Về sự thờ sách.jpg)
.jpg)
Trong sách VIII của sử thi Odyssey, chúng ta đọc rằng thần
linh đan dệt các bất hạnh để những thế hệ tương lai có cái gì mà hát về;
Mallarmé phát biểu, “Thế giới hiện hữu để kết thúc vào một cuốn sách”, dường
như lập lại, khoảng 30 thế ki về sau, cũng một quan niệm về một sự biện minh mĩ
học cho những điều ác. Hai viễn đích luận này, tuy thế, không hoàn toàn trùng
khít; cái trước thuộc về một thời đại của lời nói, và cái sau về một thời đại của
chữ viết. Một cái nói về kể truyện và cái kia nói về sách. Một cuốn sách, bất
ki sách nào, đối với chúng ta là một vật thiêng: Cervantes, chắc hẳn không lắng
nghe mọi điều mà mọi người nói, đọc ngay cả “những mẩu giấy tả tơi trên đường
sá”. Lửa, trong một hài kịch của Bernard Shaw, đe dọa thư viện ở Alexandria;
ai đó la lên là kí ức của loài người sẽ cháy mất, và Caesar đáp lại “Một kí ức
ô nhục. Cứ để nó cháy”. Caesar của lịch sử, trong thiển kiến, có thể tán đồng
hoặc lên án cái lệnh mà tác gia gán cho ông ta, nhưng ông ắt hẳn không coi nó,
như chúng ta, là một trò đùa phạm thánh. Lí do minh bạch : với người xưa chữ viết
chẳng là gì hơn một sự thay thế cho lời nói.
Người ta biết rõ là Pythagoras không viết;
Gomperz (Griechische Denker [Những nhà tư tưởng Hi Lạp] I, 3) cho rằng ấy
là bởi ông ta tin tưởng hơn vào những đức tính của sự dạy dỗ bằng lời. Quyết liệt
hơn sự kiêng bỏ đơn thuần của Pythagoras là chứng ngôn một mực của Plato.
Trong Timaeus ông phát biểu : “Gian nan là công việc khám phá ra kẻ tạo
tác và là cha của vũ trụ này, và đã khám phá ra ông rồi, không thể nói điều đó
cho mọi người”; và trong Phaedrus ông kể lại một ngụ ngôn Ai Cập chống
chữ viết (thực hành nó khiến cho người ta lơ là việc hành xử kí ức và lệ thuộc
vào biểu tượng), và nói rằng giống như hình tượng sơn vẽ “dường như sống động,
nhưng không trả lời một tiếng cho những câu hỏi người ta đặt ra”. Để giảm bớt
hoặc loại trừ khó khăn đó, ông sáng tạo đối thoại triết học. Một vị thầy kén chọn
một đệ tử, nhưng một cuốn sách không kén chọn độc giả của nó, họ có thể ác độc
hoặc ngu xuẩn; sự không tin kiểu Plato này đeo đẳng trong lời của Clement ở
Alexandria, một người thuộc văn hóa phiếm thần : “Đường lối thận trọng nhất là
không viết nhưng học và dạy bằng lời truyền miệng, bởi vì cái gì viết ra thì
còn đó” (Stromateis), và trong cùng luận thuyết đó : “Viết mọi điều
trong một cuốn sách là đặt một lưỡi gươm vào tay một đứa trẻ”, phái sinh từ Phúc
âm “chớ cho chó đồ thiêng, cũng đừng ném ngọc châu cho heo, e rằng chúng lấy
chân giày đạp, quay lại và xé nát các ngươi”. Câu ấy là từ Jesus, kẻ vĩ đại nhất
trong các vị thầy truyền miệng, kẻ duy nhất có lần viết vài từ trên mặt đất, và
chẳng ai đọc cái Ngài đã viết (Phúc âm John, ch. 8, câu 6).
Clement ở Alexandria viết về sự bất tín vào
chữ viết lúc cuối thế kỉ thứ 2; cuối thế kỉ thứ 4 thấy sự khởi đầu của tiến
trình tâm thần mà tột đỉnh, sau nhiều thế hệ, sẽ đưa tới sự thống ngự của chữ
viết trên lời nói, của cây bút trên tiếng nói. Một vận may đáng kể xác định rằng
một nhà văn thiết lập được khoảnh khắc chính xác (và tôi không đang cường điệu
đâu) khi tiến trình rộng lớn này khởi đầu. Thánh Augustine kể lại trong Quyển 6
của Tự bạch (Confessions) :
“Khi ông [Ambrose] đang đọc, đôi mắt ông chạy qua trang sách
và tâm ông nhận biết được nghĩa, nhưng tiếng nói và cái lưỡi của ông im lặng.
Ông không hạn chế tiếp cận với bất cứ ai vào phòng, cũng chẳng có đến cả thông
lệ báo danh một người khách. Rất thường khi chúng tôi ở đó, chúng tôi thấy ông
đọc thầm lặng và chẳng bao giờ cách khác. Sau khi ngồi im lặng một hồi lâu (bởi
ai mà dám bắt ông gánh thêm khi đang chuyên chú tập trung như thế ?) chúng tôi
thường đi ra. Chúng tôi cho rằng trong cái om sòm của những rắc rối của kẻ
khác, ông hẳn không muốn bị mời cứu xét một vấn đề nữa. Chúng tôi tự hỏi không
biết ông đọc thầm lặng chắc hẳn để tự vệ kẻo lỡ có một ai đó nghe quan tâm và
hăm hở vào sự vụ, rồi ông lại phải giảng giải văn bản đang đọc nếu nó có chứa
khó khăn, hoặc kẻ kia có thể muốn tranh luận một số vấn đề khúc mắc. Nếu thời
gian của ông bị tiêu phí theo cách đó, ông sẽ thông qua được ít sách
hơn là ông ao ước. Ngoài ra, nhu cầu bảo tồn giọng nói, thường dễ bị khan tiếng,
cũng có thể là một lí do rất hay để đọc thầm. Bất kể ông có thời gian này do động
cơ gì, con người này có lí do tốt để làm như vậy”.
Thánh Augustine là một môn đệ của thánh
Ambrose, giám mục địa phận Milan, khoảng năm 384; sau đó 13 năm, ở Numidia, ông
viết tác phẩm Tự bạch và vẫn còn thắc mắc về cảnh tượng phi thường
kia : một người trong phòng, với một cuốn sách, đọc và không nói lên thành lời.*
Sự con người thông qua trực tiếp từ kí hiệu
viết đến trực nhận, bỏ qua âm thanh; nghệ thuật ki lạ con người khởi xướng, nghệ
thuật đọc thầm, sẽ dẫn tới những hậu quả ki diệu. Nó sẽ dẫn, nhiều năm về sau,
đến quan niệm quyển sách như một cứu cánh tự thân, chứ không phải một phương tiện
cho một cứu cánh. (Quan niệm huyền học này, chuyển sang văn học thế tục, rồi ra
sẽ sản sinh những định mệnh độc đáo của Flaubert, và Mallarmé, của Henry James
và James Joyce). Chồng lên ý niệm về một Thượng đế nói với con người
để ra lệnh cho họ làm gì hoặc cấm họ làm gì là ý niệm về Quyển Sách Tuyệt đối,
về một Thánh thư. Với người Hồi giáo, cuốn Koran (cũng gọi là “Quyển
sách”, tức al-Kitab) không chỉ là một tác phẩm của Thượng đế, giống như
linh hồn của con người hoặc vũ trụ; nó là một trong những thuộc tính của Thượng
đế, giống như sự vĩnh hằng của Ngài hoặc sự thịnh nộ của Ngài. Trong chương 13
chúng ta đọc rằng văn bản nguyên ủy, Mẹ của Quyển sách, được ki thác trên Trời.
Muhammad al-Ghazali, vị Algazel của những nhà kinh viện, tuyên bố : “Kinh Koran
được chép trong một cuốn sách, được phát âm bằng lưỡi, được nhớ trong tâm và,
dù vậy, vẫn tồn tại tại trung tâm của Thượng đế và không bị biến cải bằng sự nó
thông qua các trang viết và sự hiểu biết của con người ? George Sale nhận xét rằng
kinh Koran không tạo dựng này chẳng là gì khác hơn ý tượng của nó hoặc nguyên
hình kiểu Plato của nó (its idea or Platonic archetype); chắc hẳn
al-Ghazali sử dụng ý tưởng về nguyên hình, truyền thông qua Hồi giáo do
Bách khoa thư của Huynh đệ Thanh tịnh (Eucyclopedia of the Brethen of Purity) và
do Avicenna, để biện minh cho quan niệm về Mẹ của Quyển sách.
Còn quá độ hơn cả người Hồi giáo là người
Do thái, chương đầu tiên trong Thánh kinh Do thái chứa câu nổi tiếng : “Và thượng
đế nói, “Hãy có ánh sáng” và thế là có ánh sáng”; những nhà huyền học Kabbala
tranh luận rằng hiệu năng lời phán đó từ Thượng đế tới từ các chữ cái của các từ.
Cuốn Sepher Yetzirah (Sách về Hình thành), được viết ở Syria hoặc
Palestine vào khoảng thế ki thứ 6, khải lộ Jehovah của các Đạo quân, Thượng đế
của Israel và Thượng đế Toàn năng, đã sáng tạo vũ trụ bằng phương tiện là các số
cơ bản từ 1 đến 10 và bằng 22 chữ cái của bảng mẫu tự abc. Sự những chữ số có
thể là công cụ hoặc thành tố của sự sáng tạo là giáo điều của Pythagoras và
Iamblichus; sự các chữ cái cũng thế là một dấu chỉ rõ về sự thờ phượng mới về
chữ viết. Đoạn thứ 2 của chương 2 đọc là : “22 chữ cái nền tảng. Thượng đế vẽ
chúng, khắc chúng, kết chúng, cân chúng, đảo chúng và với chúng tạo mọi vật
đang có và mọi vật sẽ có”. Rồi cuốn sách khải lộ chữ cái nào có quyền lực trên
khí, chữ cái nào trên nước, chữ cái nào trên lửa, và chữ cái nào trên minh triết,
và chữ cái nào trên hòa bình, và chữ cái nào trên ân sủng, và chữ cái nào trên
giấc ngủ, và chữ cái nào trên giận dữ, và cách nào (chẳng hạn) chữ cái kaf,
vốn có quyền lực trên đời sống, được sử dụng để hình thành mặt trời trong thế
giới, ngày Thứ tư trong tuần lễ, và tay trái trên thân thể.
Những người Ki tô giáo còn đi xa hơn. Ý tưởng
rằng thần tính đã viết một cuốn sách tác động họ tưởng tượng rằng thần
ấy đã viết hai cuốn, và rằng cuốn kia là vũ trụ. Vào đầu thế kỉ 17, Francis
Bacon tuyên bố trong cuốn Advancement of Learning (Thăng tiến học vấn)
rằng Thượng đế hiến cho chúng ta 2 cuốn sách để chúng ta không rơi vào sai lầm;
cuốn đầu, sách Thánh kinh, khải lộ ý chí của Ngài; cuốn sau, sách tạo vật,
khải lộ quyền năng của Ngài và là chìa khóa cho cuốn trước. Bacon chủ đích rất
nhiều hơn là tạo một ẩn dụ; ông tin rằng thế giới có thể tỉnh lược thành những
mô thức thiết yếu (nhiệt độ, mật độ, trọng lượng, màu sắc), vốn tạo, trong một
số lượng hạn định, một abecedarium naturae (bảng mẫu tự abc tự nhiên)
hoặc chuỗi các chữ cái bằng vào đó văn bản phổ quát được viết ra.** Sir Thomas
Browne, khoảng 1642, thừa nhận rằng “Như thế có hai cuốn sách từ đó tôi thu thập
Thần tính của mình; ngoài cuốn sách viết ra của Thượng đế, một cuốn nữa của Tự
nhiên tôi tớ Ngài, thủ bản phổ quát và công cộng kia, nó nằm trải trước mắt của
tất cả : những kẻ chưa từng thấy Ngài trong cuốn này, đã khám phá ra Ngài trong
cuốn kia (Religio Medici, I, 16). Trong cùng đoạn đó chúng ta đọc : “vắn tắt, mọi
vật là nhân tạo; bởi Tự nhiên là Nghệ thuật của Thượng đế”. Hai trăm năm qua
đi, và tác gia Carlyle người Scotland, ở nhiều chỗ trong những sách của ông, đặc
thù ở trong luận văn về Cagliostro, đi xa hơn giả thuyết Bacon; ông nói rằng lịch
sử phổ quát là một Thánh thư mà chúng ta giải mã và viết một cách không chắc,
và trong đó bản thân chính chúng ta nữa cũng được viết ra. Sau này, Léon Bloy lại
sẽ viết :
“Không có con người nào trên trái đất có thể tuyên bố mình là
ai. Không ai biết mình đã tới thế giới này để làm gì, những hành vi, cảm xúc,
tư tưởng của mình tương ứng với cái gì, hoặc tên thực sự của mình là
gì, cái Tên bất khả hủy diệt trong sổ bộ của Ánh sáng… Lịch sử là một văn bản lễ
thức bao la, nơi các chữ i và các dấu chấm không phải thua về giá trị so với
các câu hoặc các chương trọn vẹn, nhưng tầm quan trọng của cả hai là không thể
xác định và được che giấu một cách thâm sâu. (L’Ame de Napoléon [Tâm hồn
Napoléon]).
Thế giới, theo Mallarmé, hiện hữu cho một
cuốn sách; theo Bloy, chúng ta là những câu, hoặc từ, hoặc chữ cái của một cuốn
sách huyền thuật, và cuốn sách không ngừng nghỉ đó là cái duy nhất trong thế giới: chính xác hơn, nó là thế giới.
Chú thích:
* Các nhà bình luận đã ghi nhận rằng thông lệ thời đó là đọc lớn
tiếng để nắm nghĩa rõ hơn, vì không có dấu chấm câu, cũng chẳng có sự phân
li các từ, và có thói quen đọc chung vì khan hiếm thủ bản. Đối thoại
của Lucian ở Samosata, Chống một kẻ mua sách ngu dốt, cũng chứa một kí lục
về thói quen đó vào thế kỷ thứ 2.
**Những tác phẩm của Galileo tràn đầy quan niệm vũ trụ như một
cuốn sách. Tiết thứ 2 trong tuyển tập của Favaro (Galileo Galilei: Pensieri,
motti e sentence [Galileo Galilei: Tư tưởng, vận động
& Anquiet]; Florence, 1949) mang tựa đề “Il libro della Natura” [Cuốn sách Tự
nhiên]. Tôi thích dẫn đoạn sau đây: “Triết học được viết trong cuốn sách rất lớn
luôn mở ra trước mắt chúng ta (tôi muốn nói vũ trụ), nhưng nó không thể hiểu được
trừ khi trước tiên ta học cái ngôn ngữ và biết những chữ trong đó nó được viết.
Ngôn ngữ của sách đó mang tính toán học và các chữ là các hình tam giác, hình
tròn, và những hình dạng hình học khác”.
Viết năm 1951. Nguyên bản: “Del culto
de los libros”. Dịch ra tiếng Anh: Eliot Weinberger 1999; NXB Viking/ Penguin.
16/7/2007Jorge Luis BorgesNguyễn Tiến Văn dịchTheo https://www.vanchuongviet.org/.jpg)
.jpg)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét