Thần và đất
1. Địa danh Bà Rịa lần đầu tiên được sử nhà Nguyễn nói đến
qua một sự kiện xảy ra năm 1690 trong sách Đại Nam thực lục tiền biên. Năm
1776, Lê Quý Đôn cũng nói tới địa danh này trong Phủ biên tạp lục. Gần 190
năm qua, kể từ khi Trịnh Hoài Đức là người đầu tiên giải thích nguồn gốc địa
danh Bà Rịa đến nay đã có hàng chục cuốn sách, bài viết của các tác giả người
Pháp, người Việt tìm cách giải thích nguồn gốc địa danh này nhưng dường như vấn
đề vẫn còn để ngõ. Tựu trung có hai giả thiết về nguồn gốc địa danh Bà Rịa:
- Địa danh Bà Rịa bắt nguồn từ một nhân vật truyền thuyết ở địa
phương: Nguyễn Thị Rịa (thường gọi là bà Rịa), người đã có công khai phá đất
đai ở làng Phước Liễu (nay thuộc xã Tam Phước, huyện Long Điền). Dấu tích còn lại
là mộ bà Rịa ở Tam Phước.
- Tên gọi Bà Rịa có nguồn gốc từ địa danh của các tộc người từng
cư trú trên địa bàn này trước khi người Việt đến…
Giả thiết thứ nhất chưa thuyết phục vì tên gọi Bà Rịa đã có
trước thời điểm xẩy ra sự kiện theo truyền thuyết về nhân vật bà Rịa. Giả thiết
thứ hai cũng chưa thuyết phục vì có nhà nghiên cứu đã chỉ ra sự nhầm lẫn của Trịnh
Hoài Đức khi căn cứ vào Tân Đường Thư để xác định Bà Rịa là nước Bà Lị
xưa, trong khi Bà Lị hay Mã Lễ là đất của người Mã Lai, một bộ phận của đảo
Bornéo mà nửa bên đông là Bà Lị, nửa bên tây là La Sát, nằm rất xa vùng đất Bà
Rịa của chúng ta…
2. Thờ thần biển là tín ngưỡng của nhiều dân tộc trên thế
giới. Từ năm 334 TCN, trước khi xua quân Đông chinh, Hoàng đế xứ Macedon-Hy Lạp
Alexander đã giết bò để hiến tế thần biển Poseidon cầu mong đại thắng. Tương
truyền ông là người châu Âu đầu tiên bước lên đại lục châu Á, mở cửa bình minh
giao lưu Đông-Tây.
Trên dãi đất Việt, trong khi cộng đồng cư dân phía Bắc phát
triển rực rỡ với văn minh trồng lúa nước, gắn bó chặt chẽ với đồng bằng châu thổ
và vùng trung du thì ở phía Nam, cộng đồng người Chăm đã đặt nền móng và xây dựng
cho mình một truyền thống đi biển. Kinh tế biển, văn hóa biển đã để lại dấu ấn
sâu sắc trong quá trình phát triển của vùng đất nằm ở ngã tư đường giao lưu văn
hóa-văn minh. Người Chăm thờ rất nhiều thần, trong đó có thần Sóng Biển Po
Riyak. Hiện nay, tại làng Mỹ Nghiệp (thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh
Ninh Thuận) vẫn còn ngôi đền thờ Po Riyak và hàng năm đều tổ chức lễ hội, cầu
mưa thuận gió hòa, biển yên sóng lặng…
Trong quá trình di cư xuống phương Nam, người Việt thường
sử dụng tên gọi đã có sẵn và Việt hóa theo cách đọc của mình, hoặc đặt tên mới
để gửi gắm ước mong của mình vào tên gọi đó. Theo nhà nghiên cứu Tạ Chí Đại Trường
thì địa danh Bà Rịa có lẽ lấy từ danh xưng thần Po Riyak của người
Chăm. Sự Việt hóa từ Po Riyak thành Bà Rịa nằm trong quy luật
biến âm của ngôn ngữ Việt. Tương tự như Sài Gòn vốn được Việt hóa từ Prei
Nokor, Sa Đéc từ Phsa Đek, Cà Mau từ Tưk Khmau, Long Hồ từ Lon Hor… Từ Po
Riyak người ta đọc trại thành Pa Ria và cuối cùng là Bà Rịa.
3. Nhưng Po Riyak là thần Sóng Biển của người
Chăm mà vùng đất Bà Rịa xưa lại thuộc về Chân Lạp, hay nói đúng hơn là nằm trên
lằn ranh giữa Champa và Chân Lạp. Vậy thì nếu đúng địa danh Bà Rịa được Việt
hóa từ Po Riyak thì đó chính là sự phản ánh hồi ức của những đợt di
dân từ đất miền Trung vào trong thế kỷ XVII-XVIII mà trước đó họ đã chịu ảnh hưởng
tín ngưỡng-văn hóa biển truyền thống trên dãi đất này, cũng giống như tục thờ
cúng cá ông, vốn không có nguồn gốc từ Nam Bộ, nhưng đã theo bước chân lưu dân
từ miền Trung vào. Cái hồi ức tín ngưỡng-thần biển che chở trên đường
vào Nam đã thành tên gọi cho vùng đất đầu tiên đặt chân đến-để mở cửa vạch
một chân trời mới. Và điều này dễ dàng được chấp nhận khi mà ở vùng đất này đã
có lớp “trầm tích” tín ngưỡng văn hóa biển phát triển lâu dài trước đó hàng chục
thế kỷ.
Theo quan niệm của người Chăm thì cá voi (cá ông) chính là
hóa thân của Po Riyak. Từ sự kế thừa quan niệm của người Chăm, người Việt
phương Nam đã lập đền thờ và Việt hóa nghi thức thờ cúng cá ông suốt dọc bờ biển
từ miền Trung vào tới Nam Bộ, cho dù phía Bắc vẫn xem cá ông cũng như những loại
cá khác (bởi vậy có câu Nam vi thần, Bắc vi ngư-Nam là thần, Bắc là
cá).
Không phải ngẫu nhiên mà Bà Rịa-Vũng Tàu lại là địa phương có
nhiều đền, miếu, lăng, dinh thờ cá ông nhất ở Nam Bộ (trong khoảng hơn 50km ven
biển vùng đất lằn ranh giao thoa văn hóa suốt nhiều thế kỷ này có đến 10 ngôi đền
thờ cá ông, cao nhất về mật độ cũng như về số lượng). Từ hồi ức tiềm thức suốt
hành trình di cư về phương Nam, đến việc đặt gọi tên đất và quan niệm tôn
thờ cá ông là đền ơn đáp nghĩa theo luật nhân quả một lần nữa đánh thức
“trầm tích” văn hóa biển của vùng đất trước đó đã chịu nhiều biến động của lịch
sử.
Với sự xuất hiện của hệ thống tín ngưỡng liên quan đến biển
và là yếu tố chính cấu thành nên văn hóa biển, địa danh Bà Rịa một lần nữa xác
nhận không gian văn hóa biển của vùng đất mang tên Thần Biển.
4. Hiện nay, những yếu tố văn hóa biển tồn tại rất rõ nét
trong đời sống văn hóa tinh thần và tâm linh của cư dân duyên hải Bà Rịa-Vũng
Tàu. Nhưng nó chưa được nghiên cứu, xâu chuổi thành hệ thống, thành lớp lang chọn
lọc, dễ nhận biết và do đó cũng chưa có điều kiện để phát huy.
Mục tiêu định hướng kinh tế xã hội của tỉnh đến năm 2015 là
phát triển nhanh, mạnh, vững chắc kinh tế biển là xuất phát từ tiềm
năng, nhu cầu thực tiễn của cuộc sống hôm nay và ngày mai, nhưng như một ngẫu
nhiên, đó cũng là sự phát triển tiếp nối của một truyền thống… Cần nhận diện và
khơi dậy thế mạnh văn hóa biển truyền thống-tiềm năng “vô hình” để hợp lực và
cùng đội quân tiến ra biển lớn…
24/1/2007
24/1/2007
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét