế thì có mà... loạn. Lấy đâu ra đất để mà chơi lắm thế. Thành ra lại
có những người, như giời đày, chỉ biết lấy công việc làm vui, lấy cái thực hành
sở nguyện khai mở, gieo trồng tri thức làm phương châm hành xử ở đời. Để cho đời
thanh thơi mây gió thì trông vào cái đám người ham chơi. Chứ còn để cho mọi sự
được căn cơ, căn bản, phải nhờ những người ham làm. Ham chơi hay ham làm cũng đều
là cái căn cái số tự chuốc vào thân, gỡ cũng không ra. Trần Đình Sử thuộc vào kiểu
người thứ hai. Giời không cho ông làm gã thanh nhàn, mà bắt ông làm kẻ
siêng năng - cả đời làm sứ mệnh thồ chữ để góp phần xây đắp nên ngành khoa
học văn học ở xứ này…
Năm 1980, Trần Đình Sử
lúc đó vừa tròn tuổi tứ tuần, môi đỏ, tóc xanh, mắt sáng, từ nền học thuật Liên
Xô trở về, đường đường chính hiệu, lòng đầy hăm hở muốn triển khai lý thuyết
thi pháp học vào nền học thuật nước nhà. Vừa chân ướt chân ráo về nước, ông đã
cho đăng bài viết “Thời gian nghệ thuật trong truyện Kiều và cảm quan hiện
thực của Nguyễn Du”(5-1981) khiến giới học thuật trong nước cảm nhận thấy bắt đầu
một cái gì đó thật khác trước, thật mới mẻ, mà cũng thật hồ nghi. Ổn định công
việc giảng day ở khoa Ngữ văn- ĐH sư phạm Hà Nội, ông tiếp tục công bố bài “Cái
nhìn nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều” (6-1982). Chỉ với mấy bài
viết công phu, bài bản ấy đã gây được sự chú ý đáng kể đối với giới nghiên cứu
văn học nước nhà. Một số nhà khoa học ủng hộ dè dặt. Một số khác, tuy không nhiều,
cho là Trần Đình Sử rơi vào căn bệnh hình thức chủ nghĩa. GS. Đăng Thanh Lê, một
chuyên gia nghiên cứu lâu năm, có uy tín về Truyện Kiều đã sớm cảm nhận
cái hơi lạ ấy, liền mời Trần Đình Sử thuyết trình về thi pháp học và thi pháp
Truyện Kiều. GS. Đỗ Đức Hiểu, Nguyễn Lộc bên ĐH Tổng hợp văn hồi đó cũng mời Trần
Đình Sử sang thuyết trình vài buổi. Ban LLPB của Hội nhà văn cũng mời đến để...xem
sao.
Là đồng nghiệp, lại cùng tổ chuyên môn với nhau, GS. Phương Lựu, khi đọc
bài thứ nhất của Trần Đình Sử, bảo đây là một thành công. Khi đọc bài thứ hai,
ông lại bắt tay chúc mừng nồng nhiệt: “Lại thêm một thành công nữa của Trần
Đình Sử”...Tuy nhiên với bản tính hay đùa, GS. Phương Lựu trêu Trần Đình Sử là
nhà... thi phét học! Vẫn biết Phương Lựu là người thích pha trò.
Tôi được theo học GS. Trần
Đình Sử từ ngày cao học, vào những năm 88-89. Lúc ấy, chúng tôi được cái không
lười, ngốn sách rất ghê. Trước đó đã đọc mấy bài kể trên, rồi đọc Thi pháp
thơ Tố Hữu (1987) của Trần Đình Sử. Thấy lạ. Từ trước tới nay vẫn cứ ra rả
về các giai đoạn thơ Tố Hữu, nào là người chép sử bằng thơ, nào là cánh chim đầu
đàn của nền thơ ca cách mạng...Những nhận thức ấy suy cho cùng, không hẳn là
khó. Vấn đề thơ Tố Hữu có phong cách riêng nhất quán hay không, phong cách ấy
đi từ quan niệm nghệ thuật nào, thế giới nghệ thuật của ông ra sao, ông hay
dùng những phương thức phương tiện biểu đạt riêng nào?...thì ít thấy nói, hoặc
nói vu vơ. Đến công trình này, hầu hết những vấn đề đó được đặt ra và giải quyết
thuyết phục. Dĩ nhiên là người viết bài này, nếu ngày đó mà đã biết đặt ra được
những câu hỏi như thế, thì đáng nể quá. Ấy là nhìn từ hôm nay để nói lại vậy
thôi. Thế hệ chúng tôi, đọc Trần Đình Sử ngày đó vỡ ra được rất nhiều. Điều thấm
thía nhất đối với chúng tôi đó là nghiên cứu văn học sao cho văn học được là
văn học, tức là nhìn văn chương xuất phát từ cái nhìn nghệ thuật chứ không phải
bằng cái nhìn của xã hội học hoặc chính trị thô giản. Các công trình của Trần
Đình Sử đã góp phần kéo thế hệ chúng tôi và nhiều người khác ra khỏi cái vòng
luẩn quẩn nội dung tư tưởng chính trị xã hội của văn học. Cái mệnh đề nổi tiếng:
“Thi pháp học là khoa học nghiên cứu hình thức mang tính quan niệm” của Trần
Đình Sử đã thực sự tiếp sức cho hoạt động nghiên cứu, phê bình văn học hiện đại
nước ta.
Ở đời làm sao tránh khỏi
miệng lưỡi thế gian. Lứa chúng tôi ngày ấy cũng đã nghe lỏm được cái ý cho rằng
Trần Đình Sử viết về Tố Hữu để...kiếm điểm. Là học trò, chẳng dám cật vấn. Tuy
nhiên thì trong lòng vẫn nghĩ, cho dù có thế thật đi chăng nữa, thì chúng tôi
cũng đã học được rất nhiều ở công trình đó, nhất là cái phương pháp nghiên cứu
đưa lại hiệu quả rõ rệt và mới mẻ như vậy. Sau này, khi tuổi lớn thêm, trong
lúc tâm tình thân mật, tôi có đem chuyện này ra hỏi lại. Ông cười lớn: “Trời
ơi, tôi viết quyển này là do Nhàn (Vương Trí Nhàn) nó đặt hàng. Nhàn lúc đó
đang làm ở NXB Hội nhà văn. Nhàn bảo: năm nay năm chẵn kỷ niệm 40 năm cách mạng,
đặt ông viết cuốn nói về thi pháp thơ Tố Hữu. Cách viết đừng lý luận nhiều, cứ
đi vào tác phẩm luôn, lý luận ở ta có ai đọc đâu. Tôi nhận lời. Nhàn lại bảo: Nếu
cần gặp Tố Hữu, NXB sẽ tổ chức. Tôi từ chối. Khi sách in ra, tôi gửi một cuốn đến
NXB nhờ đem tặng ông Tố Hữu. Từ bấy, đến tận năm 1989, ông Hoàng Trinh gọi tôi
bảo ông Tố Hữu không còn làm chức tước gì nữa, cậu nên đến thăm ông ấy một
chút, ông ấy giờ buồn lắm. Tôi đến. Tố Hữu không nói một câu nào về quyển sách
của tôi, mà ông nói đủ thứ chuyện trên trời dưới bể. Trưa rồi. Bụng thì đói chết
cha đi được, mà ông ấy vẫn không dứt chuyện. Đến hơn 1 giờ chiều ông ấy mới tha
cho... Nhưng mà phải nói ông ấy thông minh. Tiếng Việt ông ấy giỏi lắm, tinh tế
lắm...Sau này, một hôm tình cờ gặp nhau, Trần Đương (dịch giả văn học Đức) nói
rằng ông Tố Hữu bảo “cậu Trần Đình Sử viết được đấy”...Về chuyện này, tôi tin
Trần Đình Sử chân thành. Phải là người không giỏi (hoặc dốt) về chuyên môn, người
ta mới cần chạy chức chạy quyền, chứ đằng này ông là người giỏi. Những người giỏi,
người ta lấy chuyên môn làm căn bản, làm gậy chống để đi giữa cuộc đời. Có thể
bổng lộc chẳng có gì, nhưng họ được làm người kiêu hãnh. Người kiêu hãnh. Vâng,
kiêu hãnh để làm Người.
Lại nhớ, cũng những năm 90, chẳng biết nghe ai xui khôn
xui dại thế nào, Trần Đình Sử nhận lời làm Chủ nhiệm Khoa. Chủ nhiệm gì mà suốt
ngày chúi mũi vào chữ nghĩa. Người ta cần ở cái anh chủ nhiệm khoa biết chúi
mũi vào đời sống, làm sao tạo ra nhiều công ăn việc làm, tạo ra cơ hội mưu
sinh... cho mọi người, đằng này suốt ngày chỉ biết thế giới nghệ thuật với những
cách nhìn cách cảm, không gian thời gian, phương thức phương tiện...gì gì đó. Ấy
là chưa kể còn bị hiểu lầm, bị cho là vật cản, làm vướng chân người này người nọ
có máu tham chấp chính. Thế mà cò cưa mãi cũng hết một khóa 4 năm, sau đó ông
thôi không làm nữa. Nhìn lại, việc chuyên môn có giảm sút năng suất đi, sức lực
cũng kém đi, cũng chuốc lấy không ít điều dị nghị. May mà, cái con người chức
tước Trần Đỉnh Sử chỉ quệt qua một tẹo, chứ ông mà lại đắm đuối vào đấy thì đã
chẳng còn được như...Trần Đình Sử hôm nay.
Khi tôi nhắc lại vụ này, ông cười xí
xoá: “Cũng là một cái dại...Tớ là cái anh chỉ biết có chuyên môn, vụng đường quản
lý. Chứ nếu thích quản lý, tớ đã đi theo mấy lời mời mọc chỗ nọ chỗ kia rồi.
Như cái chân giám đốc NXB nọ. Như cái chân cao cấp trong Ban kia... Được làm một
nhà chuyên môn vẫn là sướng nhất”.
Tôi quan sát thấy, đường
đi của các nhà trí thức chân chính thuộc bất cứ lĩnh vực nào, nếu thật ráo riết,
rồi cuối cùng thể nào cũng gặp nhau ở đại lộ văn hoá. Vâng, văn hoá là phần kết
tinh nhất của các giá trị. Trần Đình Sử là một người như vậy. Ông nghiên cứu
thi pháp truyện Kiều, thi pháp thơ Tố Hữu, thi pháp văn học trung đại, thi pháp
văn học cách mạng...cuối cùng thì lại đụng chạm vào các vấn đề văn hoá. Ông bảo:
“Thi pháp học chính là khám phá các giá trị văn hóa của nghệ thuật, chứ không
phải đi giải mã nội dung”. Chỉ cần một điển tích, một chữ trong một câu thơ, một
hình ảnh, một chi tiết, một biểu tượng...trong thế giới nghệ thuật của một nhà
văn, nó vừa là sáng tạo của chính nhà văn ấy, vừa là hàm lượng văn hoá của nhiều
nghìn năm lịch sử dân tộc kết tinh trong đó, cái mà K.Jung gọi là “vô thức tập
thể”, và còn rộng hơn thế nữa. Các công trình nghiên cứu lớn nhỏ của Trần Đình
Sử trong suốt hơn 30 năm qua hiện lên một con đường học thuật đa dạng mà nhất
quán: từ thi pháp học đến văn hoá văn học. Khép kín trong thi pháp học, dễ xơ cứng.
Với một nhãn kiến văn hoá sâu rộng, Trần Đình Sử đã truyền cho thi pháp học một
sức sống linh động và đầy hiệu quả. Có ai đó nhìn vào một vài luận án tiến sĩ của
nghiên cứu sinh do ông hướng dẫn, đã vội vàng cho rằng thi pháp học đã đi vào
chỗ công thức, máy móc. Sao lại đem luận án ra để mà đo một ngành khoa học nhỉ.
Luận án chẳng qua là một thứ bài tập tập dượt nghiên cứu khoa
học của NCS, chứ đã làm sao được gọi là một công trình khoa học đích thực. Đã
đành phương pháp nào dù hay ho đến mấy cũng có giới hạn của nó. Cái quan trọng
là người nghiên cứu phải hiểu và biết cách khắc phục nó, nhờ vậy phương
pháp được làm giàu có thêm lên, để trở thành một phương pháp mang tính năng sản.
Tôi nghĩ, ngày hôm nay có nhiều phương pháp nghiên cứu, và các phương pháp chỉ
thực sự có ý nghĩa khi nó phù hợp với từng đối tượng cụ thể. Như vậy thì các
phương pháp đều bình đẳng, và được quyền chung sống thân ái bên nhau. Hãy cứ cật
lực với thi pháp học, vẫn còn rất nhiều điều cần phải nghĩ lại, nghĩ tiếp và
nghĩ mới. Thi pháp chẳng phải là triết học, mỹ học, văn hoá học của nghệ thuật
đó sao!
Trần Đình Sử là người
tham công tiếc việc. Ngoài công việc giảng dạy, nghiên cứu, ông còn can dự vào
nhiều thứ lắm. Nào là biên soạn, chủ biên sách giáo khoa (SGK), nào là tham gia
vào Hội đồng này nọ. Nói riêng về chuyện SGK, hết chủ biên phần văn, phần lý luận,
ông lại còn chủ biên và viết phần Tập làm văn. Nhiều người quý ông, can ông.
Dính vào chỗ SGK là dính vào công việc khổ ải nhất. Làm dâu…ngàn vạn họ. Gò từng
ý từng câu từng chữ. Mà nào có được cảm thông đâu. Người ta phê phán nền giáo dục
nói chung, người ta trút giận trước hết vào SGK. Có người công tâm.
Có người ác
ý. Lại phải điều trần, giải thích, thậm chí phải tranh luận cho ra nhẽ. Cứ thế,
công việc SGK nhiều năm nay lấy đi của Giáo sư Trần biết bao sức lực. Tôi bảo:
giả dụ thầy cứ không nhận làm SGK thì có sao đâu nhỉ? Ông sôi nổi: “Mình là cái
anh sư phạm, đứng ngoài sao được. Thôi thì lại phải lăn lưng vào, biết rằng rất
mệt”. Vâng, để có được tư tưởng: “Dạy văn là dạy cách đọc văn” mà ông khai triển,
tôi biết, ông đã phải kiên nhẫn đến thế nào. Mọi gắng gỏi của ông suy cho cùng
cũng chỉ như muối bỏ biển. Ngày nay, môn văn nhà trường đang suy vi như chính
cái nền giáo dục của ta vậy. Tuy nhiên, đã là kẻ sĩ, không thể cho phép mình vô
can trong cái sự thăng trầm của lĩnh vực mà mình đang hoạt động, rộng ra là đời
sống. Mỗi người, bằng tất cả sự kiên nhẫn của mình, phải liên kết lại, nhờ vậy,
hy vọng cuộc sống mỗi ngày nhích lên một chút, sáng sủa lên một chút.
Có lần, tôi cùng một chuyến
đi công tác với Giáo sư Trần vào tận đất mũi Cà Mau, rồi lại ngủ chung một
phòng khách sạn. Đang đêm, tôi thấy tiếng động lạ. Dỏng tai nghe, không hiểu tiếng
gì. Định thần, nhìn sang góc đối diện, hoá ra là tiếng thở do bệnh hen suyễn
phát ra từ nơi giáo sư. Tôi hốt hoảng gọi mấy lần: “Thầy ơi thầy, thầy có làm
sao không ạ?”. Giáo sư tỉnh dậy bảo: “Không sao đâu, tớ bị cái bệnh khó thở ấy
mà”. Nói xong, tôi thấy ông ngồi dậy, bơm xịt thuốc cắt cơn. Quả thật, tôi
không khỏi ái ngại. Lòng thầm lo: Ngài hay đi công tác, mà ngủ một mình thì thế
nào?...Lại nghĩ: Thế mà ngài làm việc kinh thật, chẳng biết ngài lấy đâu ra sức
lực, công việc như núi mà vẫn cứ chạy băng băng...
Năm nay giáo sư Trần đã
vào tuổi “thất thập cổ lai hi”. Vẫn thấy ông cưỡi xe máy rong ruổi đi về suốt từ
phía đông thành phố sang phía tây thành phố. Ông vẫn nhận lời dạy cho nhiều trường
Đại học trong Nam ngoài Bắc. Vẫn tham gia cải cách SGK. Vẫn Hội đồng LL, PBVHNT
trung ương. Vẫn lúc nào cũng “...một vài thằng con con” nghiên cứu sinh cứu siếc....
Ông đang còn toan tính mấy việc nữa: “Về lý thuyết đọc văn, phải viết một quyển
sách đến nơi đến chốn. Tớ là người đầu tiên khởi xướng Tự sự học bằng 2 cuộc hội
thảo quốc gia, đã đến lúc phải viết một Giáo trình Tự sự học. Rồi thì bao vấn đề
lý luận văn học của một thời kỳ lịch sử cần phải thanh lý, đánh giá lại đúng
sai ra sao…”. Nghĩa là tay bút của ông vẫn còn vạm vỡ lắm. Ông vẫn miệt mài thồ
chữ, chuyên chở chữ, chuyên chở tri thức vào cõi văn chương. Nói chuyện với ông
vẫn thấy ông cười đùa đáo để, chuyện nổ như pháo. Dĩ nhiên, ở đời này đâu chỉ
có chuyện vui. Lắm lúc chạm vào chỗ bất bình, lập tức thấy sắc mặt ông đỏ lựng.
Ấy là lúc bắt đầu nghiêm trọng rồi đấy...
Với tư cách học trò, tôi
học được ở giáo sư Trần thật nhiều. Và cũng có những điều dẫu muốn cũng không học
được. Trong những vụn chữ nghĩa bé mọn của tôi, có không ít hương thơm tư tưởng
của thầy Trần Đình Sử...
La
Thành, ngày 14.5.2010
Văn Giá
Nguồn: Phongdiep.net
Theo http://bichkhe.org/
 |
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét