S. Eliot, nhà cách tân thơ đầu thế kỷ XX
Thomas Stearns Eliot (1888-1965) là gương mặt thơ hàng đầu thế
giới của thế kỷ XX, mà trường thi The Waste Land - Đất hoang được coi
như tác phẩm cách tân trọng yếu mở ra thời hiện đại trong thơ tiếng Anh. Một giải
thưởng hằng năm mang tên ông hiện là giải thưởng loại lớn nhất về thơ tiếng
Anh, mà nhà thơ Mỹ gốc Việt Ocean Vuong đã nhận được năm 2017 cho tập “Sky
Night with Exit Wounds” (bản dịch của Hoàng Hưng “Trời đêm những vết thương
xuyên thấu” đã xuất bản ở Việt Nam năm 2018 - NXB Hội Nhà văn và Phanbook).
Nhân cuộc trao đổi về Thơ và Cách tân Thơ trên Văn Việt,
chúng tôi xin giới thiệu một tài liệu nghiên cứu về T.M. Eliot, trích từ sách
“Creating Minds” (Trí khôn sáng tạo) của nhà tâm lý học Mỹ Howard Gardner, bản
dịch chưa xuất bản của Hoàng Hưng.
The Waste Land - Đất hoang thu hồi được
Năm 1968, một bản thảo trong một thời gian dài được coi là đã
mất, về nằm trong Bộ sưu tập Berg của Thư viện Công cộng New York. Gói bản thảo
gồm 54 trang, phần lớn đã đánh máy, nhưng có vài trang viết tay hai mặt. Vài
trang có một số ghi chú, trong khi những trang khác được biên tập rất kỹ bởi
nhiều bàn tay khác nhau, và nhiều trang bị gạch bỏ hoàn toàn. Bản thân ngôn ngữ
của bản đánh máy cũng khác nhau, nhiều đoạn là tiếng Anh hội thoại, nhiều đoạn
là một thứ tiếng Anh lịch lãm hay khó hiểu, và có những dòng rải rác là những
ngôn ngữ châu Âu cũng như chữ Phạn.
Không phải là bản thảo thông thường, những trang thu hồi được
là các bản nháp tạm thời của The Waste Land - Đất hoang, có thể được
coi (tuy còn tranh cãi) là bài thơ nổi tiếng nhất, và hoàn toàn có vẻ là bài
thơ tiếng Anh có ảnh hưởng nhất của thế kỷ này. T.S. (Thomas Stearns) Eliot, một
nhà thơ sinh ra ở St Louis (Hoa Kỳ), định cư ở Anh, đã bắt đầu viết bài thơ hay
những vần thơ sẽ trở thành một đoạn của bài thơ vào khoảng năm 1914, và kết
thúc hoàn toàn bản thảo gồm gần 1000 dòng vào cuối năm 1921. Ông đã tặng bản thảo
này cho hai người, vợ ông là Vivien (đôi khi đọc là Vivienne) và một bạn thân,
Ezra Pound, một nhà thơ gốc Mỹ cũng định cư ở châu Âu. Cùng với Eliot, những
“nhà phê bình thân thiện” này đã làm ra những thay đổi căn bản cho bài thơ,
trong đó có những thay đổi do gợi ý của Pound làm cho bài thơ giảm bớt khoảng một
nửa độ dài. Theo lời của nhà Eliot học Helen Gardner: “Pound làm cho mớ lộn xộn
những đoạn hay và dở trở thành một bài thơ”.
Eliot ngay lập tức đánh giá cao ý nghĩa sự giúp đỡ của Pound.
Tin chắc rằng bài thơ sẽ được coi như một tác phẩm có ý nghĩa, Eliot đưa nó,
như một món quà, cho một nhà môi giới xuất bản người Mỹ là John Quinn; ông này
đã đại diện (không lấy thù lao) cho các quyền xuất bản của Eliot ở Hoa Kỳ.
Quinn đã chết một năm sau khi nhận bản thảo, và trong quá trình chuyển đổi tài
sản nhà đất của ông, bản thảo bị thất lạc; thực tế là Eliot đã đi đến chỗ tin rằng
nó đã mất. Việc tìm ra nó 45 năm sau không chỉ giải đáp được một bí mật của văn
học, mà còn cho phép nhìn sâu vào sự sinh thành một tác phẩm văn học quan trọng,
phát lộ vai trò có thể có của một người phê bình thiện cảm nhưng hồn nhiên. Và
nó cũng cô đúc lại câu hỏi vì sao một cặp người Mỹ lưu vong lại viết về sự suy
vong của nền văn minh từ lợi thế của họ sau Đại chiến.
Những bến bờ khác nhau trong lý lịch của Eliot
Mặc dù sinh trưởng ở St Louis bên dòng sông Mississipi, Eliot
cũng lớn lên trong bóng mát vùng New England. Tổ tiên ông ở cả hai bên nội ngoại
đều đến từ vùng Boston, ở đó họ đã là những thủ lãnh về tôn giáo và giáo dục kể
từ TK 17. Ông nội của ông, William Greenleaf Eliot đã di chuyển đến vùng St
Louis, ở đó, là một thủ lãnh tôn giáo phi học thuyết và một nhà tài chính do
năng khiếu, cụ đã sáng lập trường Đại học Washington. Cha của T.S. Eliot, Henry
Ware Eliot, một nhà kinh doanh giàu có chỉ lấy thành công làm mục tiêu, là chủ
tịch một công ty ép thuỷ lực; mẹ của ông, Charlotte Champe Eliot, là một nhà
thơ có tham vọng đáng kể và một tài năng vừa phải thường tự coi mình là một thất
bại vì đã không hoàn tất được việc học hành chính thức. Cả hai bậc cha mẹ đều hết
sức đạo hạnh, nếu không là quá trọng đạo lý, họ là những người tin tưởng vào một
cuộc sống suốt đời “làm việc tốt”; họ cũng là những người cầu toàn. Một người
anh em họ xa, Charles William Eliot, đã trở thành chủ tịch Đại học Harvard gần
20 năm trước khi T.S. Eliot ra đời; một thành tích như thế không được xem là
không điển hình cho họ nhà Eliot.
Eliot có phần là đứa trẻ ốm yếu được mẹ che chở. Vây quanh cậu
là những người phụ nữ - không chỉ mẹ và các chị mà cả những bà con xa cũng như
một vú nuôi yêu quý người Ireland, Annie Dunne. Được thừa nhận là cực kỳ thông
minh và có tài ngay từ sớm, cậu được trông đợi đạt những tiêu chuẩn rất cao về
học thức và đạo đức. Eliot cảm thấy mình mang trong người những ước vọng của tổ
tiên Thanh giáo của mình và những sự khắc khổ ấy gây áp lực lớn cho cậu. Niềm
vui thích của cậu đến từ những kỳ nghỉ hè chơi dọc bờ sông Mississipi, ở đó cậu
đọc sách và thả thuyền. Cậu cũng yêu quý trải nghiệm sống dọc con sông
Mississipi hùng vĩ. “Tôi cảm thấy có cái gì đó đã đi qua tuổi thơ của một người
sống bên dòng sông lớn, không thể truyền thông cho những ai không có nó”, ông
đã viết như thế lúc cuối đời.
Theo mọi lời kể, thì Tom Eliot là đứa trẻ cực kỳ nhạy cảm.
Theo người chị của ông, khi Eliot còn đang học nói, cậu đã hay tạo ra nhịp điệu
của câu nói không thành lời. Cậu say mê những ấn tượng cảm giác - mùi, tiếng động,
hình ảnh - và bị lôi kéo về những hình tượng, cây nến, nén hương. Nhiều thập
niên về sau cậu cũng nhớ lại tiếng còi tàu thuỷ rúc ngày đầu năm mới, con sông
ngập lụt với xác người trên tàu, xác thú, và những mảnh vỡ đủ loại, cũng như những
lời cầu nguyện của bà vú Ireland và những lời bàn của bà về sự tồn tại của Thượng
đế. Bị thu hút rất mạnh bởi những ấn tượng cảm giác như thế, tự bản thân nó là
không bình thường. Lại càng không bình thường là năng lực của Eliot nhớ lại
chúng một cách sống động ngay cả nhiều thập niên về sau và có khuynh hướng thể
hiện những ấn tượng ấy trong các dòng thơ.
Ngôn ngữ viết đã là phương tiện truyền thông quan trọng ở cả
hai bên nội ngoại của Eliot trong nhiều thế hệ. Charlotte Eliot đã viết nhiều
thơ tôn giáo, nhiều bài mang tính giáo huấn. Chàng Eliot trẻ tuổi đã có một trí
nhớ về ngôn ngữ rất tốt. Cậu xuất bản tờ báo của riêng mình ở trường học, trong
đó có nhiều chuyện khôi hài. Cậu cũng viết các câu chuyện về hàng hải, thơ hài,
và thơ nghiêm túc vào tuổi thiếu niên. Cậu nuôi dưỡng đời sống huyễn tưởng của
mình bằng cách bịa ra những câu chuyện về Nam Thái Bình Dương và Hawaii. Tuy
không thật sự là thần đồng, thơ của Eliot cũng thể hiện một bản năng về hình thức
và một giọng điệu rõ ràng. Và năng khiếu giễu nhại của cậu đã được thấy trong một
bài thơ bắt chước Ben Johnson mà cậu làm vào năm 16 tuổi.
Eliot cũng là một học sinh đáng để ý. Cậu học rất giỏi ở
Smith Academy (cũng do ông nội lập nên) ở St Louis và xuất sắc trong năm học
thêm ở Massachusett’s Milton Academy. Cậu đọc rất rộng rãi các sách tiếng Anh,
Latin, Hy Lạp, và Pháp, và nhớ được nhiều cái đã đọc. Chỉ có một địa hạt khó
khăn với cậu là vật lý; suốt đời, cậu tỏ ra ít hứng thú hay có năng khiếu về
khoa học, mà đứng vững chãi trong khoa học nhân văn, là ngành hàn lâm lâu đời
hơn trong hai ngành mà nhà khoa học-nhân văn học C.P. Snow mô tả.
Trật chìa ở Harvard
Thật sự mọi cơ sở đều có thể cho ta dự tưởng là Eliot thích hợp
hoàn toàn với trường Harvard hồi đầu thế kỷ 20. Gia đình Eliot đã duy trì mối
quan hệ lâu dài với Harvard, và đã qua những mùa hè bên vùng bờ biển phía bắc
Boston. Eliot là người mọt sách, sính văn chương và sắc sảo - mọi tính cách
đáng mong muốn cho một người của Harvard. (Điều thú vị là bản thân Eliot cũng
coi mình là kẻ tự cao, trong khi những người đồng thời mô tả anh không giống
nhau, như thông minh, dè dặt, ác ý, hấp dẫn, và duyên dáng). Thêm một nét,
Eliot là thành viên của một lớp học có lẽ là xuất sắc nhất xưa nay - lớp 1910,
trong đó có nhà viết luận văn tương lai Walter Lipmann, chính khách Hamilton
Fish, và nhà cách mạng John Reed - giữa một đám sinh viên từ những lớp phụ
trong đó có nhà thơ Conrad Aiken, bạn suốt đời của Eliot, và nhà phê bình Van
Wyck Brooks.
Phản chiếu sự lãnh đạo của Chủ tịch [Harvard] Eliot và thời của
Tổng thống Theodore Roosevelt (bản thân ông cũng tốt nghiệp Harvard), không khí
nhà trường nhìn chung được coi là tự do, dân chủ, tiến bộ, duy vật, cá nhân chủ
nghĩa, và đa nguyên. Đáng ngạc nhiên nhất, những nét ấy không hấp dẫn Eliot.
Harvard đập vào Eliot như cái gì lạnh lẽo, và anh bối rối vì cảm nhận rằng những
môn nhân văn là ở tầm thấp kém.
Eliot khám phá trong bản thân những xung động tương phản. Anh
coi các tác phẩm văn chương Mỹ của thời đại là rỗng tuếch. Anh khám phá ra rằng
mình bị thu hút bởi thứ văn chương khó hiểu của quá khứ và của những miền đất
ngoại quốc, hơn là những vần thơ dễ dãi và mang tinh thần ái quốc cực đoan của
nhà thơ được ưa thích ở trường Cambridge, Henry Wadsworth Longfellow; anh tìm đến
những ông thầy như Irving Bobbit, người được đồng nhất với những lý tưởng bảo
thủ và Công giáo La Mã; anh ưa thích sự huyền bí phương Đông hơn là tín điều Một
Ngôi giản dị của giới bình dân La Mã [plebeian Unitarian: tín điều của giới
bình dân cổ La Mã coi Chúa chỉ có Một Ngôi, không phải Ba Ngôi - Trinity - như
niềm tin của Nhà thờ Công giáo - ND] mà tổ tiên anh đã theo.
Tiếp tục viết, Eliot góp thơ cho tờ tạp chí Advocate của
sinh viên đại học; những đề tài về sự nhơ bẩn của đô thị và thiên nhiên héo
tàn, cũng như một tính nhạy cảm phương Đông chớm nở, có thể thấy được trong những
gì mang một tâm hồn trẻ trung không rõ rệt. Cũng như trong thơ của nhiều tác giả
trẻ, cảm xúc mạnh nhưng chưa khác biệt rõ và thể hiện rõ bằng ngôn từ của tác
giả, và tất nhiên đối với người đọc thì những cảm xúc này vẫn còn xa mới hiển
nhiên trong tự bản thân.
Một sự biến then chốt trong khi học ở Harvard là việc Eliot
khám phá ra cuốn sách The Symbolist Movement in Literature - Phong trào Tượng
trưng trong văn học của Arthur Symon. Eliot nồng nhiệt hưởng ứng sự bác bỏ
của Symon đối với chủ nghĩa tả thực tầm thường, việc ông này đối xử với nghệ
thuật như một kiểu tôn giáo, việc đi tìm một thị ảnh tâm linh ở đó những biểu
tượng thơ có thể bắt được tinh chất của sự vật, và niềm tin rằng một bài thơ có
thể tạo nên thế giới của chính nó, không tham chiếu bất cứ gì bên ngoài những yếu
tố của chính nó. Symon dẫn dắt sự chú ý của Eliot tới thơ Pháp, và đặc biệt tới
tác phẩm của Jules Laforgue, một nhà thơ cuối thế kỷ 19 ít nổi danh.
Eliot lập tức khám phá ra một sự “gần gũi tự chọn” với các
tác phẩm của Laforgue, người đã thử nghiệm những giọng khác nhau để thể hiện sự
đau đớn, lời ăn tiếng nói thông thường, và sự bình phẩm hống hách. Nhìn thế giới
như suy đồi và trầm uất, Laforgue có năng lực đặt liền kề sự nhàm chán của tuổi
trẻ với sự thoái lui của tuổi già; ông nhìn những ý tưởng nghiêm túc qua sự mỉa
mai, hài hước và xa cách về cảm xúc. Sau này Eliot nói: “Tôi càng cảm thấy biết
ơn ông hơn là với bất kỳ ai khác. Tôi không nghĩ rằng mình đã gặp bất kỳ nhà
văn nào khác có ý nghĩa với mình nhiều như ông vào thời điểm đặc biệt ấy”.
Chắc chắn là được khuyến khích bởi thơ tượng trưng Pháp mà
mình mới khám phá, cũng như tấm gương của nhà thơ Pháp Charles Baudelaire trước
đó, Eliot cũng phát triển một sự nhạy cảm cá nhân cao hơn. Anh thấy bản thân
mình bước đi qua những vùng thối rữa của Boston, xen kẽ giữa cảm xúc hấp dẫn và
khước từ. Cùng lúc, anh vẫn đến những phòng khách của giới Quý tộc Boston
[Boston Brahmins], và những câu lạc bộ thời trang và những quán rượu của giới đặc
tuyển Harvard. Anh cảm thấy rằng Boston, một thời từng sống động và năng động,
giờ đây ù lì, công dân của nó căng thẳng và tha hoá. Đời sống Thanh giáo nhất
quán, cũng có thể là khắc khổ, đã bị thay thế bằng chủ nghĩa con buôn ngu xuẩn
và sự đổ nát thị thành. Sự xung đột giữa những thế giới ấy - thế giới nhà ổ chuột
và thế giới quý phái Cambridge, sự khổ sở của kẻ nghèo và sự đạo đức giả của
các nhóm xã hội trung lưu - gây ấn tượng bất ổn sâu xa cho chàng sinh viên trẻ
nhạy cảm. Trong những bài thơ viết năm 1908 và 1909, anh đi tìm cách thể hiện tổng
thể những tình cảm mới nổi lên của mình.
Đôi khi, những trải nghiệm kết tinh của Eliot thật là chuyên
biệt, như trong việc khám phá ra bản in thứ hai cuốn sách của Symon ở Union
Harvard vào tháng 10 năm 1908, hay lần đầu anh bị khích động khi đọc Jules
Laforgue vào mùa xuân năm sau. Năm sau đó, Eliot có một trải nghiệm ảnh hưởng rất
lớn đến mình nhưng không bao giờ anh nói lên được rõ ràng, chính xác. Vào thời
gian tốt nghiệp Harvard, trong khi lang thang qua thành phố Boston, anh cảm thấy
phố xá chìm xuống và phân cách, và bản thân mình thì chìm đắm trong sự yên lặng
lớn lao. “Bạn có thể gọi nó là sự cộng thông với Cái Thiêng liêng hay sự kết
tinh tạm thời của tâm trí”, sau này Eliot bình luận về cái dường như đã là một
trải nghiệm ảo giác.
Theo tôi, bản thân trải nghiệm tượng trưng cho một thay đổi
đang diễn ra trong chàng trai trẻ Eliot - sự chuyển đổi về tình cảm mà anh có
thể bắt được qua một hình ảnh thơ. Cho đến thời điểm này trong đời, anh đã phần
nhiều đi theo con đường mà gia đình vẽ ra cho mình. Anh đã học chăm, thể hiện
giỏi, viết hay, và đi qua dường như không cần nỗ lực những bước đi trong nhà
trường và xã hội mà mọi người trông đợi ở anh. Bởi anh đã bị lôi cuốn vào môn
triết, nên mọi người cho rằng anh sẽ tiếp tục học ở Harvard và cuối cùng trở
thành giáo sư triết.
Tuy nhiên, với ý thức của riêng mình, Eliot đã đi đến chỗ cảm
thấy mình ngày càng bị tha hoá. Anh không thích Boston, St Louis, nước Mỹ của
thời đại mình. Anh cảm thấy xa cách như nhau với các sinh viên tụ tập trong các
câu lạc bộ, giới quý tộc Boston, và tầng lớp dưới hèn mọn của đời sống đô thị.
Xuất thân từ một gia tộc trong đó các bà già áp đảo, anh không biết làm sao
quan hệ với những cô gái cùng lứa tuổi; anh cảm thấy bị họ đe doạ và thất vọng
vì bất lực trong việc xử lý những đòi hỏi sinh lý của mình.
Eliot bị thu hút tới một thế giới khác và một con đường ít
người đi hơn. Có cái gì đó cám dỗ về nước Pháp và nước Anh, với lịch sử lâu đời
hơn, sự tinh khéo hơn về văn chương, sự định giá cao hơn về những vấn đề tôn
giáo và tâm linh, và tinh thần mỉa mai sâu hơn. Trong khi bị lôi cuốn bởi việc
nghiên cứu triết học, anh cũng đi tìm một giọng thơ có thể tổng hợp những cảm
giác cụ thể, những xúc cảm mạnh mẽ, và những ý tưởng về cuộc sống và văn minh
đè nặng lên mình.
“Thời khắc kết tinh” ở Boston, với dấu hiệu của cảm hứng thiêng
liêng, đưa ra một khả năng đối xử với những khuấy động cảm xúc mâu thuẫn ấy, và
thể hiện sự tha hoá của anh qua thơ. Eliot nhấn mạnh tầm quan trọng của thời khắc
bất ngờ này - như anh viết trong Đất hoang, “sự táo bạo tuyệt vời của
sự đầu hàng trong khoảnh khắc… mà bởi nó, và chỉ bởi nó, chúng ta đã tồn tại”.
Con phố tách làm đôi trở thành một hình ảnh sống động, và những con phố sẽ trở
lại như những biểu tượng hoài thai qua suốt những trang viết của Eliot. Nhưng
thị ảnh, thời khắc bất ngờ, thì chỉ là một dấu hiệu thoáng qua; trong những năm
sau đó, Eliot phải đi tìm lối của mình để thực hiện sự tổng hợp mà anh cảm thấy
lờ mờ này.
Những toan tính mới về cuộc sống
Với dữ kiện là những cảm giác mạnh mẽ về sự tha hoá của Eliot
và việc anh đi tìm một sự cân bằng dễ chịu hơn, thì quyết định làm một chuyến
du hành châu Âu sau khi tốt nghiệp là điều không tránh khỏi. Eliot đến nước
Pháp trước, ở đó anh tìm bắt không khí của Laforgue: “Cái loại thơ tôi cần để dạy
tôi sử dụng giọng nói của riêng mình không hề có ở nước Anh; nó chỉ tìm được ở
Pháp”. Eliot đi dự những buổi nói chuyện của các học giả Pháp như Henri Bergson
và Émile Durkheim và thấy mình đặc biệt bị lôi cuốn bởi những quan điểm bảo thủ
của Charles Maurras, một gương mặt giống như Irving Babbitt, con người tự gọi
mình là người công giáo, cổ điển, và quân chủ. Eliot đánh bạn với một số thanh
niên Pháp, đáng kể nhất là nhà tiểu thuyết tương lai Alain-Fournier
(Henri - Alban Fournier) và một sinh viên y khoa kiêm nhà văn tên là Jean
Verdenal, Eliot trở thành thân thiết với người này và cái chết của anh ta trong
Thế chiến thứ Nhất đã tỏ ra đặc biệt chấn thương cho Eliot.
Chàng Eliot du khách ở Paris dường
như đã không hạnh phúc bằng chàng Eliot sinh viên ở Boston; anh lại bị sốc bởi
sự tương phản giữa những salon trí thức, sự tiên phong trong nghệ thuật với sự
nghèo khổ dơ bẩn của đường phố. Nhưng những lá thư gửi về nhà chỉ ra rằng, giống
như những nghệ sĩ trẻ có tài khác, anh đang chìm đắm khá sâu trong thông tin và
các ấn tượng. Anh cũng đi ít nhất một chuyến tới London, thăm nước Đức, và, mùa
hè năm 1911, anh hoàn tất một phác thảo của bài thơ quan trọng đầu tiên, “Bản
tình ca của J. Alfred Prufrock”.
Eliot xem xét việc ở lại nước ngoài
và tìm cách sống sót như một nhà thơ, nhưng cuối cùng anh quyết định trở về
Harvard vào năm 1911 và bắt đầu học tiếp chương trình tiến sĩ triết. Giờ đây
nhìn lại, ta có thể thấy thời kỳ này là một quãng nghỉ, thậm chí là sự thụt
lùi, khi Eliot một lần nữa lại thực hiện những trông đợi của một gia đình đầy
tham vọng, bảo thủ và hướng về một nghề nghiệp ổn định. Thực vậy, Eliot đã nói
về “những hoảng loạn hằng đêm” đáng sợ mà mình đã trải nghiệm trong khi cư trú ở
châu Âu. Nhưng đó cũng là thời gian Eliot tiếp tục giả định trong tâm trí mình
những lựa chọn sống khác nhau, những triết lý cá nhân và những phương thức biểu
đạt chính mình. Anh theo những khoá học với Bertrand Russell, người đã coi anh
như một sinh viên thầm lặng làm dáng với sự uể oải hay joie de vivre [niềm
vui sống]. Anh học chữ Phạn, đọc các kinh sách Ấn giáo và Phật giáo, và tiếp
tục làm thơ; theo thuật ngữ của nhà phân tâm học Erik Erikson thì Eliot đang thử
nghiệm vô số căn cước và giọng nói khác nhau. Như để làm rõ sự bất định này, tuồng
chữ viết của anh thực sự thay đổi nhiều lần trong thời kỳ này.
Sau khi tốt nghiệp đại học, Eliot
chìm đắm vào những trang viết của triết gia đương thời người Anh, F.H. Bradley,
người đã khai thác mối quan hệ giữa vẻ ngoài và thực tế, trải nghiệm và sự thật,
trải nghiệm chủ quan và sự thật khách quan. Những câu hỏi triết học lưu niên
này lôi cuốn Eliot, và cuối cùng anh tìm cách xử lý chúng trong thơ của chính
mình và những bài viết khác. Không rõ là những giải đáp thực sự của Bradley có
gây ấn tượng cho Eliot, nhưng những sự nhạy cảm của hai người là trùng hợp.
Eliot chia sẻ với Bradley hứng thú với các nghi lễ và vai trò của trật tự trong
sự tồn tại của chính mình, sự thu hút bởi trải nghiệm chủ quan, hứng thú với việc
hợp nhất những niềm tin bất hoà, và sự không tin ở trí khôn “mang tính khái niệm”.
Chủ điểm bình luận - “Trải nghiệm và các mục tiêu của tri thức trong triết học
F.H. Bradley” - đã cho Eliot cơ hội xem xét một vấn đề đặc biệt quan trọng với
anh: “một thời khắc thấu thị ngắn ngủi điên rồ và những cách diễn giải mâu thuẫn
về nó”. Có lẽ Bradley là triết gia duy nhất tiếp tục nổi tiếng bên ngoài giới
chuyên gia do tình cờ là chủ đề luận văn của một nhà thơ hàng đầu.
Eliot dường như đã có phần hạnh phúc
hơn khi là một sinh viên cao học so với khi là sinh viên đại học, và anh được
khoa triết Harvard đánh giá cao, trong nhiều năm các thành viên khoa này thúc
giục anh gia nhập hàng ngũ của họ. Nhưng chẳng bao lâu trước khi nổ ra Thế chiến
thứ Nhất, Eliot quay về London và cuối cùng ở lại châu Âu gần 20 năm. Từ chối đời
sống đại học miền thôn dã, anh tuyên bố: “Người ta tự ý thức nhiều hơn biết bao
khi sống ở một đô thị lớn”. Vào thời gian này, anh bằng lòng sống cuộc đời của
kẻ bên lề: anh đã chấp nhận thân phận nhà văn và tự cam kết sẽ thành công ở những
bến bờ ngoại quốc.
Hai nhà thơ hợp sức
Phải hết sức tự tin, chàng trai trẻ Eliot
mới dám rời bỏ cuộc sống của một người Mỹ dễ chịu và một triết gia hứa hẹn để
toan tính cái nghề nghệ sĩ ở nước ngoài. Đặc biệt là Hoa Kỳ vẫn được nhìn từ
Paris và London như một vũng ao tù, ít thành tựu đáng kể về nghệ thuật. Chỉ có
một cá nhân khác thường nhất, như nhà văn Henry James đã thành công khi tự bứng
mình sang châu Âu; và sau nửa thế kỷ, ông vẫn cảm thấy ở đó mình là kẻ ngoài cuộc.
Nhưng Eliot đã có một kẻ đi trước từ
năm 1908, một nhà thơ trẻ người Mỹ từ Idaho có thiên bẩm, tên là Ezra Pound. Là
một tính cách mạnh mẽ và gây tranh cãi, Pound đã tự mình gây ấn tượng đối với
các giới văn chương Anh bởi nhân cách cũng như năm tập thơ đã xuất bản của
mình. Gặp anh chàng Eliot chưa có sách xuất bản vào tháng Chín năm 1914, Pound
lập tức trở nên nhiệt tình với đối tác là chàng trai trẻ đào tạo tại Harvard
này. Ông viết cho Hariett Monroe, biên tập viên tạp chí Poetry
[Thơ], rằng “Prufrock” là bài thơ hay nhất mình đã thấy từ một người Mỹ,
và nói với nhà văn H.L. Mencken rằng Eliot là “người thông minh cuối cùng tôi
tìm thấy”. Như Eliot nhớ lại: “Năm 1914 việc gặp gỡ Ezra Pound đã thay đổi đời
tôi. Ông ta đã nhiệt tình với các bài thơ của tôi và cho tôi lời khen ngợi và sự
khuyến khích mà từ lâu tôi không còn hy vọng nhận được”. Hai con người, tương tự
về lý lịch mặc dù tính khí khác nhau, nhanh chóng trở thành bạn thân.
Nhiều năm sau đó, Eliot, Pound và nhà
văn kiêm hoạ sĩ Wyndham Lewis hợp sức để cổ động những hình thức biểu đạt mới bằng
tiếng Anh. Theo Eliot thì sự cách tân như thế là cần thiết vô cùng; nghệ thuật
của thời đại đang mang tính lãng mạn và tuyên truyền một cách vô vọng. Sau này
ông bình luận rằng “tình trạng thơ vào năm 1909 hay 1910 là tù đọng đến độ khó
cho bất kỳ nhà thơ trẻ nào của ngày hôm nay tưởng tượng nổi”. Các chàng thiểu số
này học hỏi lẫn nhau về kỹ thuật, chẳng hạn, Eliot chịu ảnh hưởng của Pound về
sự gián tiếp, phân mảnh và sự xếp liền kề đầy bất ngờ.
Họ cũng là cái phao tâm lý của nhau.
Sự ủng hộ của Pound đối với Eliot là đặc biệt quan trọng. Có tính chiến đấu hơn
nhiều so với Eliot, Pound đã giới thiệu anh và những trang viết của anh tới một
diện rộng các cá nhân cả ở Anh lẫn Hoa Kỳ. Ông như một loại đại lý và nhà tổ chức
biểu diễn, tiến cử sự nghiệp của Eliot cho mọi người nghe, thậm chí bảo vệ tư
cách lưu vong của Eliot trước gia đình anh. Hoàn toàn có khả năng là, không có
Pound thì Eliot sẽ không ở lại nước Anh, thực hiện việc chuyển từ triết học
sang thơ, cưới người vợ đầu, gặp đại diện xuất bản Quinn, hay xuất bản thơ ở Mỹ.
Ta có thể tự hỏi một cách chính đáng
tại sao các vần thơ của một người Mỹ từng chịu ảnh hưởng chủ yếu của thơ tượng
trưng Pháp lại có thể gây hứng thú cho công chúng văn chương Anh? Theo tôi, sự
thay đổi nhất định đang diễn ra trong thế giới phương Tây vào thời đó được thấy
ít hơn bên trong đảo quốc Anh so với bất kỳ nơi nào khác. Những đế quốc lớn của
TK 19 đang tan vỡ; sự đồng thuận mang tinh thần tự do, theo đó một tầng lớp quý
tộc được khai sáng cùng nhau làm việc vì lợi ích rộng lớn của xã hội, đã tan biến;
sự khác biệt giữa các tầng lớp xã hội trở nên nhức nhói và thành chuyện hơn; sự
dơ bẩn của đời sống đô thị, không những không chỉ là căn bệnh nhất thời của việc
kỹ nghệ hoá, mà giờ đây được coi như thường trực; và những hình thức tôn giáo
và những hệ ý thức được chấp nhận đang bị phá hoại, ngay cả khi nhu cầu về
chúng được cảm thấy càng khẩn thiết hơn bao giờ hết.
Các dấu hiệu của những vấn đề trên và
những khuynh hướng gãy đổ khác đã bắt đầu nổi lên trong các hình thức nghệ thuật
vào khúc quanh của thế kỷ. Các tác giả tiểu thuyết như Émile Zola ở Pháp hay
Theodore Dreiser ở Hoa Kỳ tìm cách thể hiện những thăng trầm của thời đại mình;
các hoạ sĩ như Picasso và Braque ở Pháp đã phối hợp những hình thức nghệ thuật
cao và thấp; các nhà soạn nhạc như Strauss, Schonberg và Stravinsky đã mỗi người
một cách bác bỏ những hình thức an ủi lãng mạn của TK 19. Nhưng ở nước Anh, những
khuynh hướng trên có phần ít rõ hơn, thì thơ của Alfred, Lord Tennyson và
Rudyard Kipling, tiểu thuyết của George Eliot và Thomas Hardy, và các tác phẩm
của những nhà soạn nhạc có chiều hướng hàn lâm như Edward Elgar, các hoạ sĩ như
Walter Sickert, vẫn giữ được ảnh hưởng.
Đời sống văn học đầu TK 20 ở nước Anh
đi đến chỗ chịu ảnh hưởng - thậm chí áp đảo - bởi những cá nhân không phải người
Anh - James Joyce, William Butler Yeats, và George Bernard Shaw tất cả đều từ
Ireland; Joseph Conrad từ Ba Lan; và Eliot với Pound từ Hoa Kỳ. Những cá nhân
này đã là bậc thầy về ngôn ngữ, nhưng có lẽ vì họ chủ yếu là người nước ngoài,
nên đã làm nổi bật những khuynh hướng ít quan trọng hơn đối với những người đã
coi những tiêu chuẩn của thời đại Victoria là đương nhiên. Chắc chắn là, ngay cả
nếu không có những các nhân bên lề ấy, các hình thức nghệ thuật Anh cũng vẫn
thay đổi; sau hết, nhà cách mạng Virginia Woolf, là người mang dòng máu Anh (dù
có lẽ, một cách đáng kể, ông không phải người Anh). Nhưng những nhà
văn bên lề, không phải người bản xứ, đã giúp các hình thức nghệ thuật thay đổi
nhanh hơn và cũng đặt lên chúng một dấu ấn quốc tế.
CHỨNG CỨ CỦA THIÊN BẨM THI SĨ
Bài thơ buổi đầu của Eliot “Bản tình
ca của J. Alfred Prufrock” là một đóng góp quan trọng cho sự hiện đại hoá văn
chương tiếng Anh. Cái tên phi lý của nhân vật, đi với cái nhãn lãng mạn của một
bản tình ca, lập tức ghi dấu bài thơ như một tác phẩm thơ đi qua những sự bất
tương hợp. Một đề từ, một điệp khúc về những cá nhân “nói về Michelangelo”, và
những lời nói về Hamlet, Lazarus, một khách Bộ hành vĩnh cửu, và thằng Khùng,
cho thấy người nói là một kẻ có những năng lực cảm nhận giàu kiến thức, với nghệ
sĩ tính cao. Những tiếng lóng nói về những khách sạn rẻ tiền một đêm, những nhà
hàng mùn cưa, một điểm hói giữa tóc, tay chân mảnh dẻ, váy quét lê trên sàn, và
những đường may viền của áo liền quần là dấu hiệu của một tác giả thoải mái
(hay khổ sở) y như nhau đối với đời sống và ngôn từ đường phố, phòng hoà nhạc
và quán rượu bia.
Thì hãy đi thôi, tôi với bạn
Khi chiều hôm giăng tỏa bầu trời
Như người bệnh chịu thuốc mê trên bàn
mổ
Khi đọc dòng mở đầu gây chú ý này, ta
lập tức gặp một tiếng thơ có thể thoải mái đặt liền kề nhau những yếu tố xa
nhau nhất; một hoàng hôn lãng mạn với một người bệnh hôn mê. Cặp dòng thơ gây bất
ngờ này trở lại suốt trong bài thơ: những cuộc chuyện trò giữa những câu hỏi
tràn ngập; lúc gặp và giết người; đến và đi và nói chuyện với Michelangelo; đo
đếm cuộc đời bằng muỗng cà phê; hành động táo bạo… ăn một trái đào, khuấy tung
vũ trụ; bóp vũ trụ thành một trái banh; một cái đầu hơi hói được mang đến trên
chiếc đĩa thức ăn. Tất nhiên, cặp dòng thơ kia không chỉ bộc lộ những sự xếp liền
kề lạ lùng trên thế giới; chúng cũng gợi lên những cảm nhận kỳ lạ của một cá
nhân bị sốc vì những sự bất tương hợp như thế.
Bài thơ cũng nói về những sự bất
tương hợp ở một trình độ ý niệm hơn: nhân vật ngay lập tức ở vào tâm điểm của
bài thơ và rời khỏi thế giới tầm thường của mình; những tiếng nói thay đổi, trẻ
trung, trung niên, và già nua; căn cước cũng mang những yếu tố nam và nữ ngang
nhau, cũng như một cuộc sống hành động và ngưng nghỉ trong sự tê liệt. Vần thơ
thay đổi từ nhịp và vần thông thường đến những dấu chấm lửng tình cờ và dòng
thơ ngắn bất ngờ. Những tâm trạng tức thời được thể hiện, như cách chuyển tải sự
phân mảnh của thế giới, nhiều thế giới cùng tồn tại khiến nhà thơ trẻ bất an. Một
tinh thần tự trào và mỉa mai kiểu Laforgue lan toả và thống nhất cả bài thơ.
“Prufrock” và một bài thơ ban đầu
cùng loại “Chân dung một Quí bà”, đã thông báo Eliot là nhà thơ trẻ có thiên bẩm.
Phần lớn các nhà thơ làm thơ khi còn rất trẻ, và Eliot cũng làm thơ mà chưa xuất
bản ngay ở tuổi thiếu niên. Thường thì thứ thơ ban đầu này có ít giá trị tự
thân, mặc dù trong trường hợp Eliot, như đã nói, nó bộc lộ một kho từ vựng đáng
nể, một phác họa về giọng điệu và hình thức, một tính hài hước hứa hẹn, và sự
quan tâm đến những đề tài cái chết, sự mất mát, và sự trôi qua của thời gian.
Tuy nhiên, trong buổi thiếu thời, hay sau đó ít lâu, thường có sự vọt trào
nhanh chóng: trong vòng vài năm ngắn ngủi, nhà thơ khám phá ra một giọng nói rõ
rệt - hay, trong trường hợp Eliot, một tổng thể các giọng rõ rệt. Như đã xảy ra
một cách đáng lưu ý nhất với John Keats, giọng của Eliot kết hợp cái triết lý với
cái nôm na; anh có năng lực nói về những đề tài triết lý trong khi bao bọc
chúng với ngôn ngữ và hình tượng của đời sống ngày thường.
Eliot không hề chắc chắn rằng mình vẫn
muốn là kẻ phát ngôn của Prufrock hay người quan sát “Quý bà”. Một phần con người
anh thăm dò tư cách tác giả với tiếng Pháp, thể hiện các cảnh tượng của Paris
qua những đoạn thơ bốn dòng chặt chẽ bằng tiếng Pháp. Tác phẩm ban đầu của anh
cũng bao gồm những thử nghiệm với kịch kiểu Elizabeth, xây dựng hình ảnh kiểu
bí truyền, châm biếm thẳng thừng, cũng như khai thác những đề tài tôn giáo.
Trong thư từ gửi bạn bè, anh phác hoạ những vở kịch thơ cũng như những thứ thơ
giễu nhại rẻ tiền. (Những phiên bản thử nghiệm dưới hình thức thư từ dễ dãi này
còn tiếp tục suốt đời). Ngay từ sớm, Eliot đã thể hiện năng khiếu nhại kỳ diệu,
và anh thấy rất dễ nhại các lối văn khác nhau. Anh cũng viết những văn bản triết
học nghiêm túc, những bài nghiên cứu và một luận văn dài, và có những thời kỳ
anh không có bài thơ nào hết.
Thực sự, trong khi thừa nhận rằng
“Prufrock” có giá trị, Eliot cũng không vội vã xuất bản nó và có thể cũng không
hề xuất bản nó ít ra trong một thời gian, nếu không vì Aiken và Pound thúc giục;
anh thú nhận rằng theo kiểu nào đó nó có vẻ như khúc ca thiên nga [trước khi chết]
của mình. Tuy có thể rõ ràng là đã thành đạt trong mắt mọi người, Eliot vẫn
chưa chắc chắn mình muốn trở thành cái gì, hay thành ai. Mãi mãi là con người
bên lề, anh hiếm khi thể hiện sự tự tin rõ rệt như Freud, Einstein và Picasso
thời trẻ.
Định cư ở châu Âu
Khi Đại chiến bắt đầu, Eliot cảm thấy
hơn bao giờ hết rằng tương lai của mình nằm ở châu Âu. Từ chối học năm thứ hai
theo một học bổng của Harvard cho du học sinh, anh chọn việc thử sống ở vùng
London với nghề dạy học và viết văn.
Cho đến lúc này, Eliot thực sự chưa hề
có trải nghiệm tính dục hay đời sống tình ái. Như anh thú nhận trong một bức
thư gửi Conrad Aiken: “Đôi khi tôi nghĩ rằng sẽ tốt hơn nếu mình đã từ bỏ tình
trạng trai tân và sự e thẹn từ nhiều năm trước; và thực sự đôi khi tôi vẫn nghĩ
rằng làm thế trước khi cưới vợ thì cũng hay”. Nhưng vào năm 1915, vài tháng sau
khi gặp Pound, con người truyền nghị lực, anh gặp một cô gái người Anh thông
minh, giàu sức sống, gây ấn tượng, ngây thơ và nhạy cảm tên là Vivien
Haigh-Wood. Tom và Vivien phải lòng nhau và cưới nhau ngay.
Đã có nhiều giai thoại về cuộc hôn
nhân lần thứ nhất của Eliot (ngay cả trong Tom và Viv, một vở kịch mới
đây ở London), xét về mọi mặt thì rất độc đáo, thậm chí bi thảm, bất hạnh. Rõ
ràng sự lôi cuốn ban đầu là giữa hai mặt đối lập: chàng trai tân người Mỹ giàu
suy tư, ẩn dật, có học thức và cực kỳ hướng nội với cô gái Anh sống động, thích
vui đùa, ăn vận táo bạo, từng trải hơn về tình trường. Họ tất phải xem những
tính cách và ước vọng của mình là bổ khuyết cho nhau, coi mỗi người là một giải
pháp cho những mối lo và thất bại của người kia. Mặc dù họ vật lộn trong gần
hai năm để cho cuộc hôn nhân suôn sẻ, nhưng rõ ràng nó không bao giờ tiến triển.
Bertrand Russell, người đã biết và thích Eliot trong mấy năm và có vẻ như đã có
tằng tịu ít lâu với Vivien trong những năm đầu của cuộc hôn nhân, đã diễn giải
như sau: ông tin rằng Eliot đã cưới Vivien với hy vọng được khuyến khích bởi cuộc
hôn nhân, nhưng sớm khám phá ra rằng việc này chỉ đơn giản là không thể. Rõ
ràng Eliot đã không thoải mái trong tình trạng tính dục của mình, mặc dù không
có chứng cứ thuyết phục cho thấy anh có khuynh hướng đồng tính đáng kể.
Ngay sau đám cưới, rõ ràng Vivien đã
thường xuyên bị yếu mệt. Vài triệu chứng mang tính thể chất rõ ràng (xưng mặt,
rối loạn tuyến yên, viêm màng phổi, đau cột sống), nhưng cô cũng bị rối loạn
đáng kể về thần kinh, và hoàn toàn có thể cũng có vài yếu tố căng thẳng về tâm
thần và hysteria. Dường như cô đã rất yếu mệt, tuy vậy vẫn có thể làm tổn
thương anh chồng cực kỳ nhạy cảm bằng những nhận xét của mình. Ít ra trên bề mặt,
Eliot đã là một người chăm sóc vợ khá tốt, chú tâm đến những rối loạn của cô,
thể hiện sự quan tâm đáng kể về tình trạng của cô và luôn chung thuỷ. Song cùng
lúc, anh đau khổ sâu xa vì sự bất tương hợp của hai người, anh thú nhận ngay
sau hôn lễ: “Tôi đã sống đủ chất liệu cho những bài thơ dài trong sáu tháng
qua”. Bản thân Eliot đã trở nên ngày càng bất an, cuối cùng thì suy sụp vào những
tháng ngay trước khi viết Đất hoang. Điều chưa xác định là mức độ mà
sự rối loạn thần kinh của mỗi người góp phần vào những khó khăn của người kia -
liệu mỗi người có làm cho người kia phát điên vì việc làm hay lời nói của mình
hay không.
Trong một thời gian ngắn, Eliot tìm
cách theo đuổi cuộc sống điển hình của người nghệ sĩ trẻ, ban ngày dạy học và
ban đêm thì viết lách. Mọi chỉ dấu đều cho thấy, anh đã là một ông thầy tận tuỵ
và hiệu quả, được học trò đánh giá cao. Tuy nhiên, một lần nữa, Eliot lại rời bỏ.
Anh quyết định làm việc cho một ngân hàng, và, trước sự ngạc nhiên của mọi người
và của chính anh, anh thấy rằng mình thích công việc không có gì là nghệ sĩ
này. Eliot vui vẻ chơi với các con số, gia nhập lề lối lặp đi lặp lại của công
việc bàn giấy, và ăn vận cũng như làm tròn vai trò của một nhà quản lý chuyên
nghiệp. Có lẽ không đáng ngạc nhiên, nếu xét về dòng dõi, khi Eliot chứng tỏ là
anh tinh thông việc này và cuối cùng đã được trao cho trách nhiệm ghê gớm là giải
quyết những món nợ của cuộc chiến tranh.
Ezra Pound, người biên tập thơ
của Eliot thời đầu
của Eliot thời đầu
Bìa The Watse Land, bản in đầu
tiên năm 1922
NHỮNG TÁC PHẨM MỞ RỘNG VÀ TIẾNG TĂM
NGÀY CÀNG TĂNG
Mặc dù Eliot phải vật lộn để đủ sống,
làm thơ tương đối ít, và đi qua một cuộc hôn nhân đau khổ khác thường với rất
ít tưởng thưởng, nghề nghiệp văn chương của anh bắt đầu đơm hoa. Với sự trợ
giúp đáng kể của Pound, Eliot đã có thể xuất bản nhiều tác phẩm của mình. Tập Prufrock
and Other Observations - Prufrock và những quan sát khác được xuất bản vào
tháng 6 năm 1917 ở Anh và ba năm sau ở Hoa Kỳ. Eliot xuất hiện như một nhà văn,
nhà phê bình và nhà thơ trên những tập san hàng đầu của Anh và Hoa Kỳ thời đó,
như Poetry [Thơ], Dial, và Nation [Quốc gia]. Một cuốn sách
phê bình có ảnh hưởng, The Sacred Wood [Rừng thiêng] được xuất bản
vào năm 1920. Vào đầu thập kỷ 1920, mới bước vào độ tuổi ba mươi, Eliot đã được
thừa nhận là một trong những gương mặt văn chương ở cả hai bờ Đại Tây Dương, được
tôn kính (và đôi khi sợ hãi) vì những tài năng văn chương ghê gớm của ông và
quyền lực ngày càng lớn trong thế giới xuất bản.
Chắc chắn tư cách thành viên của
Pound (và tiếp đó là của Eliot) trong giới văn chương hàng đầu đã thúc đẩy nghề
nghiệp của Eliot tiến xa hơn. Eliot ít nhất cũng là một du khách bạn bè trong
nhóm Bloomsbury, nhóm văn chương và trí thức có ảnh hưởng trong đó có các nhà
văn như E.M. Forster, Lytton Strachey, và Virginia Woolf. Đặc biệt, ông đã khám
phá ra rằng mình có sự gần gũi về con người và nghề nghiệp với Woolf. Việc thực
sự có một thế hệ trẻ người Anh ra mặt trận, và nhiều người trong số tài năng nhất
không bao giờ trở lại, đã tạo ra một khoảng trống về lĩnh vực văn hoá, mà những
người nước ngoài như Pound và Eliot có mặt và chắc chắn là hăm hở lấp đầy.
Dẫu sao, thành công của Eliot cũng
đòi hỏi sự cố gắng của bản thân tác giả. Thư từ của ông được công bố gần đây
cho thấy rõ rằng Eliot ngay từ đầu đã quan tâm đến việc bảo đảm cho tác phẩm của
mình được thừa nhận. Chàng Eliot một thời e thẹn đã có được sự mạnh dạn và uy
quyền. Ông thận trọng vun trồng những nhà bảo trợ có ảnh hưởng ở Hoa Kỳ như
Schofield Thayer ở tờ Dial, nhà bảo trợ giàu có Isabella Stewart
Gardner ở Boston, nhà xuất bản quan trọng ở New York Alfred Knopf, và John
Quinn, người đại diện xuất bản trung thành của mình. Ở nước Anh, ông hành động
một cách cẩn trọng để luôn thân thiện với Richard Aldington, Bruce Richmond, và
những gương mặt văn chương hàng đầu. Ông giữ một mức độ tôn kính hay quyền uy
thích đáng với từng người trong số ấy, sẵn sàng điều chỉnh khi cần đối với từng
lá thư, cuộc gặp, và năm này qua năm khác.
Trong một lá thư dài, có nội dung chỉ
đạo đáng kinh ngạc, viết cho người em trai, ông dạy Henry Eliot cách thức tiếp
xúc với những người có ảnh hưởng ở Boston và New York, những báo chí phải tới
thăm, những sự giới thiệu phải có, v.v. Eliot khuyên em mình “bảo đảm có những
lời giới thiệu với các biên tập viên từ những người có vị trí xã hội cao hơn họ”.
Ông thể hiện ham muốn “được các tạp chí kể trên biết đến tên một cách đích danh…
và có được sự kết nối vững bền, như [được đặt] viết một “lá thư Anh quốc” hay
bàn luận về một đề tài đang sôi nổi về nước Pháp”.
Eliot cũng có thể phân tích theo cảm
tính vị trí của mình; trong một lá thư gửi ông thầy già dạy triết của mình là
J.H. Woods, ông tuyên bố:
Chỉ có hai cách làm cho một nhà văn
trở nên quan trọng - viết một lượng tác phẩm lớn, và làm cho chúng xuất hiện ở
khắp mọi nơi, hai là viết rất ít… Tôi viết rất ít và sẽ không trở nên quan trọng
hơn bằng cách gia tăng sản lượng… Tiếng tăm của tôi ở London được xây dựng trên
một tập thơ nhỏ… Điều duy nhất quan trọng là mỗi tác phẩm phải hoàn hảo trong
loại của nó, để cho mỗi cái là một sự kiện. Còn với Hoa Kỳ: ở đây [nước Anh],
tôi là một người quan trọng hơn nhiều so với ở quê nhà… Do đó, nếu ta phải kiếm
sống, thì cái nghề an toàn nhất là cái nghề xa cách nhất với nghệ thuật.
Và xin lỗi người đại diện xuất bản
Quinn vì một tập sách kết hợp văn xuôi với phê bình, ông nói: “Đây là lúc tôi
có một cuốn sách ở Hoa Kỳ và đây là cách duy nhất để có được nó”.
Các thành viên gia đình và các cố vấn
có ảnh hưởng thường chỉ cho nhà sáng tạo trẻ những kỹ thuật có thể giúp họ tạo ảnh
hưởng với trường. Eliot rõ ràng đã lấy những sách lược từ người mẹ, bà đã từ
lâu toan tính thay mặt đứa con có thiên bẩm của mình thao túng sàn diễn, và từ
Pound, người đã thân thuộc địa bàn văn chương Anh-Mỹ. Tuy thế, Eliot vẫn là một
nhà hoạch định bậc thầy cho nghề nghiệp của chính mình. Thực vậy, có lẽ vì đã học
được từ những sai lầm của người khác, nên ông ít tỏ ra hăng hái ở chốn công cộng
hơn Pound và ít khăng khăng hơn bà mẹ trong những mối quan hệ riêng tư. Từ lúc
chuyển đến thường trú ở nước Anh vào năm 1914, cho đến khi đã trở thành một
danh nhân văn học quốc tế được xác định vào thập niên 1930, Eliot cực kỳ có kế hoạch
và suy nghĩ kỹ về mỗi bước chuyển trong nghề nghiệp.
Trong khi vẫn còn hơi e thẹn, cứng ngắc,
và khó chịu với bản thân, Eliot đã gây ấn tượng xuất sắc với những cá nhân có
quyền lực và ảnh hưởng nhất mà mình gặp: sự duyên dáng, dè dặt, kiến thức bách
khoa (mà anh thể hiện nó một cách nhẹ nhàng), chút hài hước, và hơi hướm bên lề
lưu liên của anh, tất cả đã giúp anh làm vừa lòng người khác. Hình ảnh hấp dẫn
của anh trước công chúng không gây khó chịu; và trong khi không có sức mê hoặc
một cách lộ liễu, có lẽ Eliot có được đức tính quan trọng là làm cho những cá
nhân có quyền lực muốn đến giúp đỡ mình. Ngay cả khi sách của anh nhận được những
bài phê bình ít tích cực và không bán chạy, chúng vẫn gây ấn tượng mạnh mẽ với
các thủ lãnh trí thức của nước Anh; cuối cùng thì tình trạng tranh tối tranh
sáng có tính tích cực này chứng tỏ là một bước ngoặt.
The Waste Land: Bối cảnh và sáng
tác
Ngay từ năm 1914, Eliot đã bắt đầu
lao động cho “một bài thơ dài”, và anh tiếp tục thu thập các mảnh nhỏ cho nó
trong suốt nhiều năm sau. Không rõ là Eliot đã tìm xong đề tài hay cấu trúc
chưa, nhưng chắc chắn anh muốn nó là một tuyên ngôn quan trọng “định nghĩa” về
thời đại của mình, cũng như một mô tả thuộc loại hành trình tâm linh mà anh và
mẹ anh đã từ lâu bị mê hoặc. Có nhiều sự khởi đầu sai lầm rồi bị bỏ rơi, cũng
như những dấu hiệu ban đầu hiệu nghiệm hơn như trong một bài thơ Pháp tên là
“Dans le restaurant” [Trong tiệm ăn]. Vào đầu năm 1921 Eliot có thể trưng ra bốn
phần của bài thơ, tên là “He Do the Police in Different Voices” (Anh ta làm cảnh
sát với những giọng khác nhau) [1], với người bạn và cộng sự Wyndham Lewis. Anh viết cho
người đại diện xuất bản Quinn rằng mình muốn hoàn tất bài thơ vào tháng sáu,
nhưng những vấn đề gia đình đã xen vào.
Có hai nhân tố đã giúp thúc đẩy một
cách khác nhau việc sáng tác bài thơ, cuối cùng nó trở thành The Waste
Land. Thứ nhất, nhân tố tích cực là việc Eliot đọc cuốn sách của Jessie L.
Weston về truyền thuyết Chén Thánh, From Ritual to Romance (Từ Nghi lễ tới
Truyện truyền kỳ). Ý niệm về một cuộc truy tìm bắt đầu trong hoài nghi và
tàn phá đã nằm trong tâm trí Eliot từ lâu, nhưng sự mô tả phong phú của Weston
về những cuộc truy tìm và đề tài thần bí từ những nền văn hoá khác nhau đã cung
cấp một phương tiện chuyển tải hấp dẫn mạnh mẽ cho những ý niệm còn tản mác của
Eliot. Thứ hai, nhân tố thoạt mang tính ngăn trở là sức khoẻ suy giảm nhanh
chóng của Eliot.
Vào tháng 9 năm 1921, những sức ép về
đời tư cộng với những sức ép về nghề nghiệp đã đưa Eliot đến gần kề sự suy sụp
thần kinh nghiêm trọng. Một bác sĩ khuyên ông nghỉ ngơi hoàn toàn, và Eliot đã
ra đi, thoạt tiên tới Margate trên bờ biển Kent, rồi tới Lausanne Thuỵ Sĩ.
Trong chuyến đi ba tháng gần như một mình, Eliot viết xong phác thảo bài thơ,
giờ đây dài tới khoảng 1000 dòng.
Trong khi các học giả vẫn tranh cãi về
chuyện tiến trình sáng tác của The Waste Land, thì có một điểm đã rõ
ràng: Eliot đưa bản thảo cho Pound vào khoảng cuối năm 1921, và Pound biên tập
nó một cách nghiêm khắc. Bản thảo được ghi chú bề bộn này là vật mà Eliot tặng
cho Quinn như món qùa tạ ơn và chính là bản được tìm thấy lại nhiều thập kỷ về
sau. Các học giả về Eliot giờ đây đã nghiên cứu kỹ lưỡng những chỗ xem lại mà
Pound đề xuất, cũng như những chỗ xem lại của Vivien Eliot và của bản thân
Eliot, và tiến trình sáng tác bài thơ giờ đây được hiểu cặn kẽ như bất kỳ tác
phẩm văn học nào khác của TK 20.
Qua năm tháng, và đặc biệt vào những
tháng cuối năm 1921, Eliot đã viết ra một loạt đoạn hay chương hồi bao quát nhiều
tình huống rộng rãi: đời sống của tầng lớp dưới ở London đương thời; những màn
kinh điển dính líu đến những tính cách thần bí; mô tả những cảnh thiên nhiên về
mùa đông, xương xẩu, hoang mạc, và những yếu tố khơi gợi khác; những cuộc chuyện
trò bằng nhiều thứ tiếng; những dòng và mảnh từ văn chương cao cấp
(Shakespeare, Dante, Baudelaire); giễu nhại các tác giả được đánh giá cao
(Pope); những tụng ca; những lời giảng cháy bỏng; những chuyện kể của thuỷ thủ;
và những câu văn tiếng Phạn. Phẩm chất nhất thời của “Prufrock” và “Portrait”
đã được cải tiến rất nhiều. Giờ đây ta đứng trước một ngôn ngữ không chỉ xuất
phát từ một người trung niên có phần ngơ ngác mà cũng từ một mớ giọng nói phản
ánh ý thức của những diễn viên và sự vật cất lên từ khoảng thời gian và không
gian hết sức mở rộng.
Trong khi có những đoạn có sức khơi gợi
rất cao và đầy đặn, có sức mạnh không thể chối cãi, thì bản thảo gốc vẫn quá tải.
Thay vì thể hiện một cảm nhận về những vũ trụ khác nhau nói trên, phiên bản đầu
tiên lại khiến người đọc nhớ đến những thất bại của chúng và đưa người đọc trở
đi trở lại từng cái. Có nhiều sự bất định, lặp lại, và đơn điệu: quá nhiều giọng
và quá ít nghĩa lý cho sự chỉ huy, kiểm soát bao trùm và từng chỗ. Công khó của
Pound là ở việc cắt gọt những đoạn thừa lời đã kéo bài thơ theo nhiều hướng
phân tán và việc làm cho những vần thơ còn lại thêm sắc sảo bằng cách gạch bỏ
những từ ngữ không cần thiết hay gây hiểu nhầm, cũng như huỷ bỏ nhiều hàng rào
và những âm điệu mâu thuẫn. Ông không thương tiếc vứt bỏ những toan tính giễu
nhại cố ý hay vô tình của Eliot, vì thấy phần lớn là thấp kém và không cần thiết,
và cũng xoá bỏ hay thách thức những mệnh đề ông thấy rõ là chứa đựng tinh thần
ghét phụ nữ [myoginist], bài Do Thái hay nếu không thế thì lại thể hiện sự kỳ
quặc của con người tác giả. Ông khuyên tác giả xuất bản những bài thơ đã nhập
sâu trong tổng thể riêng rẽ với những bài thơ mới thêm vào. Ông giúp nâng cao
các phẩm chất âm nhạc của tác phẩm, cả về nhịp của các dòng thơ riêng rẽ cũng
như trong các đề tài và tiết tấu chung của nó. Cùng lúc, ông giữ nguyên những đề
tài quan trọng và vấn đề bao trùm của chủ đề, giới hạn những cố gắng của mình
trong việc làm cho rõ, tăng cường và truyền đạt chính xác thông điệp gần như
hoàn toàn vô vọng của Eliot.
Chính Pound tự gọi mình là “bà đỡ”;
Eliot thì gọi Pound là il miglio fabbro - người thợ mỹ nghệ thiện nghệ
hơn. Kết quả là một bài thơ sắc sảo, cô đúc hơn nhiều và nói đúng cái phải
nói. Mỗi đoạn thơ đều được phát biểu một cách trực tiếp hơn, trong khi những đường
dẫn thực sự giữa năm đoạn của bản cuối cùng giờ đây được để ngỏ cho người đọc tạo
dựng.
Những thay đổi mà Vivien Eliot đề nghị,
tuy ít hơn nhiều, nhưng đã bổ sung rất đẹp cho những đề nghị của Pound. Có một
thính giác tuyệt vời về các dòng thơ chuyên biệt, cũng như một kỹ năng đáng
ganh tỵ trong việc giễu nhại lời ăn tiếng nói của người London thường ngày,
Vivien ca tụng những vần thơ hay nhất, cải thiện vài dòng đã có, và gợi ý vài
dòng thơ mới hàm xúc - chẳng hạn “nếu không thích nó thì anh có thể cặp kè với
nó” và “Cưới nhau làm gì nếu anh không muốn có con”.
Sẽ có thể là đơn giản hóa và sai lạc
khi tuyên bố rằng Pound cho lời khuyên về văn chương trong khi Vivien Eliot thì
nâng đỡ về tình cảm. Thực ra, cả hai người dường như đã đóng cả hai vai trò. Nhờ
có hợp lực của cả hai người biên tập tài năng, Eliot đã nhận được sự giúp đỡ về
cả tổng thể bài thơ và về việc chọn từ ngữ cho những dòng thơ chuyên biệt.
Bản thân Eliot cũng biên tập đáng kể
cho bài thơ, về cả những vấn đề cấu trúc lẫn những vấn đề của từng dòng thơ.
Ông không phải lúc nào cũng nghe theo gợi ý của Pound, và một số nhà bình luận
cảm thấy rằng nếu như ông ít nghe theo những gợi ý ấy hơn thì có lẽ sẽ tốt hơn.
Nhưng ít ai tranh cãi rằng bài thơ chung cuộc về tổng thể thì hay hơn bản thảo
gốc; nếu phải lựa chọn một cách nghiêm khắc, thì sẽ tốt hơn cho Eliot nếu chấp
nhận mọi gợi ý của Pound hơn là chối bỏ tất cả.
Tiến trình sáng tác The Waste
Land cho ta một ví dụ xuất sắc về vai trò không thể thiếu mà những người
khác có thể đóng trong sự ra đời một kiệt tác sáng tạo. Trong thời gian viết,
Eliot đang ở vào hoàn cảnh tuyệt vọng. Đời sống riêng của ông bất hạnh, và ông
vẫn thiếu tự tin về chỗ đứng của mình trong thế giới văn chương. Ông làm ra một
bản thảo ngổn ngang đầy hứa hẹn nhưng khó cho người đọc tiêu thụ. Eliot may mắn
có hai người mà ông cảm thấy thân gần, lại có thể làm việc với ông, và cũng may
mắn là ông có thể tiếp nhận một cách xây dựng sự phê bình của họ.
Giống như mọi người sáng tạo khác
trong một sự khai phá quan trọng, Eliot cố gắng sản sinh một hệ thống biểu tượng
hay ngôn ngữ mới, một giọng thơ có thể thể hiện được, một mặt là những tình cảm
tuyệt vọng của đích thân ông, mặt khác là sự suy vi của văn minh châu Âu. Những
mảnh khác nhau mà ông đưa ra qua năm tháng giống như những phác hoạ riêng rẽ có
trước bức Les demoiselles và bức Guernica, cũng như những
trích đoạn ngắn và những bài dân ca sau đó được nhập vào Le sacre và Les
noces của Stravinsky. Hai nhà phê bình được chọn lựa của Eliot nhận ra rằng
ông đã tìm thấy giọng điệu thích hợp và những cách thức thích hợp để hoàn thành
mục đích của mình, cho nên đừng tìm cách phê phán về thiết kế và thông điệp của The
Waste Land sau khi nó đã định hình. Đúng hơn, giống như các bậc cha mẹ
tìm cách giúp đứa con nhỏ của mình truyền đạt ý nghĩ của nó một cách hữu hiệu,
các bà đỡ của Eliot tỉa bỏ những ngôn từ thừa thãi để cho số khán giả đông đảo
nhất có thể bắt được giọng điệu và tình cảm chủ đạo của nó. Một lần nữa, như ta
đã thấy với Einstein, Freud, Picasso và Stravinsky, một người sáng tạo trên ngưỡng
cửa của những thành tựu hấp dẫn nhất, đã hưởng lợi từ những mối kết giao thân
thiết, gần như từ cha mẹ hay anh chị em ruột, cho đến những người mà mình thân
kính.
Ý NGHĨA CỦA THÀNH TỰU
Ít tác phẩm thơ trong lịch sử đã được
thừa nhận là quan trọng một cách nhanh chóng như thế, như một cống hiến mang
tính cách mạng đối với văn học cũng như một chữ ký tinh thần của một thế hệ. Dù
cho một Eliot về sau già hơn và sùng đạo ra mặt có giảm bớt tham vọng của bài
thơ, nói rằng nó là “một lời cằn nhằn riêng tư và hoàn toàn vớ vẩn về cuộc đời…,
một mẩu càu nhàu có nhịp điệu”, nó đã có ý nghĩa rất nhiều đối với một thế hệ
người đọc Âu Mỹ.
Eliot thể hiện được qua ngôn từ và
hình thức sự khó ở đang lan rộng, buổi tận thế của nền văn minh châu Âu từng có
lúc dường như toàn vẹn và thống nhất, nhưng giờ đây dường như ngày càng phân mảnh,
bất định và thậm chí cùn mòn. Eliot đã hoàn tất thông điệp này một cách gần như
gián tiếp, thông điệp đã được đưa ra rõ ràng trong cuốn Decline of the
West - Sự suy vi của phương Tây của Oswald Spengler chỉ vài năm trước.
Không có chỗ nào trong bài thơ nói rõ đến văn minh phương Tây, sự phân rã của
con người, hay sự suy vi hay vắng mặt của các giá trị. (Pound đã bảo Eliot
không sử dụng một lời đề từ của Joseph Conrad trong đó một nhân vật lên tiếng về
những tình cảm tuyệt vọng của mình). Thay vì thế, cảm nhận này được chuyển tải
qua những chân dung sống động - chẳng hạn, việc làm tình hờ hững giữa ả đánh
máy chữ và cậu thư ký công ty mua bán nhà đất; việc sử dụng những hình ảnh từ
văn học kinh điển như Phlebas, con người từng có lúc đẹp trai, và nhà tiên tri
Tiresias lưỡng tính đã chịu mọi khổ nạn; sự tương phản ngấm ngầm giữa phương
Tây suy sụp, không còn màu mỡ với một phương Đông khôn ngoan và bình yên hơn,
đã được tiêu biểu bằng bản tam ca huyền bí “Shantihs” cuối cùng, lấy từ kinh
Upanishad, gợi lên “sự yên bình với hiểu biết từ quá khứ”.
Thành tựu của Eliot gây ấn tượng mạnh
về một khía cạnh khác. Bài thơ khó đọc và khó chịu, đầy những dòng thơ chỉ người
có học là có thể hiểu và những ám dụ mà ngay cả những cước chú dài dòng cũng
không đủ làm sáng tỏ. Thế nhưng, thay vì đánh đố hay làm người đọc mất hứng -
và ở đây tôi đặc biệt nói những người đọc trẻ - thì cái phẩm chất bí hiểm và tối
tăm của The Waste Land lại dường như góp phần vào hiệu quả của bài
thơ và đưa người đọc vượt qua sự hấp dẫn của vẻ làm dáng hiển nhiên khi đọc một
tài liệu có chiều sâu rõ rệt như thế. Eliot có phần thành công trong việc chuyển
tải thông điệp của bài thơ ngay cả khi những dòng thơ riêng rẽ và những phần
riêng biệt có vẻ vô nghĩa. Khi ta đọc đi đọc lại bài thơ - và, giống như những
tác phẩm hiện đại khác, nó đòi hỏi và thưởng thưởng việc đọc lại - những đoạn
riêng rẽ có thể không trở nên trong sáng, nhưng tâm trạng bi ai của Eliot thì
xuyên suốt với niềm tin và sức mạnh rõ rệt hơn. Ở chỗ này, lần nữa, ta lập tức
nghĩ đến những sự tương tự với Les demoiselles và Guernica, Le
sacre và Les noces.
Các phản ứng với The Waste Land
Những bài báo điểm bình về The
Waste Land tích cực hơn rất nhiều so với những gì mà những tác phẩm mang
tính thời đại tương đương, chẳng hạn như Le sacre của Stravinsky
hay Les demoiselles của Picasso, đã nhận được. Chắc chắn cũng có những
phản ứng tiêu cực. Nhà thơ Amy Lowell gọi nó là “một mẩu mề heo [nguyên tác:
“tripe” nghĩa là lớp niêm mạc dạ dày súc vật – ND]”, nhà thơ Williams Carlos
Williams than rằng “tôi cảm thấy ngay lập tức nó đưa mình ngược về 20 năm trước”,
và tờ báo Manchester Guardian thì nói về “quá nhiều giấy lộn”. Nhưng
phần lớn những cây bút bình luận trên báo đều có cái nhìn tích cực hoàn toàn hoặc
dè dặt. Conrad Aiken nói đến “một loạt bức tranh xuất sắc, ngắn ngọn, rời rạc
hay có liên quan mờ nhạt, qua đó một ý thức trút hết những nội dung đặc trưng của
nó”; Edmund Wilson tuyên bố rằng nó “nâng cao và tàn phá cả một thế hệ”; Karl
Schapiro gọi nó là “bài thơ quan trọng nhất của TK 20”. Và tờ Times
Literay Supplement - Phụ trương Văn học của báo Times tuyên bố vào ngày 26
tháng 10 năm 1922: “Chúng ta có ở đây bề rộng, chiều sâu, và sự diễn đạt đẹp đẽ.
Còn cần gì thêm nữa cho một bài thơ lớn?”
Từ khi xuất bản, The Waste
Land đã được soi xét nhiều nhất trong mọi tác phẩm văn chương TK 20. Sự đa
thanh của nó đã sinh ra vô số cách đọc và sự tranh cãi. Sự tranh cãi trong trường
[giới văn chương] xoay quanh một số điểm. Mội số người nhìn bài thơ chủ yếu như
một tuyên ngôn tuyệt vọng riêng tư, trong khi những người khác cảm thấy rằng nó
cố gắng đạt đến sự biểu đạt phổ quát. Phần lớn nhìn nó như mang tính thể nghiệm
cao độ và tiên phong, nhưng một ít người cảm thấy rằng nó lạc hậu một cách cố
tình hay vô tình. Một điểm thường trở đi trở lại trong tranh luận liên quan đến
một trong những đức tính của văn chương theo Aristotle - bài thơ có thống nhất
một khối hay không. Người phê phán nặng nhất than phiền là nó rời rạc, chắp vá
tình cờ hay vô nghĩa mà không có sự liên tục hay phương hướng. Đáp lại, một
nhóm người bảo vệ tuyên bố rằng sự rời rạc thực ra chính là điểm mạnh của bài
thơ: vì đời sống và sự cảm nhận hiện đại là hỗn mang, nên một bài thơ
chuyển tải một cách trung thành không khí ấy phải tự nó làm ví dụ cho sự vô trật
tự. Những người bảo vệ khác tuyên bố dù sao cũng tìm thấy trật tự. Nhà phê bình
I.A. Richards, một trong những người đọc sớm và suy nghĩ sâu sắc nhất, mô tả
bài thơ là thống nhất về cảm xúc chứ không về logic, nó đạt hiệu quả bằng “âm
nhạc của các ý tưởng”; ông nói về sự tương phản và tương tác của những hiệu ứng
xúc cảm như sợi chỉ xuyên suốt. Theo Cleanth Brook, thì thái độ mỉa mai chủ đạo
đã tạo nên tính nhất thể qua các trải nghiệm và các đoạn của bài thơ. Cũng có sự
tranh luận nóng bỏng về giọng điệu: có nhiều hay một giọng điệu? Nếu như là một
giọng, thì đó là giọng Eliot, một giọng thay mặt Eliot, giọng nhà hiền triết
Tiresias, hay tinh thần châu Âu hiện đại? Với thời gian và những nghiên cứu tiếp
tục, nhiều nhà văn đi đến chỗ tập chú vào những yếu tố tự truyện phản ánh một
Eliot trầm cảm, bất lực và bên lề.
Dù được phản ứng ra sao, thì Eliot
cũng đã trở thành một nhà thơ quan trọng, và The Waste Land rõ ràng
là một tác phẩm ghê gớm, tuyên bố - có lẽ cũng thực hiện - tham vọng của tác giả
về sự lớn lao của nó. Ngay cả một Eliot lúng túng vì không tự tin cũng dám nói
rằng nó là “một tác phẩm tốt”, “tốt nhất mà tôi từng làm được”. Như với Le
sacre, một nghệ sĩ còn trẻ tuổi đã xoay xở để thuyết phục trường [giới âm
nhạc] rằng tác phẩm mới nhất của mình đánh dấu một tuyệt đỉnh, một thời khắc
quyết định trong sự phát triển của chính mình, trong sự phát triển của những nhạc
sĩ cùng thời, và, có lẽ, trong sự tiến triển của lĩnh vực. Không chỉ có việc
bài thơ có được tầm quan trọng trong tâm trí Eliot và ông đã nghĩ tốt về nó, mà
vấn đề là ông đã thành công trong việc chuyển tải cảm nhận về sự đặc biệt này tới
người khác. Vượt lên trên mọi giá trị nội tại của nó, độ dài, khuôn khổ, và
ngay cả sự tự phụ và tự đắc trong cách giới thiệu, tất cả hợp sức để làm cho nó
thành một tác phẩm quyết định trong con mắt tác giả và công chúng của ông.
THÀNH TỰU ĐẶC BIỆT CỦA NHÀ THƠ
Theo tôi, The Waste Land, hơn
bất kỳ tác phẩm thơ nào cùng thời đại, chuyển tải những giọng điệu và đề tài
chiếm lĩnh ý thức của những người đồng thời trong giới văn chương. Với không đầy
500 dòng thơ, Eliot đã thành công trong việc chạm đến và đi vào một số lượng thế
giới nhiều đến kinh ngạc. Mỗi dòng thơ và chắc chắn mỗi khổ thơ, đều mang nặng
ý nghĩa và có thể tự thân khởi lên một bài thơ riêng rẽ về một chủ điểm riêng rẽ.
Thiên tài này không chỉ chuyển đến người đọc một vũ trụ thơ (hay thực ra là nhiều
vũ trụ thơ) mà còn cung cấp một số lượng đồ sộ những điểm vào cho khán giả. Vài
đoạn thơ tung ra thứ ngôn ngữ nói, sự hí hoạ sống động, sự mô tả thiên nhiên bền
vững, những hình ảnh thần bí, lời đáp sắc sảo, những cảnh tượng đô thị ảm đạm,
những mẩu chuyện kể, một cuộc chơi âm thanh thuần tuý, những chớp hình đập vào
mắt, và nhiều hơn thế. Giống như trong những kiệt tác đỉnh cao khác của kỷ
nguyên hiện đại, như Ulysses hay À la recherche du temps perdu -
Đi tìm thời gian đã mất, đám đề tài chồng lấn nhau xuất hiện lúc ban đầu rồi
sau đó được phát triển theo cách này cách khác trong tác phẩm, cũng góp phần mạnh
mẽ vào hiệu quả của tác phẩm. Giữa các đề tài trong The Waste Land, có
những đề tài về sự phồn sinh và những lễ nghi sinh thực khác, ông Vua Ngư Phủ -
Fisher King, cỗ bài Tarot, câu chuyện Chén Thánh, vẻ u ám của London với những
cây cầu và nhà thờ cổ, cuộc tán phễu giữa tửu khách quán bar, cuộc chuyện trò
nghe lỏm được giữa các thành viên của xã hội thượng lưu, những mong đợi hành lạc
mà không có tình yêu, khả năng cứu chuộc, và những âm vang dụ khị của triết học
hay tôn giáo phương Tây. Những mô típ có ý nghĩa này xuất hiện trong một bài
thơ có những dòng thơ mạnh mẽ và những tuyên ngôn trần trụi, được chuyển tải chủ
yếu trong hình thức câu thơ năm chân [pentameter] cổ điển. The Waste
Land nổi lên như một chân dung đậm đặc và mạnh mẽ của giàn dài những tư tưởng
chiếm lĩnh một tâm trí rối loạn sâu xa, thực vậy, tâm trí hiện đại. Và dẫu
không phải là câu chuyện kể trực tiếp, nó đưa ra cùng lúc những cuộc tìm tòi đã
cũ một cách khá thấu đáo, đủ cho người đọc cảm giác về một trải nghiệm hoàn hảo,
chu toàn.
Cuối cùng, tôi muốn gợi ý rằng tâm trạng
của bài thơ ăn nhập một cách chính xác với những tình cảm của dân chúng châu Âu
khi kết thúc một cuộc chiến tranh kéo dài và phần lớn là chẳng ích gì - một thị
ảnh mà Eliot đã tiên cảm khi bước đi qua các phố Boston hơn một thập niên trước.
Giữa giới trẻ và giới trí thức - là mục đích của bài thơ này, trường của nó -
có sự đồng thuận rằng chiến tranh đã không đem lại bao nhiêu và những trông đợi
về một nền văn minh có sức sống, tiến bộ, thật mỏng manh và ngày càng giảm. Tôn
giáo có vẻ già yếu, sự phi luân được chấp nhận, và những thành phố từng sống động
giờ đây già yếu và rời rã; nhiều người trong số đó đi tìm những sản phẩm biểu đạt
có thể thể hiện những tâm trạng thất vọng ấy. The Waste Land thành
công hơn bất kỳ tác phẩm nào khác trong việc này; do đó, nó được dùng như một
biểu hiệu cho cả một thế hệ những kẻ bị mất hết, “thế hệ lạc lối” (lost
generation) của Gertrude Stein. Như nhà thơ C. Day Lewis đã nói: “[The Waste
Land] cho ta một ấn tượng đích thực về não trạng của những người có học
trong sự suy trầm về tâm lý diễn ra ngay sau chiến tranh”. Mặc các nhà phê bình
văn học nói gì, những người đọc thông thường đã trở nên cái trường làm
cho The Waste Land nổi tiếng.
SUY GIẢM TRONG HIỆU QUẢ SÁNG TÁC
Eliot đã viết “Prufrock” ở đầu tuổi
20 và The Waste Land ở đầu tuổi 30. Qui luật 10 năm mà tôi đã mô tả
có thể được thấy ở đây, với những cột mốc quan trọng trong sự phát triển tác phẩm
và tư tưởng của Eliot xảy ra cách nhau khoảng một thập niên. Eliot đã sống bốn
thập niên sau The Waste Land, và ông đã sáng tác thêm những vần thơ
đáng chú ý hơn, một kiệt tác thơ nữa, và tuôn trào một cách đáng kể những văn bản
thuộc những thể loại khác; thế nhưng thành quả tột đỉnh trong thể loại ưa thích
nhất mà ông đã đạt được vẫn là việc xuất bản The Waste Land, một
thành tích không giống như thành tích của những nghệ sĩ khác cùng tầm mức. Sau
đó không có thêm những cách tân đáng kể nào nữa, và nếu Eliot ngừng làm thơ sau
năm 1923, có thể ông vẫn giữ được vị trí như thế trong lịch sử thơ ca, dù không
phải vị trí như thế trong lịch sử văn học.
Ta có thể nghĩ về những lý do cả về mặt con người lẫn về mặt
liên quan đến lĩnh vực [văn chương] gây ra sự suy giảm về hiệu quả theo sau
thành công ban đầu của nhà thơ. Về mặt con người, cuộc sống của Eliot chuyển
qua một giai đoạn ngày càng bảo thủ sau những năm đầu thập kỷ 1920, và sự bảo
thủ này dường như đã góp phần vào sự suy giảm cả về số lượng thơ được viết lẫn
sự hứng thú đối với những người đọc thơ đương thời. Như đã nói ở trên, thơ nói
chung, và thơ trữ tình (cá nhân) nói riêng, là một tác phẩm nghệ thuật trong đó
người nghệ sĩ thường đóng góp khi tuổi còn trẻ. Phần lớn các nhà thơ lớn của những
thế kỷ gần đây đã sáng tác tác phẩm quyết định của mình ở lứa tuổi 20 hay 30,
và nhiều người hoặc là chết, ngưng làm thơ trong những thập kỷ tiếp theo, hoặc
là tiếp tục viết theo cùng một lối mà không có sự tiến triển hay thay đổi đáng
chú ý. Các nhà thơ đạt được sự đột phá vào tuổi trung niên hay muộn hơn như
William Butler Yeats hay Robert Penn Warren, thường hãn hữu hơn những tác giả đồng
đẳng trong thể loại tiểu thuyết, âm nhạc, hay nghệ thuật thị giác. Như nhà tiểu
thuyết Marcia Davenport vừa nói: “Tất cả các nhà thơ đều chết trẻ. Hư cấu [văn
xuôi] là nghệ thuật của tuổi trung niên. Và luận văn là nghệ thuật của tuổi
già”.
Eliot như một con người của công chúng
Bất kể việc xuất bản The Waste Land và sự thừa nhận
Eliot như tiếng nói của thế hệ mình, đời sống trong gia đình của Eliot vẫn là một
nguồn gây ra ưu tư cho ông. Bệnh tật của Vivien và những sự bục vỡ công khai vẫn
tiếp tục, và Eliot, trong khi bị lệ thuộc vào sức khoẻ thể chất, lại vẫn ở trong
tình trạng tâm lý mong manh. Ngay sau khi hoàn tất The Waste Land, Eliot
đã tuyên bố: “[Tôi] sắp sẵn sàng nôn ra hết văn chương và nghỉ khoẻ; tôi không
thấy lý do mình nên tiếp tục mãi việc đấu tranh trong cương vị hậu vệ chống lại
thời gian, sự mệt mỏi, và bệnh tật, và hoàn toàn không chịu thừa nhận ba thực tế
ấy”.
Hoàn cảnh gia đình đã không cải thiện. Cuối cùng, năm 1933,
khi đang đi chơi ở Hoa Kỳ, Eliot quyết định không còn tiếp tục mối quan hệ đã
gây cho mình nhiều đau khổ và chỉ ngày càng xấu đi. Ông đã thu xếp thông qua một
luật sư để có được sự ly thân với Vivien, và sau khi trở về nước Anh, ông rất
ít khi thăm lại người vợ đã ly thân của mình. Vivien không bao giờ hồi phục khỏi
sự gạt bỏ tàn nhẫn và hèn nhát ấy; cuối cùng bà được đưa vào một cơ sở tâm thần,
và chết ở đó vào năm 1948.
Eliot đi tìm sự giải khuây khỏi những đau khổ cá nhân của
mình qua việc đắm mình vào nhiều cố gắng với yêu cầu cao. Ông tích cực tham gia
việc xuất bản những cái gọi là tạp chí nhỏ (tập họp thơ, văn xuôi và bình luận)
ở cả hai bờ Đại Tây Dương. Ông làm việc từ 12 đến 15 giờ mỗi ngày, dạy sớm, để
hết thì giờ ở văn phòng, viết thư và điểm sách cho đến đêm khuya, và nặn ra các
bài báo, có tới hằng trăm - một số không ký tên, nhiều bài vẫn chưa được sưu tầm
hết. Một phần những hoạt động điên rồ này chắc chắn bắt nguồn từ ham muốn và
tham vọng, nhưng ít ra có một phần từ nỗi sợ hãi có thời gian hai tay rảnh rỗi
và không làm được thơ nữa.
Quan trọng nhất là vai trò của ông trong tờ tạp chí Criterion, mà
ông tung ra cùng lúc với The Waste Land (bài thơ dài thực ra đã được
công bố trong số đầu tiên của nó) và ông chủ trì nó cho đến cuối những năm
1930. Mục đích của tờ tạp chí như ông nói, là “tập họp những gì hay nhất trong
tư tưởng mới và sáng tác mới của thời đại”. Vì những nỗ lực không mệt mỏi của
Eliot và vì ảnh hưởng ngày càng tăng của ông trong thế giới văn chương và xã hội,
ông đã đạt được những thành công đáng kể, dù cho (như điều khó tránh khỏi với
các tạp chí nhỏ) có tiếng hơn là có miếng.
Đọc hết những thư từ nảy sinh liên quan đến vai trò biên tập
của Eliot trong tờ Criterion và những tờ tương tự, ta gần như cũng gặp
lắm mưu mô và tranh cãi như trong thế giới âm nhạc của Stravinsky. Eliot đã làm
om xòm chỉ về một từ hay một dấu chấm câu; nịnh nọt hay thúc ép những nhà văn nộp
bài chậm; dây vào chuyện mưu mô tiền nong và đấu đá quyền lực. Một cạm bẫy như
thế trong trường dường như phải gặp trong địa hạt trở thành một gương mặt trung
tâm trên thế giới nghệ thuật và ý tưởng, đặc biệt khi người ta không có nguồn
tiền riêng để dựa vào. Thế nhưng, không như Stravinsky và Picasso, Eliot dường
như đã không mấy vui thú (ngay cả một cách vô thức) với sự ngang trái liên kết
với vị trí của mình. Coi những việc ấy là cái tồi tệ cần thiết trong đời sống
văn chương, ông dường như đã được giải toả khi có thể bỏ được những tranh cãi vặt
vãnh như thế và có được vị trí người phát ngôn đàn anh.
Sau khi ở trong ngành ngân hàng mấy năm, Eliot đã có được cơ
hội gia nhập công ty xuất bản do Geoffrey Faber lãnh đạo vào năm 1925. Cho đến
hết đời, Eliot vẫn là gương mặt quan trọng trong công ty xuất bản Faber and
Faber, ở đó ông có thể khuyến khích những nhà thơ trẻ, trong đó có W.H. Auden,
Ted Hughes, Louis Mac-Niece, và Stephen Spender. Eliot đã chứng tỏ là một biên
tập viên hàng đầu và một thành viên xuất sắc của phòng biên tập. Dù ông không
đích thân dạy dỗ, nhưng đã cho những phản hồi hết sức hữu ích và chính xác cho
các nhà văn có khát vọng, đó cũng là trả món nợ của mình với Pound. Có lẽ đáng
ngạc nhiên nhất, ngay cả khi quan điểm triết học của cá nhân ông ngày càng quay
sang bảo thủ, ông (giống như Stravinsky) vẫn có cái nhìn rộng rãi về văn chương
và khuyến khích các nhà văn sử dụng những phương pháp và bút pháp khác nhau.
Và, tương phản với vai trò kẻ van nài, một biên tập viên của tạp chí nhỏ có
khát vọng to nhưng nguồn lực nhỏ, ở đây ông đã có cơ hội vừa là phán quan vừa
là người ban phúc, những vai trò ngày càng phù hợp với ông trong những năm
tháng sắp tới.…
Eliot, gương mặt văn chương vào thời trung niên
Cũng sáng chói như lúc Eliot vụt lên thành nhà thơ của thế hệ
mình, là việc ông thăng tiến đột ngột lên vị trí nhà bình luận văn học đầu bảng
ở nước Anh của thời đại. Eliot đã viết nhiều về văn học Anh của thời kỳ này và
thời quá khứ; ông cũng chủ trì về văn chương trong những ngôn ngữ và truyền thống
châu Âu khác mà ông quen thuộc. Ông đã viết nhiều và hay. Nhưng tầm vóc của
ông, lại lần nữa dường như phần lớn đã bắt nguồn từ cái cách viết của
ông.
Để bắt đầu, Eliot có năng lực nói từ bục giảng của nhà thơ, một
vai trò được kính trọng nhất trong văn chương châu Âu. Ông giữ vững quan điểm
nhà thơ là người có năng lực nhất để viết về thơ, ngay cả khi tra vấn về tính
khả tín của những người không phải nhà thơ mà tự cho mình phán xét thơ. Ông
chuyên trị đưa ra những phán xét về các tác phẩm hay tác giả, những kết luận
đưa ra như những bài thơ trào phúng tự tin, nhiều khi là những dòng vắn tắt từ
một bài thơ của mình. Bất kể trong đàm thoại, thư từ, hay những bài viết được
công bố, ông đều có thể đưa ra những phán xét nhanh và tự tin - một kỹ năng cần
thiết cho ai dấn thân vào nghề báo viết về văn học. Những phán xét này không phải
bao giờ cũng được ủng hộ bởi lập luận logic hay có hệ thống, nhưng được tổ chức
cẩn thận theo một khuôn mẫu thuyết phục về mặt tu từ. Trên hết, ông đã học được
cách đưa ra ý kiến của mình một cách ôn hòa, không thiên vị.
Có một giọng điệu
của vị giám khảo Olympia, tung hô một số cá nhân hay những tác phẩm cho đến bấy
giờ bị bỏ qua hay đánh giá thấp, và đặt vấn đề về những cá nhân hay tác phẩm đã
được đón nhận. Dù sự thích thú và đặt cược riêng của ông vào danh tiếng của nhà
văn này hay nhà văn nọ có thế nào, Eliot vẫn giữ cách thế của một người quan
sát vô tư, mà công việc là bảo vệ văn chương.
Việc tái phân bố địa hạt văn chương của Eliot đã tỏ ra thành
công một cách đáng kinh ngạc. Cũng như có nhiều người đã cảm thấy sốc khi đọc
thơ ông, nhiều người cảm thấy sốc khi đọc những phán xét về văn chương và văn
hoá thường gây bất ngờ của ông. Việc ông bảo vệ Dante như một người có thiên bẩm
ngang bằng nhưng liêm chính hơn Shakespeare đã được đón nhận nghiêm chỉnh. Những
lời ông phê phán Milton như trí tuệ quá mức đã được ghi nhận; sự khó chịu của
ông với các trí thức thành thị, phụ nữ, người theo khuynh hướng tự do, người Do
Thái, và “những chủng tộc không thuần chủng” được một số tiếng nói hưởng ứng. Sự
quan tâm của ông đến những nhà thơ siêu hình, các nhà tượng trưng Pháp, và những
bài thuyết giáo của Lancelot Andrews ảnh hưởng đến thói quen đọc sách và cảm nhận
của hơn một thế hệ sinh viên văn. Và trong khi quan điểm chính trị bảo thủ của
ông có thể khiến cho một ít người thay đổi suy xét của họ, nó đem đến sự kính
trọng nhất định cho những quan điểm có thể đã bị đơn giản coi là ghê tởm.
Tất nhiên, thật trái khoáy khi một cá nhân cảm thấy mình ở
bên lề quá mức lại tự cho là mình nói cho một dòng chính của Anh, thậm chí là của
châu Âu. Đây là Eliot - một người xứ New England [của Hoa Kỳ - ND] sống ở vùng
Trung Tây, một kẻ bảo thủ tại trường Harvard cấp tiến, một người Mỹ ở Anh Quốc,
một trí thức thành thị mềm yếu như nữ nhi với những quan điểm tiêu cực công thức
về phụ nữ và trí thức - tự cho mình đặt định các thái độ cho những ai chắc chắn
là ít bên lề hơn. Sự trái khoáy này không mất đi ở Eliot, ông tiếp tục suốt đời
nghĩ rằng mình là kẻ đứng ngoài cuộc. Nhưng Eliot cho rằng đó là một đức tính cần
thiết. Ông tuyên bố rằng chỉ người nước ngoài mới có thể lãnh việc tổng kết và
đánh giá mà ông đã dấn thân vào; những người Anh bản xứ sẽ gặp quá nhiều khó
khăn để nhìn vào vùng đất bằng con mắt sáng suốt, không định kiến. Và, vọng lại
Henry James, ông giữ vững ý kiến rằng một người Mỹ có thể trở thành một người
châu Âu theo cái cách mà không người châu Âu nào có thể.
Trong khi những phát ngôn của Eliot về nhiều lĩnh vực giờ đây
dường như lạ lẫm, thì các quan điểm của ông về thơ - nhiều quan điểm được nói
lên khi ông còn rất trẻ - đã tiếp tục gây (và xứng đáng được) chú ý. Eliot đã
nhìn thơ không như sự tuôn trào cảm xúc hay cái tôi mà là sự trốn khỏi những yếu
tố ấy; nhưng ông chỉ ra một cách sắc bén rằng chỉ có ai sở hữu tính
cách cá nhân và cảm xúc mới biết mong muốn trốn khỏi những cái đó nghĩa là gì.
Như ông nói: “Người nghệ sĩ càng hoàn hảo, thì cái phần hoàn toàn tách biệt
trong anh ta sẽ càng là con người đau khổ và tâm trí sáng tạo”. Vọng lại gần
như chính xác những tình cảm của các bạn bè hiện đại chủ nghĩa Picasso,
Stravinsky và Graham, ông ghi chú rằng các nhà thơ chưa chín thì bắt chước,
nhưng các nhà thơ đã chín thì ăn cắp, trong tiến trình biến nội dung đạo văn
thành cái gì đó riêng của mình, và, không phải không thông thường, thành cái gì
đó hay hơn.
Eliot phản ánh rất rõ tiến trình thơ. Ông thấy, nhà thơ có sự
nhạy cảm có thể tiêu hoá bất kỳ loại trải nghiệm nào. Tâm trí nhà thơ là một
kho tiếp nhận, nắm giữ và lưu trữ vô số cảm nhận, câu nói, hình ảnh, v.v...; những
thứ đó được giữ trong vô thức và hình thức chưa thành cho đến khi có thể hợp
thành một hợp thể mới trong đó chúng được thể hiện cùng nhau. Ông nói về một
“logic của tưởng tượng”, nó cũng mạnh mẽ, theo một cách riêng biệt của nó, như
logic của các khái niệm và ý tưởng. Hơn nữa, ông lập luận rằng, đọc thơ là một
trải nghiệm về cảm xúc, giống như nghe nhạc, có thể bị cản trở bởi sự thực thi
sức mạnh luận lý. Theo ông, thơ hay nhất là thơ có thể nhớ một cách vô thức; nó
cất lên từ, được xây nên trên cơ sở, và liên quan đến một nhịp điệu trong vô thức.
Trong cái có thể là đóng góp nổi tiếng nhất của ông cho việc
phân tích văn học, là ý tưởng về sự tương liên khách quan. Các nhà thơ không trực
tiếp truyền thông cảm xúc, ông nói. Đúng hơn, họ tạo ra tình huống hay hình ảnh
sao cho cảm xúc ấy, khi được thể hiện, thì sẽ được truyền thông một cách thành
công và hiệu quả. Ông nói, ta cần “một tập hợp sự vật, một tình huống, một chuỗi
sự kiện sẽ phát biểu rõ ràng cái cảm xúc riêng biệt ấy, sao cho khi
những ngoại diện - phải kết thúc trong trải nghiệm giác cảm - đã được cung cấp,
thì cảm xúc được gợi lên”. Những nhà thơ đáng ghi nhận nhất là những người sở hữu
thiên bẩm sáng tạo những sự tương liên khách quan ấy. Ông kết luận rằng “trừ
phi chúng ta có số ít người kết hợp một sự nhạy cảm đặc biệt với một quyền lực
đặc biệt về ngôn từ, không thì năng lực của riêng ta không chỉ không diễn đạt,
mà thậm chí không cảm nhận được gì hết ngoài những cảm xúc thô thiển nhất, năng
lực ấy sẽ thoái hóa”.
Khi viết về sự tương liên khách quan, Eliot có thể nghĩ nhiều
đến những trải nghiệm của mình, trong đó có những cố gắng để thể hiện bằng ngôn
từ những sự chìm đắm trong giác cảm thuở ban đầu và cuộc dạo bước kỳ lạ qua phố
xá Boston. Tuy nhiên chắc là những quan điểm của Eliot về văn chương, và đặc biệt
về thơ, đã vượt quá những trải nghiệm và định kiến cá nhân của ông. Ông đã đạt
tới những sự thấu hiểu thực thụ về tiến trình của thơ, và đặc biệt những sự thấu
hiểu về kỷ nguyên của chính mình, trong đó có tác phẩm của chính mình. Khi sử dụng
vốn đào tạo về phê bình và triết học của mình để soi sáng nghệ thuật của thời đại,
Eliot có thể kết hợp các vai trò thường được làm tròn bởi những cá nhân khác
nhau có sự đào tạo khác nhau và những cảm nhận tương phản. Sự thành công và sự
công nhận mà ông đạt được với tư cách nhà thơ cũng như nhà phê bình đã được
nhân lên bởi thực tế là ông có thể sẵn sàng làm tròn cả hai vai trò ấy như bất
kỳ cá nhân nào trong thời đại của mình.
Những suy nghĩ của Eliot về thơ giúp cho những thiên bẩm trí
tuệ của riêng ông bừng sáng. Tất nhiên, là nhà thơ, ông chủ yếu di chuyển trong
những biểu tượng ngôn ngữ - trong các nghĩa, sắc thái, và những kết hợp từ ngữ
trong mỗi ngôn ngữ mà ông viết. Nhưng khi viết các bài thơ, ông dựa vào những vật
liệu từ những lĩnh vực khác - những khái niệm thuộc loại logic-triết học, những
nguồn lịch sử và văn chương từ nhiều nền văn hoá, những hiểu biết về thế giới của
những người khác, và, có lẽ trên hết, là sự cảm nhận đời sống cảm xúc của chính
mình. Trừ phi trong những bài viết về văn chương và triết học, Eliot không trực
tiếp sử dụng những vật liệu ấy. Đúng hơn, ông khai thác chúng thông qua những
hình ảnh và thành ngữ văn chương tạo thành bài thơ. Nhiều thay đổi trong các bản
thảo của chính ông, cũng như những gợi ý xuất sắc cho các nhà thơ khác, đã phản
ánh những cố gắng thể hiện những nghĩa này một cách chính xác và trực tiếp
trong khuôn khổ phương tiện ngôn ngữ thơ.
T.S. Eliot và Vivien Eliot
Howard
Gardner
Hoàng Hưng dịch
Nguồn: Văn Việt
Theo http://www.hocviet.info/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét