Quan điểm của các nhà nhân học
về vấn đề sử dụng
biểu tượng.jpg)
.jpg)
Lời dẫn: Ý nghĩa của các biểu tượng luôn là một đối tượng
nghiên cứu hấp dẫn các nhà khoa học. Nhưng những tranh cãi đôi khi không có hồi
kết về ý nghĩa của chúng đã khiến cho một ngành khoa học độc lập nghiên cứu về
biểu tượng dường như chưa thể phát triển. Tuy nhiên, việc nghiên cứu các biểu
tượng bằng sự kết hợp liên ngành: ngôn ngữ học, kí hiệu học, nhân học... đã
cho thấy những kết quả khả quan. Nhân học biểu tượng là một trong những hướng
nghiên cứu ra đời từ những năm 70 của thế kỷ XX “liên kết và giải thích về các
sự kiện thông qua biểu tượng luận với các cấu trúc xã hội và các sự kiện xã hội
trong những điều kiện cụ thể”(Raymond Firth). Trên thực tế, nhân học biểu tượng
đã kế thừa những nền tảng lý thuyết về kí hiệu học của Ferdinand de Sausure, xã
hội học của Emile Durkheim, nhân học cấu trúc của Claude Levi-Strauss,.... Nó
tiếp tục được hoàn thiện bởi nhiều nhà nhân học khác như Raymon Firth, Mary
Douglass, Victor Turner, Cliford Geertz, David Schneider,... Dưới đây là bản dịch
một phần Chương 1 trong cuốn Biểu tượng - Chung và riêng (Symbols:
Publish and private) của Raymond Firth, trong tập hợp sách: Biểu tượng, thần
thoại và nghi lễ (Symbol, myth, and ritual) do Victor Turner tuyển chọn. Ở
đây có những kiến thức căn bản đối với sinh viên, giảng viên và những người
đang tìm kiếm tài liệu“nhập môn nhân học biểu tượng.” Hy vọng trong tương
lai, những tài liệu này sẽ được chuyển ngữ sang tiếng Việt để tập hợp thành một
bộ tài liệu cơ bản phục vụ cho việc học tập và nghiên cứu.
Đinh Hồng Hải
Biểu tượng hóa là một hiện tượng phổ biến trong tiến trình
phát triển của loài người. Tuy nhiên, chúng ta vẫn cần hiểu nhiều hơn nữa về
nó, đặc biệt nhìn nhận nó theo khía cạnh so sánh trong các xã hội khác nhau,
các tầng lớp khác nhau, các tôn giáo khác nhau. Thâm nhập vào trong giao tiếp,
nó được xem là căn cứ cho việc sử dụng ngôn ngữ, biểu tượng hóa là một phần của
cuộc sống chứa đầy trong đó các mối quan hệ xã hội. Văn học phương Tây đã đóng
góp một phần thông qua những tài liệu tham khảo, chúng gợi cho chúng ta những
câu hỏi về sự tồn tại và nhận dạng các giới hạn của biểu tượng. Trong một bài
luận về một nhà thơ, Emerson đã viết về tính phổ biến của ngôn ngữ biểu tượng:
“những gì được thừa nhận sử dụng như những biểu tượng là bởi vì chúng vốn đã là
một biểu tượng” (kể cả văn hóa) - “chúng ta là những biểu tượng và sống trong
thế giới của những biểu tượng”. Trong Sartor Resartus Carlyle tin rằng
trong một biểu tượng luôn có cả sự che giấu và sự bộc lộ.
Các bản ghi chép của phương đông cũng đưa ra những quan điểm
tương tự như vậy. Có cái gì bày tỏ trong đó khiến chúng ta bị hấp dẫn? Nó
là thực hay chỉ là ảo tưởng cá nhân của con người? Và nếu ở đó không có những
câu hỏi để các nhà nhân học trả lời, liệu chúng ta có thể đưa ra chí ít
là những bình luận có ý nghĩa dựa trên những cấu trúc diễn giải, các điều kiện
bày tỏ của họ, và các ảnh hưởng xã hội của họ?
Trong các nhóm tri thức, tính biểu tượng trong văn học, nghệ
thuật và tôn giáo là một chủ đề xuyên suốt các nghiên cứu; các nhà triết học và
nhà ngôn ngữ học đã có những nghiên cứu kỹ lưỡng về khái niệm biểu tượng trong
những bản tóm tắt đầy ý nghĩa. Tôi sẽ chỉ ra sau đây tại sao tôi lại suy nghĩ
và luận bàn về mối quan tâm của các nhà nhân học. Nhưng các nhà nhân học cũng
liên quan tới vài hướng mà ở đó thông thường con người nghĩ về các biểu tượng,
cư xử bằng các biểu tượng trong cuộc sống thường ngày của họ như các thành viên
trong một xã hội, và thể hiện một cách có ý thức những gì họ tạo ra các ý nghĩa
biểu tượng.
Bản chất của tính biểu tượng nằm trong nhận thức về một cái
gì đó thay thế hoặc diễn giải cho một cái khác, mối quan hệ giữa chúng thường
là từ cụ thể tới trừu tượng, từ cái đặc thù tới cái chung. Mối quan hệ này cho
thấy bản thân biểu tượng đã bộc lộ khả năng cho và nhận mặt khác lưu giữ cho những
đối tượng mà nó đã đề cập đến - và những ảnh hưởng đó thông thường mang tính cảm
xúc cao hơn.
NHẬN THỨC PHỔ BIẾN VỀ CÁC BIỂU TƯỢNG
Ngày nay, những gì nổi bật trong bối cảnh xã hội đương thời,
được lưu hành rộng rãi theo quan điểm về tính tượng trưng, và công khai, thường
đươc sử dụng như một biểu tượng để mô tả về những đồ vật, những con người, những
hành động, những mối quan hệ về các mối quan tâm của công chúng*. Đặc biệt trong một vài năm gần đây, các
phương tiện thông tin đại chúng đã đưa ra nhiều ví dụ. Tôi xin nhặt ngẫu nhiên ở
đây một vài trong số đó.
Nhiều quốc gia sử dụng những sản phẩm của riêng họ để làm vật
biểu tượng. Vì vậy, có thể thấy rằng trong những năm đầu của thế kỷ này, than
bùn, khoai tây và vồ đập đá của các mục sư trong giáo phận có nghĩa là Ai-len,
và rằng chúng “vẫn là những biểu tượng có giá trị”. Nhưng một vài sản phẩm quốc
gia đã trở thành biểu tượng của một số tổ chức quốc tế bởi vì nét đặc biệt của
sản phẩm đó. Ví dụ một loài động vật của Trung Quốc, gấu trúc khổng lồ quý hiếm
(panda), đã được lấy làm biểu tượng của Quỹ động vật hoang dã thế giới, và hình
ảnh của nó đã được chạm nổi trên thẻ bảo đảm của những người buôn bán lông thú
cam kết không sử dụng da của những loài có nguy cơ tuyệt chủng. Trong lĩnh vực
chính trị-xã hội, quân đội quốc gia lập căn cứ quân sự ở nước ngoài, luôn được
xem là “một biểu tượng của sự lãnh đạo thế giới.” Các cuộc gặp gỡ của lãnh đạo
các quốc gia được cho là sẽ trở nên có chất lượng vượt trội nhân một dịp đặc biệt
nào đó. Quan điểm cá nhân của Tổng thống Pháp và thủ tướng Anh có thể trao đổi
về Thị trường chung châu Âu, được cho là để đáp ứng tương lai của lịch sử châu
Âu như là “điểm rẽ mang tính biểu tượng” trong thế kỷ XX. Hành trình của Tổng
thống Nixon tới Alaska để chào đón Thiên hoàng Nhật Bản - đi 4000 dặm cho một
cuộc nói chuyện chỉ kéo dài 50 phút - cuối năm 1971 được xem như “một hành động
biểu tượng mang tính cốt lõi”, cuộc gặp này được hy vọng có thể giảm nhẹ sự
căng thẳng trong mối quan hệ Nhật-Mỹ; cuộc gặp đóng góp “tầm quan trọng mang
tính biểu tượng to lớn.” Chuyến thăm của tổng thống tới Cộng hòa nhân dân Trung
Hoa được một phần tư người dân Mỹ quan tâm chú ý như “một động thái ngoại giao
biểu tượng”- ở đó thực tế chuyến đi của tổng thổng tới Bắc Kinh sẽ đóng góp tầm
quan trọng về ngoại giao hơn bất kỳ một sự đồng thuận nào, chuyến đi có thể đạt
được khi tổng thống tới đó. Nhưng từ khi chuyến đi “mang tầm quan trọng có tính
biểu tượng,” được nhận ra rằng nó có thể biểu tượng hóa cho những thứ
khác ở các thủ đô châu Á, và nó được diễn giải cả ở Tokyo và Bắc Kinh.
Trong cuộc đối thoại giữa Bắc Kinh và Washington một cuộc
bóng bàn “được tạo ra như một biểu tượng” cho những trao đổi “của nhân dân hai
nước.” Sẽ có một sự vô tư nếu hành động hiềm thù của những lính trẻ người Do
Thái giải thoát những con ếch và con chuột trong các trung tâm thương mại Xô Viết
ở New York trong suốt tuần lễ Passover (một nghi lễ của người Do Thái -ND) như
là một phần nỗ lực giành được tự do cho những người Do Thái ở Liên bang Xô Viết
rời đến Isarel được miêu tả như một sự quấy nhiễu của các “tai họa biểu tượng”.
(Điều này được cho là tương ứng với sự tính toán trong kinh thánh về những nỗ lực
của Chúa để giải phóng cho những người Do Thái bởi những người Ai Cập). Và theo
lời kể trong Psalm 83, trong tang lễ của một người Do Thái hy sinh trong chiến
tranh được mô tả như “một ý nghĩa biểu tượng có liên quan tới sự đàn áp văn hóa
của người Do Thái và quyền lợi tinh thần ở Liên bang Xô Viết”. Ở một phương diện
khác, khi Thống đốc bang Illinois ngồi trong văn phòng của ông ta lúc nửa đêm
cùng với các sỹ quan phụ tá để thách thức một quả bom đe dọa, ông ta giải thích
rằng đó là “một hành động biểu tượng - chúng ta đang cố gắng nói một vài điều
gì đó tới một số người những kẻ kêu gọi và đang cố gắng hăm dọa chính quyền.”
Giới trí thức có thể dễ dàng đồng ý với tổng thống Columbia rằng
trường đại học là “biểu tượng và là đại diện của một xã hội rộng lớn hơn” và
như vậy nó nên được phê bình công khai, rằng “những công kích điển hình không
văn minh” không làm cho nó bị sụp đổ mà còn là sự cải tổ. Một ghi chú mỉa mai
hơn đã lộ ra trong sự mô tả về thư viện khổng lồ Lyndon Baines Johnson ở Đại học
Texas. “Kiến trúc cũng như nghệ thuật và biểu tượng là một trong những trò chơi
cổ nhất của nền văn minh” và kiến trúc của công trình kỷ niệm vĩ đại này đã “tạo
ra một sự thể hiện tuyệt vời những thành tựu của chính họ tạo nên hiệu quả đáng
kinh ngạc về biểu tượng và mỹ học”. Trong các hoạt động phát triển của xã hội
loài người nhát thọc mạnh của một chiếc xẻng vào lòng trái đất “trong một nghi
lễ biểu tượng” bởi một người Anh-điêng trong trang phục áo khoác bằng da hoẵng
và đội trên đầu chiếc mũ gắn lông vũ đại bàng đã đánh dấu sự bắt đầu của một mô
hình kiếm tiền mới của thổ dân - từ những trung tâm hội nghị khách sạn, cùng với
mặt đất hiện tại bị đe doạ san phẳng bởi những chiếc máy ủi. Trái lại, khách sạn
cổ kính đồ sộ Mississipi Gulf Coast đã bị phá hủy để làm đường cho một cửa hàng
và trung tâm mua sắm được mô tả như “một biểu tượng của ngày mới”. Khái niệm
hóa về biến đổi xã hội đã đưa đến một hình mẫu quan niệm rằng người dân chống lại
sự hợp pháp hóa cây thuốc lá được xem như “như một thanh chắn biểu tượng với sự
huỷ hoại văn hóa” bởi những áp lực khó tránh. Một hình mẫu khác là khi các nhà
đấu tranh bình quyền ở Mỹ tranh luận về việc yêu cầu một người phụ nữ chỉ
rõ vị thế hôn nhân của cô ấy bằng tiền tố Miss hoặc Mrs, điều đó là thể hiện sự
phân biệt và rằng nó nên được thay thế bằng Ms - “Ms thực sự chỉ là một biểu tượng
- một kí hiệu - nhưng nó quan trọng đối với nhiều phụ nữ.”
Một loạt những đồ vật và hành động đã được viện dẫn như những
biểu tượng - từ bóng bàn tới gấu trúc, từ thọc xẻng vào trái đất tới sự ngăn cấm
cây thuốc lá - cho thấy rằng bản thân chúng không mang ý nghĩa căn bản và rằng
chìa khóa để hiểu các giá trị biểu tượng của chúng nằm trong bối cảnh mà ở đó
chúng được quy kết hoặc là một phần trong đó. Đó không phải là bản chất tự
nhiên đặc thù của chúng mà là những mối quan hệ của chúng để đánh giá sự lựa chọn
như là những biểu tượng. Đồng thời, người ta không thể phủ nhận hoàn toàn đặc
điểm của một vật thể được sử dụng như một biểu tượng (ví dụ như tóc, máu), vì một
vài loại đồ vật có xu hướng đại diện cho một số mối quan hệ đương nhiên được
đưa ra trong các tình huống.
Đây có lẽ là một trường hợp khá đặc biệt khi một vật được đề
cập đến như đang sở hữu một ít quyền tự trị, một ít tự do trong hành động bản
thân, và vì vậy được công nhận rằng với những giá trị tự thân được cho là phù hợp
với hoàn cảnh. Vì vậy, nó là một phần của thành ngữ phổ biến hiện đại rằng con
người có thể dễ dàng trở thành những biểu tượng. Một mục sư được cho là
có “một vai trò biểu tượng như là một ‘dấu hiệu’ của nhà thờ”. Một giáo sĩ cống
hiến có một lương tâm vì xã hội - chẳng hạn như như cuộc tranh luận về vị tổng
giám mục người Braxin Dom Helder - được những người bạn và những người ngưỡng mộ
ông ta mô tả như một vị thánh, hoặc “chí ít cũng là một nhân vật biểu tượng”
người có những lời tuyên bố dũng cảm ở trong và ngoài nước để kêu gọi chú ý tới
những người có hoàn cảnh khốn khổ ở đất nước của ông ta. Cardinal Mindszenty của
Hungary người có 15 năm ẩn dật trong sự phản đối chống lại chính quyền được
xem như là “một biểu tượng về sự kháng cự cứng rắn của thời đại chiến tranh lạnh”.
Mô tả về các thủ lĩnh chính trị giống như các biểu tượng cũng rất phổ biến.
P.C.Lloyd đã chỉ ra trong tài liệu tham khảo về các xã hội châu Phi mà ở đó những
biểu tượng hiện đại về sự thống nhất quốc gia có xu hướng là những cá nhân hơn
là những khách thể hoặc tư tưởng (1967, 316). Một trong những người theo chủ
nghĩa dân tộc của Trung Quốc, người bác bỏ kịch liệt bất kỳ ý tưởng nào về sự
hòa giải với những người theo chủ nghĩa cộng sản, được “biểu tượng hóa” Tưởng
Giới Thạch; Lon Nol của Campuchia được mô tả như “một biểu tượng về một thủ tướng
hoàn toàn trong sạch” sau một tai hoạ gần như không thể tránh khỏi làm ông ta
chết đứng; Sheikh Mujihurb Rahman, thuộc Đông Pakistan (nay là Bangladesh), là
“một biểu tượng kháng cự của người Bengal.” Nhưng hiện tượng tương tự đã công
nhận sự đi xuống trong nấc thang chính trị. Ernest Bevin, người lãnh đạo công
đoàn Anh quốc, là “biểu tượng công nghiệp trong bước chuyển của tầng lớp lao động”
và khi ông ta trở thành Bộ trưởng ngoại giao “vai trò của ông ta trong việc
thành lập NATO và bác bỏ kế hoạch Schumann của Hiệp hội Than đá và Thép đã trở
thành biểu tượng”. Khi cựu thủ tướng David Ben-Gurion tham dự hội nghị đảng lao
động Israel vào năm 1971, sự có mặt của ông “được biểu tượng hóa như là sự thiết
lập lại quan hệ hữu nghị của ông với giới lãnh đạo của đảng” sau hơn một
thập niên tranh cãi về tư tưởng của đảng này. Charles Ever, thị trưởng người da
đen của Fayette, Mississipi, với những người bạn của ông “không phải là một người
bình thường hoặc là một thị trưởng tép riu mà là một biểu tượng quý giá - một
anh hùng về sự phục hưng chính trị của những người da đen ở miền Nam”. Adam
Clayton Powell, “người da đen” đầu tiên đến từ khu vực miền đông tới làm việc
trong Quốc hội Mỹ, trong một thời gian dài “là một biểu tượng thành công của
người da đen”. Tiến sĩ Eric William, Thủ tướng đầu tiên của Trinidad-tobago
thăng tiến trong ngọn lửa đấu tranh của những người da đen địa phương, “từng là
biểu tượng của những người da đen” khi đấu tranh chống lại chủ nghĩa thực dân
Anh. Và trong lĩnh vực kinh tế, một nhà tư bản công nghiệp Scotland, người đã
quan tâm tới việc mua xưởng đóng tàu đang bị phá sản Clydebank, “đã nổi lên từ
chỗ không có tên tuổi gì trở thành biểu tượng hy vọng cho hàng nghìn công nhân
đóng tàu ở Clydeside”.
Một ví dụ tiêu biểu về sự hợp nhất rõ ràng của khái niệm biểu
tượng trong mối quan hệ của một người với một thực thể trừu tượng đó chính là
Thiên hoàng Hirohito của Nhật Bản. Trước khi xảy ra thất bại của Nhật Bản ở cuối
cuộc Chiến tranh thế giới thứ hai, Thiên hoàng thường được xem như một vị thánh
thiêng liêng, người nối dõi trực tiếp của Nữ thần Mặt trời. Được phong thần và
được tôn kính công khai trong nhiều năm liền, trong lời công bố của Thiên hoàng
vào tháng 1 năm 1946 ông đã không thừa nhận quan niệm thần thánh của mình “được
dựa trên ý tưởng hư cấu cho rằng Thiên hoàng hiển nhiên là một vị thần”- và đã
trở thành “Biểu tượng quốc gia và sự thống nhất của nhân dân.” Bằng hành động
này, Thiên hoàng đã biến chính bản thân ông từ huyền thoại thành thế tục, từ một
vị thần trở thành một con người bình thường. Trong vai trò của mình khi là một
biểu tượng quốc gia, sự xuất hiện của ông sẽ dễ dàng được phần đông những người
Nhật chấp nhận, và ông ta dường như có thể thi hành được phần lớn các chính
sách khi có được sự ảnh hưởng khôn khéo lên các quyết định chính trị được đưa
ra bởi chính phủ. Một con người trong vai trò một biểu tượng chính trị có thể
có những chức năng cả tích cực lẫn bị động*.
Những quan điểm phổ biến hiện nay về luật pháp và đạo đức
cũng rất phong phú trong việc thừa nhận con người như là các biểu tượng. Có thể
nói rằng những công dân Mỹ không chịu ảnh hưởng nền tảng quân chủ hay được thiết
lập bởi nhà thờ, Tòa án Tối cao đã biểu tượng hóa bộ máy tư pháp, và tiến gần tới
mức độ của một thể chế bất khả xâm phạm. Người ta cũng cho rằng J.Edgar Hoover,
lãnh đạo Cục điều tra Liên bang (FBI) trong một thời gian dài, đã trở thành “biểu
tượng của sự đấu tranh chống lại cái ác.” Ở một thời điểm khác, cựu lãnh đạo
Black Panther đã bị buộc tội tấn công cảnh sát và bị cầm tù với khoản bảo lãnh
rất cao nắm giữ bởi những thành viên trong cộng đồng địa phương của ông, đã trở
thành “một nạn nhân biểu tượng về sự tù tội quá đáng” tương tự như một sự giam
giữ có tính phòng ngừa. Cũng giống như vậy, một Nhân viên quân lực bị kết án tù
vì tội sát hại một tù nhân địa phương trong cuộc tàn sát Mỹ Lai và trường hợp
này được nhiều người xem như là “một biểu tượng cho tất cả những sai trái trong
cuộc chiến tranh tại Việt Nam.” Trong một xung đột phổ biến qua những gì khác
nhau được đề cập như một sự ép buộc hoặc giá trị của những quy tắc đã được thiết
lập, trưởng nhóm nhạc Rock Rolling Stones, Mick Jagger, đến với nhiều người như
“để biểu tượng hóa và tiêu biểu cho toàn bộ các thế hệ nổi loạn nói chung với
việc hướng tới thuốc phiện, tự do đạo đức”. Và một hình mẫu gần đây về khả năng
lực chọn một ứng viên người da đen vào chức phó tổng thổng của Mỹ, cuộc bầu cử
năm 1972 đã để lại dấu ấn mạnh mẽ về giá trị đạo đức của hành động mang tính biểu
tượng. Người ta tranh luận rằng ứng viên người da đen vào chức phó tổng thống sẽ
có “một tác động ghê gớm mang tính biểu tượng đối với mối quan hệ sắc tộc ở Mỹ.”
Con người không chỉ sống với biểu tượng, nhưng con người còn sắp đặt và bộc lộ
bản chất thông qua chính những biểu tượng của anh ta, và thậm chí cấu trúc lại nó.
Một người da đen ôn hòa chạy đua vào chức phó tổng thống sẽ “là một biểu tượng
vô cùng mạnh mẽ về khả năng đạt được sự công bằng về mặt sắc tộc và sự hòa hợp
trong xã hội Mỹ.” Biểu tượng bản thân nó không tạo ra sự công bằng hay sự hòa hợp,
nhưng nó có thể tạo ra một bầu không khí mà ở đó họ trở nên dễ thở hơn. Vì vậy
một ứng cử viên phó tổng thống da đen trong liên danh tranh cử với tên gọi hòa
giải và tiến bộ xã hội sẽ giống như “đào được nguồn nước lành trong hệ thống biểu
tượng chính trị Mỹ”.
Rất nhiều những ví dụ như vậy,* đã được chọn lọc chỉ từ một vài nguồn
báo chí trong một số giai đoạn nhất định, minh họa phạm vi mở rộng khái niệm biểu
tượng đã thấm nhuần thành suy nghĩ phổ biến. Có rất ít những thắc mắc theo sau
như một chuyên gia luật người Mỹ, Steward Alsop, người phê bình về những khuynh
hướng chính trị của các đảng hiện đại, đã viết về những gì mà ông gọi là “suy
nghĩ biểu tượng.” Các thành viên của một đảng “không phải suy nghĩ về những
chính sách sẽ ban hành hoặc tranh cãi về chúng. Thay vào đó, họ phản ứng với
các biểu tượng.” Những người không phản ứng theo cách này đối với các biểu tượng
tương tự sẽ “không thực sự” là các thành viên trong đảng và vì vậy họ đáng bị đẩy
xuống địa ngục*. Trái lại các đảng viên đảng Cộng hòa trước
đây “những người có suy nghĩ biểu tượng” chống đối mạnh mẽ với chính phủ một
khi được sử dụng sức mạnh, hiện nay họ đã được thay thế bởi đảng Dân chủ “những
người có suy nghĩ biểu tượng”…và cứ như vậy (Newsweek, 26/4/1971). Nhận thức xã
hội được đề cập bằng một quan điểm được gợi lại từ một phát biểu kinh điển của
Emile Durkhiem: “Đây chính là một quy luật nổi tiếng mà ở đó những ẩn ý gợi lên
trong chúng ta bởi một vài thứ tự động gán cho chính bản thân chúng bằng những
biểu tượng tự thân.” (1926, 219). Những gì đáng kể trong những quan điểm phổ biến
hiện đại không phải là sự tự do sử dụng biểu tượng mà là sợ mở rộng cách nhìn
nhận việc sử dụng và gọi nó một cách biểu tượng.
Thêm một sự công khai sử dụng khái niệm biểu tượng không cần
thiết chuyển tải một cách rõ rệt loại quan hệ được xem xét giữa vật biểu tượng
và những gì mà nó muốn đại diện. Ý tưởng về biểu tượng tình dục dường như có thể
minh họa đủ rõ ràng cho vấn đề trên. Nhưng khi một diễn viên điện ảnh hoặc ca
sĩ được ví như một biểu tượng tình dục, điều này vốn thường xuyên xảy ra, thì
nó có ý nghĩa gì? Một hình ảnh thu nhỏ của những suy nghĩ và ham muốn tình dục,
được minh họa một cách sinh động trong một con người cụ thể và điều này liên tưởng
đến khiêu dâm một cách tế nhị - hoặc hiển nhiên - kết hợp với hình ảnh và động
tác? Vâng, nhưng trong mọi chuẩn mực: một biểu tượng tình dục chỉ dành cho một
giới nhất định - nam giới cho nữ giới, nữ giới cho nam giới; chỉ với một số người
– còn đa số thờ ơ, ngoại trừ những câu hỏi phức tạp từ những người bác bỏ biểu
tượng luận một cách tức giận. Và ngoại trừ các giá trị về thể chất, có vẻ như nếu
một người thường xuyên được tôn vinh sự hấp dẫn của bản thân một cách mơ hồ cả
tinh thần cũng như thể chất, để cho biểu tượng tình dục không chỉ thể hiện hoặc
gợi ra sự tiếp xúc xác thịt, mà còn ngụ ý thêm về cảm xúc, thậm chí là có phần
thanh tao. Có lẽ đó cũng là một trong những lý do khiến Marilyn Monroe, được
phong danh hiệu là một biểu tượng tình dục vĩ đại nhất trong thời đại của cô ấy,
có những lời bình luận rằng biểu tượng về cô ấy là “những gì được va đụng cùng
nhau.” Dưới sự dí dỏm của cô ấy, rất có thể, là những cách nhìn mơ hồ là thế
nào mà có những biểu tượng như vậy. Những phức tạp trong khái niệm này nằm ở chỗ
sự phản đối đàn bà, thể hiện ở sự phân biệt đối xử với những gì phụ nữ được
giáo dục, thông qua hình ảnh những ông chủ với “biểu tượng hội chứng tình dục
thư ký” (Time Magazine, 6 December,1971).
Một biểu tượng đại diện cho một cái gì khác nó - nhưng ở đây
có rất nhiều mức độ ý nghĩa có liên quan. Chuyến thăm của tổng thống Nixon tới
Alaska để gặp Thiên hoàng Nhật Bản được coi như là một hành động mang
tính biểu tượng bởi vì nó được coi như không có sự tìm kiếm mục tiêu
cụ thể - không có sự sắp đặt trước, không có câu hỏi nào cần phải giải quyết,
không có hiệp ước nào được ký kết, những điều đòi hỏi sự có mặt của ông. Động
tác thực hiện chuyến đi với khoảng cách dài như vậy có lẽ ngụ ý cho dấu hiệu về
tình hữu nghị đã có hoặc được hy vọng sẽ tồn tại giữa lãnh đạo hai nước. Thực vậy,
nó được bắt đầu với mục đích rõ ràng của tổng thống là để biểu lộ tình cảm mà
trong thời gian qua đang có xu hướng mất dần trong các cuộc thảo luận về quan hệ
kinh tế giữa Mỹ với Nhật, và rằng liên minh bền vững với Nhật có liên quan mạnh
mẽ tới chính sách của Mỹ ở Châu Á. Nó cũng được bắt đầu rằng ông có ý muốn chỉ
ra một đối trọng biểu tượng trong lần đàm phán hữu nghị với Cộng hòa Nhân dân
Trung Hoa. Đó là còn chưa kể đến quan điểm của một tác giả cho rằng trong khi cả
hai người đàn ông và hai chính phủ trên đều “kịp thời nắm bắt được chủ nghĩa biểu
tượng cơ hội”, “chủ nghĩa biểu tượng đã thuộc về quá khứ” (Max Frank, New York
Times, 28/9/1971).
Theo cách nhìn nhận này, ở đây có một sự cân nhắc đáng kể giữa
các quan chức của cả hai bên ẩn đằng sau vẻ bề ngoài lịch sự, vì vậy nghi thức
chào đón mang tính biểu tượng quốc gia đã không được đưa ra như nó vẫn tồn tại
trong ngoại giao giữa các quốc gia, nhưng chính điều đã bị bỏ qua đó được hy vọng
là sẽ quay trở lại. Đây là một hình ảnh minh họa cho thấy làm thế nào mà một biểu
tượng có thể được tách ra từ thực tế hiện tại và đã thay thế cho một thực tế
trong quá khứ hoặc sự ngẫu nhiên trong tương lai. Hoặc đặt nó trong một
cách thức khác, những gì đang được “tuyên bố” thông qua các hành vi biểu tượng
lại nằm trong sự ảnh hưởng của nó: hành động chào đón này không biểu lộ thực sự
những gì các nhà lãnh đạo - hoặc các quan chức và người dân hai bên - đang
nghĩ, nhưng phía đối nghịch của chúng ta đang cảm nhận, hoặc một diện mạo thứ yếu
chứ không phải là một khía cạnh quan trọng. Ý nghĩa của một biểu tượng sau đó
có thể là một hành vi mà, nếu nó vô nghĩa, chí ít sẽ là phản tác dụng đối với
các mối quan hệ quốc gia. Nghĩa rộng của biểu tượng ở đây lại chỉ nằm ở bề
ngoài, chứ không phải ở thực tế sâu xa. Hơn thế, Thiên Hoàng Nhật Bản là một bảo
chứng hoàng gia về biểu tượng quốc gia. Vì vậy “sự dừng chân biểu tượng” của
ông dành cho cuộc gặp gỡ có thể được miêu tả như một hành vi biểu tượng của một
người vốn đã là một biểu tượng - một loại biểu tượng của sức mạnh thứ hai.
Quan điểm cho rằng “biểu tượng” chỉ tương tự như những thứ
“phi thực tế” được dẫn ra bởi một ví dụ khác - mặc dù nó cũng đặt ra câu hỏi liệu
rằng trong việc sử dụng phổ biến giới hạn “biểu tượng” thường không dễ bị dùng
sai. Như một phần của sự cố gắng để giúp kiểm soát việc buôn lậu những bức
tranh cổ ra khỏi nước Ý, các nhà chức trách thuế quan Hoa Kỳ năm 1971 cho phép
“bắt giữ mang tính biểu tượng” với tên gọi Boston Raphael, về tính xác thực của
nó các chuyên gia giám định vẫn còn mâu thuẫn (Tạp chí Times, 6/3/1971; New
York Times, 11/9/1971). Việc sử dụng thuật ngữ “mang tính biểu tượng” là gì
trong bối cảnh này? Điều gì đã thực sự xảy ra dưới vẻ bề ngoài của việc các nhà
chức trách thuế quan chịu trách nhiệm với những bức tranh và cho phép nó được gỡ
ra từ bức tường của Bảo tàng Mỹ thuật Boston, nơi nó được treo lên để triển lãm
cho công chúng, tới kho của bảo tàng. Ở đó nó vẫn còn dấu hải quan, dựa trên
yêu sách cho rằng nó đã có thể bị buôn lậu trong nước mà không có phép. Ý nghĩa
biểu tượng ở đây là gì? Các nhân viên thuế quan trên thực tế có thể đã không chạm
tay lên các bức tranh, và vì vậy không thực sự “bắt giữ” nó; hành động của họ
có thể vì vậy mà đã được mô tả như một sự bắt giữ ẩn dụ; bằng cách này họ
đã giành được quyền kiểm soát bức tranh mà không cần nắm giữ nó. Được mô tả hợp
thức như “biểu tượng” trong những giới hạn thông thường, nó có thể dẫn đến
tranh cãi rằng một hành động của sự chiếm đoạt nên được diễn giải bằng những
cái khác, chứ không phải một hành động khác thể hiện sự bắt giữ. Cụm từ “bắt giữ
mang tính biểu tượng”đương nhiên chỉ là một phát minh của báo chí. Nhưng từ
quan điểm của công chúng khi nhìn nhận về nó có thể cho rằng “bắt giữ” thực sự
chỉ là tượng trưng chứ ở đó không có ý định tóm lấy bức tranh nổi tiếng kia.
Hành động này có thể có ý nghĩa như một sự ngăm cấm của các nhà chức trách thuế
quan (hoặc cơ quan chính quyền nào đó) trong việc phát triển các bảo tàng và
phòng trưng bày nghệ thuật từ các tác phẩm của nước ngoài bỏ qua những quy định
về các loại giấy phép thích hợp – nói cách khác, là buôn lậu những thứ có giá
trị.
Trong một ví dụ khác, tính đa nghĩa của biểu tượng luận được
thể hiện rõ rệt hơn trên nhiều chứng cứ. Khi những cuộc bầu cử dân chủ được đưa
ra sau chiến tranh ở một vài quốc gia có trình độ dân trí thấp, những biểu hiệu
bằng tranh ảnh thường được sử dụng để giới thiệu về các chính đảng khác nhau
trong quá trình vận động tranh cử. Năm 1969, đảng Quốc đại Ấn Độ bị chia tách
thành 2 phe đối nghịch, và một cuộc chiến hợp lệ kéo dài đã diễn ra để quyết định
xem phe nào được dùng “biểu tượng cũ của đảng, hình ảnh hai con bò lồng ách”. Vấn
đề này được xem là rất quan trọng vì có rất nhiều cử tri là những người mù chữ
sẽ nhận ra và bầu trước hết cho biểu tượng hơn là cho đảng được đại diện
(Times, 14/1/1971). Và cho đến khi Tòa án Tối cao từ chối không trao biểu tượng
hai con bò bị lồng ách cho phe nào, đảng của bà Gandhi đòi chọn một biểu tượng
về hình ảnh bà mẹ và đứa trẻ - nhưng trong sự kiện quan trọng này họ đã sử dụng
hình ảnh con bò và con bê. Một vài đảng khác để hướng tới cuộc bầu cử đã sử dụng
những phương sách tương tự để gợi tới hoạt động của nông dân - cái liềm và bông
lúa; người phụ nữ bên khung xe sợi; chiếc đèn dầu (Neville Maxwell, New
Society, 4/3/1971). Hình hoạ về những thứ này được mô tả như những biểu tượng của
các chính đảng. Tới lúc đó, các bức vẽ được quy ước hóa như sự tượng trưng của
con bò, hạt lúa,v.v... như những tín hiệu của họ. Có thể nói rằng phác họa của
những thiết kế này chính là “những biểu tượng” của nhiều đảng chính trị khác
nhau, chừng như nó có ý nghĩa rằng họ muốn gợi lên suy nghĩ từ các lãnh đạo đảng,
các đảng viên, và toàn thể cử tri bản chất của mỗi đảng chính là thực thể chính
trị của họ, những ý tưởng của họ, và chương trình hành động của họ. Cũng có thể,
sự lựa chọn những biểu tượng “mang tính tự nhiên” giống như những con bò đực,
bò cái và con bê, người mẹ và đứa con, hạt lúa, khung xe sợi, đèn dầu, đều có
nghĩa để gợi tới tầm quan trọng của cử tri mà ở đó có sự kết nối giữa các đảng
và sự quan tâm của họ tới cuộc sống của người dân sẽ được thể hiện.
Với ngụ ý đối với cuộc chiến hợp lệ về ách bò kể trên, có thể
thấy những giá trị, bao gồm cả uy tín, đã được đính kèm vào những biểu tượng
này. Nhưng những gì mà các khẩu hiệu thực sự biểu tượng hóa đối với các cử tri
vẫn còn là cái gì đó rất mờ mịt. Liệu có phải họ đã kết nối hình ảnh những con
bò đực với đảng Quốc đại truyền thống một cách thường xuyên đến mức người ta sẽ
bầu cho những con bò đực với suy nghĩ rằng họ vẫn đang bầu cho chính đảng đó?
Liệu họ có nhận ra rằng hình ảnh những con bò đực không còn đại diện cho đảng
nhưng vẫn bầu cho khẩu hiệu dựa trên nền tảng rằng những người đã sử dụng hình ảnh
con bò đực tự động sử dụng các chính sách đã được cử tri thông qua - rằng chính
sách đi cùng với biểu hiệu, chứ không phải với chính đảng mà ở đó nó có thể
thay đổi biểu hiệu? Hoặc có phải những cử tri không băn khoăn về những vấn đề
này, nhưng đơn giản là bầu cho khẩu hiệu mà họ ngưỡng mộ hơn là trên những nền
chữ nghĩa - và rằng họ thích hình ảnh từ những con bò đực tới hình ảnh bò cái
hay bê, hoặc họ thích sự bộc lộ tình cảm của khẩu hiệu về hình ảnh một người mẹ
và đứa con? Cuối cùng thì điều đó không nằm trong tất cả các câu hỏi trên mà được
minh hoạ bởi lời bình luận của một người phụ nữ mù chữ Kelantan Malay với một
nhà nhân học khi được đối chất với chính đảng địa phương về các biểu tượng của
một bó lúa, một chiếc thuyền đánh cá dưới cánh buồm, một ngôi sao và trăng lưỡi
liềm. Cô nói rằng cô sẽ bầu cho hình ảnh bó lúa bởi vì với cô lúa gạo là liên
quan đến phụ nữ trái lại chiếc thuyền đánh cá liên quan đến công việc của đàn
ông, và các thiên thể thì ở rất xa. Vì vậy để miêu tả các khẩu hiệu chính trị
như “những biểu tượng” của các chính đảng thì phải phớt lờ đi một sự khác biệt
có thể xảy ra ở trình độ của lời phát biểu - trong tính mộc mạc hồn nhiên hoặc
tính thẳng thắn đối nghịch với tính phức tạp hoặc không thẳng thắn của sự diễn
giải. Nói một cách khác - những sự kết hợp của các khẩu hiệu chính trị có thể bị
điều chỉnh bởi một số người thuộc nhóm nông dân hoặc nội trợ, không phải là khẩu
hiệu chính trị được phổ biến rộng như ý muốn.
TIẾP CẬN NHÂN HỌC ĐỐI VỚI BIỂU TƯỢNG LUẬN
Tôi đã chỉ ra sự tồn tại ở một phạm vi rất rộng của thực thể
mang tính biểu tượng - những thứ được gọi là biểu tượng và những ý tưởng về các
biểu tượng - trong bối cảnh xã hội hiện tại tất cả chúng ta đều chuyển động.
Tôi cũng đã đưa ra đề nghị rằng các thực thể có thể thích hợp với bất kỳ một
nghiên cứu nhân học biểu tượng thông thường nào bởi vì những vấn đề để xác định
và tưởng tượng về nó vẫn đang tiếp tục tăng lên.
Vậy đóng góp cụ thể của nhân học trong việc tìm hiểu biểu tượng
luận là gì? Một nhà nhân học có thể làm gì để không giống với những gì mà nhà
logic học, nhà siêu hình học, nhà ngôn ngữ học, nhà tâm lý học, nhà thần học,
nhà lịch sử nghệ thuật và những người khác nữa đã làm? Về bản chất như tôi nhận
thấy, cách tiếp cận theo hướng nhân học mang tính so sánh, quan sát, chức năng
luận, trung lập tương đối. Nó liên kết và giải thích về các sự kiện thông qua
biểu tượng luận với các cấu trúc xã hội và các sự kiện xã hội trong những điều
kiện cụ thể. Vượt qua phạm vi rộng lớn của những trường hợp cụ thể, các nhà
nhân học đã quan sát xem những biểu tượng gì được con người sử dụng thực sự, họ
nói gì về những biểu tượng ấy, trong tình huống nào những biểu tượng sẽ bộc lộ
ra và sự phản ứng với chúng. Theo đó, các nhà nhân học được trang bị để giải
thích ý nghĩa của các biểu tượng trong các nền văn hóa mà họ đang nghiên cứu,
và để sử dụng những lý giải như những phương tiện trung gian để hiểu xa hơn về
các tiến trình trong đời sống xã hội. Victor Turner đã chỉ ra ở một trong những
nghiên cứu của ông – góp một phần quan trọng trong những hướng phát triển mới -
đó chính là một minh chứng của việc sử dụng nghi lễ và biểu tượng như một chìa
khóa để tìm hiểu cấu trúc xã hội và tiến trình xã hội. Những người khác đã kiểm
tra một cách rõ ràng những hành động mang tính biểu tượng trong các bối cảnh xã
hội của họ để làm rõ cách hiểu về hiện tượng thay đổi chính trị hoặc tôn giáo.
Nhưng tôi nghĩ rằng nhiều người trong chúng ta có liên quan chủ yếu đến một
cách tiếp cận nhân học để nghiên cứu về biểu tượng luận chính là sự cố gắng để
níu giữ lấy kinh nghiệm càng nhiều càng tốt dựa trên những vấn đề cơ bản của
con người về những gì mà tôi muốn gọi là sự rời rạc - một khoảng cách giữa sự
bày tỏ hời hợt công khai của hành động và ý nghĩa ẩn tàng bên trong của
nó. Bề ngoài, một người đang nói hoặc làm gì đó thì những quan sát và suy
luận của ta sẽ nói cho ta biết nó không đơn giản như những gì đang diễn ra trước
mặt - nó ẩn chứa đằng sau điều gì đó, có ý nghĩa quan trọng hơn rất nhiều đối với
anh ta.
Tôi sẽ đưa ra một minh họa xuất phát từ kinh nghiệm của tôi ở
Thái Bình Dương cách đây nhiều năm*. Tôi vẫn nhớ hình ảnh một thủ lĩnh dị
giáo Tikopia nhiều lần đứng trong ngôi đền của ông ta và lau chùi cây cột lễ
trung tâm của nó bằng những chiếc lá thơm được ngâm trong dầu dừa. Bây giờ bạn
có thể bôi dầu lên gỗ để bảo quản nó hoặc bôi lên nó nước đánh bóng, như một kiểu
trang trí. Và ở Thái Bình Dương, bạn có thể bôi dầu lên cơ thể bạn và thấm nó với
những chiếc lá, khi bạn muốn trang trí cho cơ thể bạn, ví dụ khi tham gia vũ hội.
Nhưng khi một thủ lĩnh làm việc chà xát những chiếc lá như vậy anh ta nói rằng:
“thân thể của mày đã được tắm trong sức mạnh.” Ngày nay việc lau chùi xà nhà gỗ
với một lượng lớn những chiếc lá đã được ngâm dầu không được xem như là một
hành động tài trí. Nhưng hãy nghĩ rằng cây cột gỗ như một cơ thể thơm
ngát mùi dầu giống như một cách trang điểm cho bà đồng (medium).
Không nghĩ quá nhiều về một cơ thể vật chất, mà là một cơ thể vô hình - không cần
thiết phải có hình dạng của một cột trụ, nhưng trong một bối cảnh khác, một cơ
thể theo thuyết hình nhân, của một linh hồn, được tin là có thể kiểm soát mùa vụ,
đánh bắt cá, và sức khỏe của con người. Nghĩ quá về việc tắm rửa như lau chùi,
và lau chùi như một khởi đầu của việc trang trí, và trang trí mang lại sự dễ chịu
cho một ai đó cũng như cho những người khác. Cho nên bạn có thể xem hành động
này tượng trưng cho việc xức dầu lên thân thể của một vị thần với mùi hương
thơm ngát để biểu lộ tình trạng những mối quan hệ và tình cảm của việc thờ cúng
- và để dâng lên thần thánh lòng thành kính nhiều hơn với những lời thỉnh cầu của
những người thủ lễ. Đây dường như là bước đi rất xa của biểu tượng luận. Đó là
chưa kể đến việc rửa chân của chúa Giê-su bởi những môn đồ của ngài; việc xức dầu
thánh của Giê-su bởi đức Mary của Bethany; giá trị biểu tượng đối với những người
theo đạo Cơ-đốc của cây thánh giá, với những gì tương đồng với nó như Cây gỗ,
Cây nghi lễ; và cũng nghĩ về khái niệm Bánh thánh (Chap.12), về Cơ thể Thần
thánh của đức chúa Giê-su, về Cơ thể Tôn kính của Đức mẹ Đồng trinh. Không khó
để nhận thấy rằng những gì chúng ta được thấy trong trường hợp người Tikopia
chính là một dạng biểu tượng mặc dù vẻ bề ngoài của nó không giống như của đạo
Cơ-đốc, nhưng có chung các dạng thức căn bản về khái niệm hóa biểu tượng và
hình mẫu. Nhưng sự sắp xếp mang tính biểu tượng được sắp đặt trong một ma trận
của xã hội của thị tộc, thủ lĩnh, các cách thức trang trí thân thể, thậm chí
thiết kế kiến trúc đều cần đến sự nghiên cứu sâu về biểu tượng luận để được hiểu
một cách đầy đủ.
Tiếp cận nhân học, với việc áp dụng một cách đầy đủ, sẽ có mục
tiêu riêng của nó để đưa ra một sự mô tả mang tính hệ thống và phân tích một
hành động mang tính biểu tượng bằng phương diện ngôn từ và phi ngôn từ của nó;
để phân biệt các thành phần có ý nghĩa của hành động nói trên từ những gì ngẫu
nhiên; để đánh dấu những thói quen hoặc các yếu tố chuẩn mực ngược lại với những
gì thuộc về cá nhân và các phong cách riêng; làm sáng tỏ từ chính người đang thực
hiện hành động, những người tham gia và những người không tham gia với những ý
nghĩa mà họ đã gắn kèm với hành động; và để đưa tất cả những cái đó vào một
khung khái niệm chung, và trong một khung cảnh cụ thể với vị thế và mối quan hệ
nhóm của những người liên quan. Đây là một nhiệm vụ đòi hỏi khắt khe. Nhưng nó
lại được thực hiện bởi những nhà nhân học đáng ngưỡng mộ - được đề cập đến ở
đây như Audrey Richard, Monica Wilson và Victor Turner – tôi sẽ phân tích những
nghiên cứu của họ trong các chương sau. Một vài nhà nhân học khác cũng đã có những
nghiên cứu về sự thay đổi trong thành ngữ biểu tượng - ví dụ như bản thân tôi
đã thực hiện trong nghiên cứu về lĩnh vực tôn giáo của người Tikopia (Firth,
1970a).
Nghiên cứu về biểu tượng luận, đặc biệt biểu tượng luận tôn
giáo, là chủ đề thu hút nhất hiện nay trong nhân học xã hội. Đây là một xu hướng
tìm kiếm trong nghiên cứu này giống như một hướng phát triển hoàn toàn mới,
nhưng thực tế như tôi sẽ trình bày cụ thể trong chương 3, sự quan tâm về mặt
nhân học đối với các biểu tượng đã được xem xét từ hàng trăm năm nay, trước cả
thời của McLenan và Tylor. Có thể nhận thấy một thực tế rằng cho tới tận gần
đây lĩnh vực này vẫn rất ít được quan tâm thoả đáng, có hệ thống hoặc được duy
trì liên tục, và mối quan tâm hiện tại có phần phức tạp và tinh vi hơn, với việc
sử dụng phép phân tích và tập trung ở cường độ cao*. Tôi cho rằng có một vài lý do dẫn đến sự
phát triển chậm trễ này. Thứ nhất, do một hệ quả của quá trình thực hiện mang
tính chuyên nghiệp, các nghiên cứu mang tính hệ thống về biểu tượng luận đã phải
chờ cho tới khi có đánh giá về sự tiến triển được thực hiện những lĩnh vực hợp
thức hơn về cấu trúc xã hội, chẳng hạn như thân tộc hay chính trị. Giờ đây đã
có khá nhiều nền tảng được đặt ra nên chúng ta có thể dựng nên những cấu trúc
cao siêu hơn trong việc diễn giải biểu tượng. Thứ hai, những phát triển về mặt
lý thuyết trong giao tiếp và ngữ nghĩa học, về những kí hiệu và hàm nghĩa của
chúng, đã tập trung vào sự diễn giải các yêú tố hành vi mà ở đó ý nghĩa của kí
hiệu dường như luôn trở nên phức tạp và mờ mịt. Thứ ba, sự gia tăng hệ thống định
nghĩa văn hóa trong ý nghĩ và trong quan niệm cũng như quá trình suy nghĩ trở
nên phổ biến hơn, điều đó đã kích thích sự quan tâm đối với các lĩnh vực như biểu
tượng luận, nơi mà mối quan hệ giữa các thành tố dường như ở trên tất cả các loại
khái niệm. Tất cả những thứ đó chỉ là một phần tương đối giản đơn trong chiều
sâu học thuật.
Tuy nhiên tôi cho rằng còn có hai lý do quan trọng khác. Nó
được lưu giữ trong tâm lý phổ biến của thời đại chúng ta của thời chúng ta đã bị
cuốn hút với những nghiên cứu chỉ liên quan đến bản thân chúng mà ít đề cập đến
khía cạnh hành vi của con người, điều này có xu hướng loại bỏ hoặc phê phán
cách tiếp cận của các nhà thực chứng luận, và nó đã làm cho các ý tưởng trở nên
tối nghĩa, thiếu chắc chắn, huyền bí. Đây có thể là một phần của sự chống lại
hoặc giảm bớt các đòi hỏi cấp bách về sự hợp lý và sự chính xác trong xã hội
công nghiệp, xã hội máy móc thống trị của chúng ta. Một lý do khác mang tính cá
nhân hơn. Một số nhà nhân học (tôi cho rằng nên có cả bản thân tôi ở đây) đã
tìm ra vị trí công việc của họ trong biểu tượng luận như một phương tiện để thẩm
định và bắt đầu, có lẽ đang quyết tâm, một vài quan điểm cá nhân của họ về bản
chất và những yếu tố quyết định tới các mối quan hệ xã hội và hoạt động của con
người. Ở đây tôi có thể nói rằng trong khi tôi đang có ấn tượng mạnh mẽ bởi sự
kết hợp tuyệt vời của các nghiên cứu nhân học hiện đại với biểu tượng luận, tôi
không thể đưa ra tất cả những viễn cảnh chỉ bằng một vài luận giải nổi bật
trong số đó.
Nó dường như có ý nghĩa hơn đối với tôi, và để làm phù hợp với
thế giới ngày nay, rằng các nhà nhân học nên có gắng làm sáng tỏ ngôn ngữ biểu
tượng và hành vi biểu tượng và liên kết chúng trong phạm vi của các hình mẫu xã
hội và các giá trị xã hội. Trong đó nghiên cứu về các biểu tượng chính trị là rất
quan trọng. Nhưng tôi không cho rằng chỉ những vấn đề này là phù hợp với các mối
quan hệ chính trị - trừ phi ai đó hiểu được những gì thuộc về chính trị, giống
như một vài đồng nghiệp của tôi đã làm, giống như sự đòi hỏi bất cứ loại quan hệ
nào giữa con người với con người mà ở đó quyền lực luôn có sự liên quan, bất kể
trên quy mô nào. Các biểu tượng tôn giáo cũng rất quan trọng, nhưng tôi nhìn chúng
như một cách để đề cập tới những yêu cầu tương tự của thực tế như một chỗ dựa,
được phân loại bởi mức độ quan tâm giành cho chúng, chứ không bởi tính độc nhất
của những chủ thể mà họ đề cập. Cho nên trong khi tôi gộp cả biểu tượng chính
trị và biểu tượng tôn giáo vào trong sự thẩm định của chính mình ở cuốn sách
này tôi đã lấy ra một cách thận trọng trong những chất liệu của cuộc sống đơn
giản thường ngày - chẳng hạn như tính biểu tượng trong những cách đội mũ, chào
đón và chia tay, trao và nhận quà, hay vẫy những lá cờ. Tôi cũng rất thận trọng
khi cố gắng cân nhắc tới khía cạnh riêng và chung trong các hành vi biểu tượng
và các khái niệm biểu tượng, bởi vì tôi cho rằng mối quan hệ liên kết giữa
chúng thường bị sao lãng, bởi một số nhà nhân học cũng như những sinh viên của
các ngành khác khi nghiên cứu về biểu tượng luận. Tôi nghĩ rằng các mối quan hệ
giữa cái chung và cái riêng, các biểu tượng xã hội và cá nhân là rất quan trọng
để cân nhắc bởi vì chắc chắn ngày nay dường như đang có những xu hướng mạnh mẽ
trong xã hội nhằm chối bỏ những biểu tượng truyền thống và hướng tới sự khám
phá, thậm chí là phát minh ra những biểu tượng mới - những xu hướng mà ở đó những
ý thích và quyết định cá nhân được đưa ra nhằm được thừa nhận là những hình mẫu
biểu tượng của cộng đồng.
Phổ biến hiện nay, những diễn đạt chưa được phân tích về biểu
tượng luận lại gây được sự chú ý đối với một số nhà nhân học bởi vì chúng là một
phần nguyên liệu thô dùng trong nghiên cứu so sánh về quá trình suy nghĩ và
hành động của con người. Chúng bộc lộ khuynh hướng và kéo dài thêm những rối rắm
của con người trong vô số loại tiến trình xã hội, và đặc tính trừu tượng đó lại
được áp dụng vào những quá trình nói trên. Nhưng ở mức độ phân tích cao hơn, đặc
trưng hoá việc xử lý về biểu tượng luận cũng mang tầm quan trọng về mặt nhân học
đối với họ. Rất nhiều nhà triết học, nghệ thuật học, lịch sử nghệ thuật, phê
bình văn học, thần học đã viết về biểu tượng luận không phải ngay lập tức đã có
sự phù hợp với những nghiên cứu nhân học. Nhưng tôi cho rằng nó có giá trị rõ
ràng cho những mục đích nghiên cứu trong nhân học. Trước hết, tôi nhận thấy nó
giúp thỏa mãn kịp thời cho những trí óc tò mò để biết được những tranh luận đã
được đưa ra về biểu tượng luận bởi các chuyên gia trong những lĩnh vực khác và
trong phạm vi tài liệu mà họ bao quát. Thứ hai, một vài minh họa họ đưa ra giúp
gợi ý gián tiếp về một số dữ liệu nhân học có liên quan, và có thể là những gợi
ý đan xen trong quá trình xử lý. Cuối cùng, một số giả thuyết mà họ đưa ra về
những tiêu chuẩn nhận dạng các biểu tượng, mối quan hệ giữa các biểu tượng
chung và riêng, mối quan hệ biểu tượng hóa trong diễn đạt và giao tiếp đã cung
cấp những thứ tương tự hoặc thách thức các quan điểm nhân học. Đó là chưa kể tới
việc họ dường như luôn bỏ qua khía cạnh xã hội rất quan trọng đối với một nhà
nhân học, và để đưa ra những khẳng định đối với nhà nhân học đó là ràng buộc
văn hoá (culture-bound), hoặc “vị chủng” (ethnocentric). Vì vậy tôi nghĩ rằng hệ
thống lý thuyết để khám phá biểu tượng luận của các nhà nhân học nên bỏ
qua sự tồn tại về mối quan tâm từ các lĩnh vực khác.
Từ sự bao la của những đóng góp học thuật tôi chỉ có thể đưa
ra những lựa chọn mang tính cá nhân về một vài ví dụ mà theo quan điểm của tôi
nó phù hợp với những vấn đề mà các nhà nhân học cần xem xét một cách căn bản.
Chúng có thể có những đóng góp cho những nghiên cứu liên ngành còn rất hạn chế
mà các nhà nhân học đã theo đuổi.
Chú thích:
* Vấn đề này cũng được đề cập đến
trong lĩnh vực thương mại như một nhãn hiệu, ví dụ hãng bánh quy London (được
cho là một nhà cung cấp có uy tín thông qua việc họ được bổ nhiệm như một thành
viên của Gia đình Hoàng tộc) từ đó hãng này được gọi là Hãng bánh quy Biểu tượng,
với nhãn hiệu cái đầu voi.
13/2/2012Raymond Firth Đinh Hồng Hải dịchNguồn: Tạp chí văn hóa dân gian số 5, năm 2011Theo https://www.vanchuongviet.org/.jpg)
Raymond Firth
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét