Hành trình nghệ thuật của Trường ca Hàn Mặc Tử

Hành trình nghệ thuật của 

Trường ca Hàn Mặc Tử

Hành trình về cái đẹp
Trường ca Hàn Mặc Tử ra mắt quần chúng vào những ngày cuối năm 1993. Về hình thức thì đây là một tổ hợp những ca khúc Phạm Duy phổ thơ Hàn Mặc Tử. Nhưng người nghe có thể hình dung được chủ đích của tác giả tổ khúc này không phải chỉ là phổ nhạc một số bài thơ lẻ của một nhà thơ như ông vẫn thường làm. Trường ca Hàn Mặc Tử có thể xem là một bản diễn giải bằng nhạc toàn bộ cuộc hành trình nghệ thuật của tâm hồn Hàn Mặc Tử.

Hành trình nghệ thuật của Trường ca Hàn Mặc Tử

Trường ca Hàn Mặc Tử được bố cục làm ba phần mang tựa đề như sau: (1) Tình quê; (2) Trăng sao; (3) Ave Maria. Mỗi phần gồm có ba phân khúc nhạc được hình thành là từ phổ một bài thơ hoặc từ tập hợp một số các trích đoạn thơ, có khi lại chỉ là phổ một trích đoạn của một bài thơ mà thôi. 

Phần I - Tình quê - gồm ba phân khúc: Tình quê, Ðây thôn Vỹ Giạ, và Ðà lạt trăng mờ. Ðấy là những phân khúc nhạc phổ từ ba bài thơ Hàn Mặc Tử làm từ những ngày còn trẻ (1).

Nhạc mở đầu phân khúc một là những âm thanh ngân nga êm ả nhưng rất lãng mạn. Chất nhạc đã được kĩ thuật hòa âm làm bật lên tính cách đặc trưng của nhạc chiều (serenade) quen thuộc trong nhạc cổ điển phương Tây, tất cả quyện vào nhau để tạo nên một khung cảnh thanh bình từ ngoại cảnh đến tâm cảnh. 

Phân khúc hai là nhạc phổ toàn bài thơ Ðây thôn Vỹ Giạ. Nhạc mở đầu gợi tả một không gian u tịch, vắng lặng như những buổi hoàng hôn nơi đồng quê những thuở thanh bình: tiếng côn trùng kêu vẳng, hoàng hôn uốn lượn xa vắng như tiếng phi lao rì rào trong gió, như tiếng gió thì thầm lúc chiều tà. Không gian âm nhạc thật trữ tình. Nhạc và hòa âm của phân khúc này chuyển sang nét u uẩn, gợi tả những cảm giác bâng khuâng man mác mà ta vẫn gặp trong những ngâm khúc của văn học cổ điển. (Không gian nghệ thuật trong phân khúc này gợi lên ấn tượng về những bài thơ Ðường của trường phái biên tái, hoặc giả những phân cảnh người tình trong truyện Kiều tha thẩn đi tìm hương cũ nơi vườn xưa quạnh vắng).

Từ nét buồn u uẩn mênh mang, nhạc chuyển sang phân khúc ba với tựa đề Ðà lạt trăng mờ. Phần nhạc dạo tạo ngay cảm tưởng về một sự thiêng liêng huyền nhiệm của không gian qua cảm nhận của nhà thơ. Nhạc đề của phân khúc là nỗi đắm say trong tiếng gọi ảo huyền của cái Ðẹp mà nhà thơ đã cảm thán rằng phút thiêng liêng đã khởi đầu. Ðã thoáng hiện những băn khoăn khắc khoải khi tiếng nhạc vút lên niềm u uất rền rĩ như nỗi đơn côi của người nghệ sĩ. Nhạc đã có sức đồng cảm cao đối với một cảm thức tế vi của nhà thơ.

Khởi đầu từ hành âm êm ả thanh thoát đến vắng xa u ẩn, rồi chuyển sang sâu lắng. Nhạc gợi lên hình ảnh con người đi trên hành trình từ hồn nhiên của tuổi nhỏ đến xôn xao tình trẻ, rồi đến tiếng gọi kín nhiệm của nội tâm đã biết thao thức kiếm tìm. Không gian nhạc là không gian chiều tà đi vào đêm.

Phần II - Trăng sao - gồm ba phân khúc mang tựa đề: Trăng sao rớt rụng, Hồn là ai, và Trút linh hồn. Mở đầu phân khúc một là đoạn tán thán về sự mầu nhiệm của ánh trăng. Tính cách của nhạc ở đây là tính cách thánh ca, nhưng đối tượng của lời tán thán không phải là một hình ảnh siêu nhiên mà chỉ là ánh trăng. Nhà thơ bị trăng mê hoặc và tắm đẫm hồn mình trong ánh trăng. Ðấy là khởi điểm của những xúc cảm thơ trong Thơ Ðiên-Ðau Thương, tập thơ Hàn Mặc Tử làm từ khi phát bệnh phong. Hành âm của phân khúc lần lượt đi qua bốn biến điệu: vầng trăng --> chơi với trăng --> trăng tự tử --> rượt trăng. Có lẽ đây là lần đầu tiên tâm trạng khúc mắc của Hàn Mặc Tử được thể hiện một cách cụ thể qua hình tượng gợi tả của âm nhạc: hình tượng âm nhạc tăng cường độ xúc cảm dần qua từng biến điệu, cho đến cuối biến điệu thứ tư. Nhạc vờn múa như một cơn say, trong một kết cấu đẹp. Nhạc đi những bước ma quái làm nổi bật xúc cảm của người nghệ sĩ trước nỗi cô đơn vì cảm nhận vẻ Ðẹp mê hồn mà nhân gian dường như khó có thể cảm và hiểu được,

Phân khúc hai mở đầu bằng tiếng sáo Mèo rền rền, để rồi sẽ đeo đẳng mãi suốt phân khúc. Nhạc chuyển qua những kết cấu đầy kịch tính để diễn tả cảnh người nghệ sĩ vừa thoát hồn để dẫn hồn mình đi qua suốt một đêm, lúc thì cười như điên sặc sụa cả mùi trăng, lúc thì cùng ngả nghiêng lăn lộn giữa muôn hình, lúc thì dìm nhau xuống một vũng trăng êm, lúc thì lặng yên trong thổn thức, lúc thì bay lên cho tới một hành tinh... Tâm sự nhà thơ trong tập Thơ Ðiên-Ðau Thương được thể hiện bằng những hình tượng âm nhạc phức tạp về giai điệu và hòa âm, gợi tả nỗi u ẩn hoang mang của tâm hồn thơ.

Phân khúc ba có thể xem như một thoái trào của đợt sóng âm nhạc trong phần II. Ba biến điệu nối tiếp nhau nặng nề như cảnh tha ma mộ địa, lẩn khuất tiếng sáo Mèo nghẹn ngào như tiếng cú đêm khuya. Hình tượng âm nhạc cũng dàn trải như khoảng trống mênh mông của không gian tịch lặng. Nhạc đi êm và nhẹ mà sao vẫn vương vấn nỗi thê lương. Lời thì thầm của nhà thơ là lời bộc bạch về tâm tình ông dành cho cuộc đời thân mến. Ba trích đoạn thơ ghép lại thể hiện được tâm sự khắc khoải đau đớn trong giai đoạn sáng tác Thơ Ðiên-Ðau Thương.

Nghệ thuật phát triển hình tượng âm nhạc trong phần II này là nghệ thuật ba lan: cảm xúc dâng lên từng đợt như sóng tràn. Không gian là đêm tối mênh mang. 

Phần III - Ave Maria - cũng gồm ba phân khúc: Lạy Bà là đấng tinh truyền thánh vẹn, Hỡi sứ thần thiên chúa Gabriel, và Phượng Trì, Phượng Trì.

Phân khúc một là lời xưng tụng đấng tinh truyền thánh vẹn. Nhạc bắt đầu bằng đoạn hợp xướng nghiêm trang, thánh thiện. Toát ra toàn thể phân khúc là vẻ đẹp thuần khiết của hình tượng người nữ trong nghệ thuật muôn thuở. Nhạc trở về giai điệu thanh thản an hòa. 

Sau phần tán tụng vẻ Ðẹp trinh nguyên, phân khúc hai chuyển sang lời cảm thán về hình tượng thiên thần bằng một biến điệu khác: nhạc trở nên xa vắng như lời thì thầm trong kinh cầu nguyện có tác dụng như những lời phản tỉnh nội tâm, những nét nhạc trầm lắng như e sợ làm kinh động sự im lặng, hay như nỗi ngây ngất của người nghệ sĩ trước vẻ đẹp mong manh như gió như sương huyền diệu, bước đi sẽ đứt động hờ sẽ tiêu. Người nghệ sĩ đã hát bao nhiêu lần về Mẹ rồi, vậy mà những âm thanh về hình tượng người Mẹ trong phân khúc này vẫn quyến rũ với một giai điệu láy lả lướt vẻ đẹp dân ca.

Phân khúc ba -Phượng Trì, Phượng Trì- láy trở lại hành âm của phân khúc một để làm viên mãn một chu trình. Bốn câu thơ đã ngân vang âm hưởng lời cảm thán vẻ Ðẹp thánh thiện của Nàng Thơ. Hình tượng âm nhạc toát ra tính cách trữ tình, rất người mà vẫn trong suốt như vẻ đẹp thiên thần.

Trọn phần III là một bài thơ dài được phổ thành nhạc. Không gian vẫn là không gian của dạ khúc, nhưng tính cách đã thay đổi hẳn qua màu sắc ấm áp huy hòang của âm thanh và ánh sáng. Nhạc đề là sự xưng tụng vẻ Ðẹp thánh thiện được biểu hiện qua hình tượng một Người Nữ nguyên mẫu: khi thì là Ðức Bà, khi thì hóa thân làm Phượng Trì. Nghệ thuật biểu hiện là nhạc nhà thờ, vừa có đồng ca vừa có độc thoại. Bao trùm lên toàn thể là vẻ đẹp rực rỡ của thế giới bình an mà tâm hồn người thơ về nương náu. 

Trường ca Hàn Mặc Tử đã phát triển nhạc đề để thể hiện diễn biến tâm tình của nhà thơ quá cố: từ chất thơ mộng trong sáng buổi đầu, nhạc chuyển sang những biến điệu đầy kịch tính ở phần hai, trước khi chuyển sang nét nhạc thanh thoát của vẻ Ðẹp thiên thần. Ðấy cũng là hành trình thơ Hàn Mặc Tử.

Hành trình thú đau thương của người nghệ sĩ

Kể từ khi nhà thơ qua đời đến nay đã hơn 50 năm. Nhiều người đã viết sách và bài báo, nỗ lực phân tích tâm sự nhà thơ bằng nhiều ngả: có người đã dựa vào căn bệnh hiểm nghèo của thi sĩ mà nói về những tâm trạng điên loạn bất thường của Hàn Mặc Tử trước khi nương náu tâm hồn trong ánh sáng tôn giáo. Có người đã dùng con mắt phân tâm học để diễn dịch tâm hồn Hàn Mặc Tử qua những biểu hiện phức tạp của những ức chế tâm lí. Trường ca Hàn Mặc Tử của Phạm Duy là một nỗ lực hiếm hoi của người nghệ sĩ âm nhạc nhằm diễn giải bằng âm thanh hành trình nghệ thuật của nhà thơ.

Trong lời dẫn giải về tác phẩm Trường ca Hàn Mặc Tử, Phạm Duy cho biết rằng ông đã từng làm quen với thơ Hàn Mặc Tử từ thuở còn đi học. Ông nêu ra những chủ đề thơ Hàn Mặc Tử mà ông cảm nhận được: tình yêu, tình dục, sự đau khổ, sự đau thương, sự điên dại, cái chết, Ðạo, Thượng Ðế, Thiên Chúa (2). Ðiều này cho thấy mối đồng cảm sâu sắc của tâm hồn người nhạc sĩ đối với tâm hồn nhà thơ. Những nếp gấp tâm tình của Hàn Mặc Tử được thể hiện dần qua suốt những hành âm của nhạc, cứ thế nhạc phát triển qua ba phần với ba phân khúc, như từng đợt sóng xô cao thấp khác nhau. Có thể xem Trường ca Hàn Mặc Tử là tấm bản đồ tâm hồn thơ Hàn Mặc Tử. Bố cục ba phần của Trường ca Hàn Mặc Tử rất tương ứng với ba giai đoạn biến chuyển trong tâm sự thơ Hàn Mặc Tử:

(1) Thời thanh xuân lãng mạn đẹp ngời của thời kì Tình Quê rất tương ứng với phần I (Tình quê) của bài trường ca của Phạm Duy, cũng thơ mộng trữ tình và tràn trề tình yêu thương;

(2) Thời điên loạn, đau đớn vì thể nghiệm nỗi đau thương của thân phận, cũng là thời kì nhà thơ sáng tác Thơ Ðiên-Ðau Thương, rất sát hợp với phần II (Trăng sao), với những nét nhạc vật vã kêu gào và ma quái;

(3) Thời kì Hàn Mặc Tử sáng tác Xuân Như Ý trở về sau là thời kì ông tìm được sự nương náu tâm hồn trong Thiên Chúa, được hình tượng hóa ở phần III (Ave Maria) là phần nhạc chuyển sang sự yên ổn trong thế giới của cái Ðẹp vĩnh hằng được hiện thân qua nàng thơ Phượng Trì. 

Con đường thơ của thi sĩ Hàn Mặc Tử khi hóa thân vào trong bài trường ca đã trở thành một biểu tượng của hành trình một nghệ sĩ ở giữa cuộc đời này. Ba phần của trường ca này là ba dáng vẻ của cuộc đời được phả vào nghệ thuật trong đó có tình yêu sôi nổi mà e ấp của một thời hoa niên lãng mạn, có những đau khổ của một đoạn đời lận đận vì những nghiệt ngã hay những dằn xóc khác nhau, để rồi khép lại với tình yêu tìm thấy trong thế giới vĩnh hằng trong suốt một vẻ Ðẹp tinh tuyền. Có thể tóm gọn một câu về hành trình của người thơ là một hành trình từ Thú Ðau Thương đến cái Ðẹp. 

Con tim yêu thương bao la của người nghệ sĩ rung lên những nhịp điệu tình ca muôn thuở của thơ tình. Ðã có nhiều công trình phân tích những dáng vẻ tình yêu trong thơ Hàn Mặc Tử. Nhưng bản phân tích của Phạm Duy thể hiện những nét đẹp của tình yêu trong thơ Hàn Mặc Tử: sự dâng hiến trọn tình , sự e ấp trộn lẫn với nỗi rạo rực, nỗi đắm say trước vẻ Ðẹp thuần khiết của tình yêu. Phần I của trường ca là sự thể hiện bằng hình tượng âm nhạc những tính cách đó trong thơ Hàn Mặc Tử.

Thế nhưng người nghệ sĩ không chỉ dành cho trái tim vô số của mình cho những con người yêu dấu chung quanh mà thôi. Trong đáy sâu thẳm của con tim, anh nghe ra tiếng thì thầm vượt lên khỏi bình diện nhân gian. Ở đây cần nhắc đến một bài viết của Hàn Mặc Tử sẽ rất có ý nghĩa khi muốn tìm hiểu về tâm sự thơ của ông.Trong bài Quan niệm thơ, Hàn Mặc Tử cho rằng thơ là tiếng kêu rên thảm thiết của một linh hồn thương nhớ, ước ao trở lại trời, là nơi đã sống ngàn kiếp vô thỉ vô chung với những hạnh phúc bất tuyệt. Nói cách khác, thi sĩ đã sống cô độc đời mình giữa cuộc thế lao xao, và làm thơ là để tìm người tri kỉ. Làm thơ là một sự ham muốn vô biên của những nguồn khoái lạc trong trắng của một cõi trời cách biệt (3) Người nghệ sĩ là những người may mắn (hay bất hạnh ?) nghe được những tiếng nói mầu nhiệm vượt lên khỏi chiều kích trần thế. Sự nhạy cảm tột cùng dẫn đưa con đường sáng tạo của người nghệ sĩ qua những cơn hoan lạc với thú đau thương. 

Ở điểm này, Hàn Mặc Tử không phải là người lữ hành cô đơn. Dường như những con người nghệ sĩ chân chính thường vẫn cảm nhận nỗi cô đơn. Và họ gặp nhau ở nỗi cô đơn đó, như thể những người nòi tình cùng thương người đồng điệu. Hình tượng chàng Cuội trong một vở kịch của Vũ Khắc Khoan là một biểu tượng cho tâm thức người nghệ sĩ đó: người ta cứ bảo Cuội nói dối, nhưng kì thật Cuội đã nhìn thấy những gì mà cái đám người đồng thời với nó, cái đám người vừa quay cuồng trên sân khấu, không nhìn thấy. Và tự nhiên thằng Cuội phải mang nặng cái số kiếp điêu linh của những con người đầu tiên cảm thông với chân lí (4). Trong khi mọi người yên hàn sống với cuộc đời bình dị, người nghệ sĩ lại bận tâm về những chuyện rất riêng tây xa lạ với mọi người. Ðó có thể là nỗi ngậm ngùi về những hoang phế của những vàng son đã mất (Vũ Ðình Liên, Chế Lan Viên, Vũ Hoàng Chương), đó cũng có thể là lời độc thoại triền miên của người tình trẻ bên đời hiu quạnh (Trịnh Công Sơn), hoặc giả là lời tự tình của người tình già nghe tiếng gọi nghìn thu (Phạm Duy)...

Thế thì sao lại không có thể có một Hàn Mặc Tử điên dại trong nỗi đau của thân phận vui buồn của con người? Ý nghĩa của trường thơ Loạn mà Hàn Mặc Tử và các bạn ông dựng lên tại Qui nhơn là một cách thế nổi loạn của nhóm các nhà thơ trẻ lúc bấy giờ, là dấu chỉ của một niềm khao khát về một sự quân bình mới. Nỗi đau về phận người có khiến thơ ông đẫm máu lệ, vang vang nỗi đau hận pha lẫn cùng niềm hoan lạc trong một thứ tình yêu thánh hóa. Thơ điên của Hàn Mặc Tử phản ánh nỗi bi phẫn về phận người khốn khó, mà sự đau khổ của đời này thì muôn hình vạn trạng. Người nghệ sĩ đau nỗi đau nhân thế và sáng tác là mang thập giá thay cho chúng ta chứ có phải đâu chỉ là người ca nhân làm mõ cho những cuộc tình đôi lứa như người đời vẫn nghĩ. Một nhân vật của Dostoievsky đã bảo rằng: cả trái đất, từ vỏ vào trong ruột, đều ướt đẫm nước mắt con người. Thế cho nên khi người nghệ sĩ hát về nỗi đau khổ của kiếp nhân sinh hoặc giả hát lên cảm thức về tiếng gọi của càn khôn, của thinh không, thì chẳng phải là lúc anh ta đã xa cách đại chúng, trừ phi đại chúng muốn giam hãm nghệ sĩ như giam hãm những tên tù trong vũng lầy nghệ thuật nô dịch.

Ở trên có nói rằng Trường ca Hàn Mặc Tử là mối đồng cảm giữa hai tâm hồn nghệ sĩ. Từ những ngả đường khác nhau, xuất phát từ những thân phận khác nhau, tác phẩm của hai người đều là tiếng lòng mình trước những hoan lạc cùng những khổ nhục của kiếp người. Thêm một lần nữa, Phạm Duy với Trường Ca Hàn Mặc Tử lại chứng thực cho một qui luật của văn nghệ: Nghệ thuật -nói cho cùng- chỉ là những tiếng kêu bất bình của người nghệ sĩ trước những hệ lụy của cuộc đời. Ðôi mắt của nghệ sĩ nhìn sâu thẳm vào suốt phận người trong sáu cõi, tấm lòng của người nghệ sĩ rung động những phận người suốt nghìn đời (5). Người thấy gì ? Một thời vàng son của Ðào nguyên đã vĩnh viễn xa rồi ư ? Ðời ta chỉ còn là một chuỗi ngày thương nhớ nơi trần gian khổ lụy, hát như chưa biết buồn phiền chi dù cho đường về quê nhà đã khuất nẻo khơi chừng (Văn Cao). Nơi thành cổ rêu mốc của không gian đời người, ta vẫn đi về một cõi quạnh hiu cùng hai vầng nhật nguyệt trĩu hai vai (Trịnh Công Sơn)... 

Trước thân phận mang tính chất bi kịch của đời người, người ta có thể phản ứng một cách khác nhau: có người an nhiên lặng lẽ đi về một cõi tịch lặng và chấp nhận hạnh phúc trong nỗi đau tuyệt vọng (Trịnh Công Sơn), có người không nguôi hoài tưởng một thiên đường không bao giờ trở lại (Văn Cao), có người lại dấn mình vào cuộc hiện sinh với chính những vinh và nhục của cuộc đời mà bật lên những tiếng tâm tình trước mọi cảnh huống của phận người. Hàn Mặc Tử và Phạm Duy đồng cảm với nhau ở điểm này. Trường ca Hàn Mặc Tử là tiếng hát của người nghệ sĩ về những ràng buộc của cuộc đời, là sự thăng hoa những khổ đau và hạnh phúc của phận người thành âm nhạc và thơ. 

Cái Ðẹp như một cứu rỗi

Hành trình nghệ thuật của Hàn Mặc Tử bắt đầu từ những hoa mộng thời trẻ hồn nhiên đến những đau khổ điên loạn vì những nhục nhằn, và khép lại với tình yêu thanh khiết trong thế giới vĩnh hằng của vẻ Ðẹp tinh tuyền. Phần 3 của Trường ca Hàn Mặc Tử phát triển nhạc đề nhất quán với tâm sự Hàn Mặc Tử khi ông trở về an lạc trong Ðức Tin và của sự cứu rỗi. Lồng trong những giai điệu an hòa là hình tượng âm nhạc về Ðức Bà tinh truyền thánh vẹn, về Phượng Trì ! Nhạc ở đây là lời hân hoan của người thơ khi đã nhận được ơn phước cả. Ðã hơn một lần các nhà phê bình bàn về Ðức Tin của nhà thơ Hàn Mặc Tử. (6) Phạm Duy dường như không bận tâm với câu hỏi: Hàn Mặc Tử tìm được cứu rỗi trong Ðức Tin tôn giáo hay trong Nghệ Thuật? Người nghệ sĩ trong ông đã cho dòng cảm xúc nhạc phơi phới cùng Ðức Mẹ,về Mẹ Sầu Bi. Giai điệu và nhạc hứng của phần 3 này cho thấy Phạm Duy đã phổ bài Ave Maria (hay là Thánh nữ Ðồng Trinh) không theo cùng cách cảm nhận như của một nhạc sĩ thiên chúa giáo Hải Linh trước kia. Ông tước bỏ phần đầu của bài thơ mà Hải Linh đã dùng để phát triển nhạc đề cho bài hợp xướng mang đậm màu sắc nhạc tôn giáo: Như song lộc triều nguyên ơn phước cả... Phổ nhạc bài thơ này, Phạm Duy vẫn tiếp tục quan niệm của ông trước đây khi phổ thơ Phạm Thiên Thư: vẻ đẹp quyến rũ trong thơ Phạm Thiên Thư là của sự nguyên trinh thánh thiện, là cái Ðẹp của thế giới nghệ thuật trong đó -trong cõi tuyệt đối vô cùng- không gian và thời gian không còn tuổi nữa. Phạm Duy đã chẳng từng tâm đắc với chính mình rằng những bài hát ông phổ thơ Phạm Thiên Thư là những bài hát thanh cao nhất của thời đại đấy ư? (7) Hát lên tiếng hát xưng tụng một Thiên Thần là một cách thế của người nghệ sĩ ngợi ca cái Ðẹp Nguyên Mẫu. Ở đây là Ðức Bà nguyên tuyền thánh vẹn, là Phượng Trì, là Mẹ Sầu Bi. Ở trong một số bài thơ khác, có thể là hình tượng Ni Cô (8). Ngôn từ ở đây chỉ là chiếc bè giả tạm để chuyên chở một cảm nhận về một thế giới vĩnh cửu của Mĩ thể. Mĩ thể là điểm đi tới và cũng là điểm quay về của nghệ thuật.

Phạm Duy tâm sự rằng nguyên ủy của ý định sáng tác Trường ca Hàn Mặc Tử là ông muốn tiếp tục góp phần vào hóa giải chuyện oan khiên to lớn của cuộc đời Việt Nam sau nửa thế kỉ chiến tranh và hận thù; người nghệ sĩ thiết tha với niềm tin tưởng rằng nghệ thuật có thể tiếp cận với Ðạo trong công việc siêu hóa mọi sự (9). Hiểu như thế thì Hàn Mặc Tử trở thành một hình tượng nghệ thuật để biểu tượng cho thân phận dân tộc Việt Nam chúng ta trong một thời oan khổ dài dằng dặc. Âu cũng là một cao vọng đáng trọng của người nhạc sĩ già một đời muốn chia sẻ tiếng khóc câu cười với nước non. Nỗi trăn trở của Phạm Duy về đất nước gần đây đã được tô đậm qua một trường ca gây nhiều xúc động (Bầy Chim Bỏ Xứ - 1990). Trong một trang viết gần đây, ta cũng gặp một lần nữa những trăn trở về nỗi nhục nhằn của người trí thức văn nghệ Việt Nam (10). Nhưng cứ như sự phát triển nhạc đề của trường ca thì ý nghĩa của tác phẩm đã tự nó có sức nặng của một tác phẩm nghệ thuật phản ánh những cảm xúc về phận người biểu hiện qua thân phận một người nghệ sĩ. Cũng gần gũi với thời gian viết trường ca về Hàn Mặc Tử, Phạm Duy tâm tình rằng đối với ông, chỉ có ba điều quan trọng: tình yêu, đau khổ và cái chết (11). Ðó là những chủ đề phổ quát của văn học nghệ thuật. Những chủ đề đó cũng rất đậm trong Trường ca Hàn Mặc Tử. 

Nếu quả thật Phạm Duy vẫn canh cánh lòng sắt son với đất nước như ông vẫn từng son sắt nửa thế kỉ vừa qua, thì ở trường ca này, tình non nước đã nâng lên một cấp độ khác. Ông đã hát về thân phận dân tộc ông trong bối cảnh bao trùm hơn: Con Người với những nỗi bi hoan nghìn đời của nó. Khóc cười theo mệnh nước sao đành khi chính địa cầu này cũng nổi trôi và tràn đầy nước mắt? Bốn mươi năm trước ông hát cho lịch sử dân ta luống nghẹn ngào (Con đường cái quan), nay ông hát dâng lời cảm tạ phò nguy, cơn lâm lụy vừa trải qua dưới thế (Trường ca Hàn Mặc Tử). Nghệ thuật và đối tượng của nó là cái Ðẹp đã trở thành sự cứu chuộc cho phận người.

Một tác phẩm thơ phổ nhạc lớn trong sự nghiệp Phạm Duy

Trong kho tác phẩm đồ sộ của Phạm Duy, thơ phổ nhạc có một chỗ đứng đáng kể. Phải thừa nhận một điều rằng nhạc của Phạm Duy đã làm bất tử một số bài thơ, và ngược lại thơ cũng đã gợi hứng cho ông viết nên những giai điệu ca khúc mượt mà quyến rũ nhiều thế hệ người nghe. Từ ca khúc đầu tay Cô hái mơ (1942) cũng là một bài thơ phổ nhạc, đến Trường ca Hàn Mặc Tử là một quá trình nghệ thuật miệt mài công phu. Trường ca này là một công trình thơ phổ nhạc rất khác so với những bài trước kia thường chỉ là những đoản khúc hoàn chỉnh riêng rẽ, dù có đặt chúng vào một tập hợp (như Ðạo ca, Ngục ca, Hoàng Cầm ca).Ðây là một công trình dài hơi và cũng dài ngày -nếu chứ chỉ tính từ khi bài Tình quê xuất hiện như một phụ bản xinh xắn trên tập san văn nghệ Thế Kỷ Hai Mươi (1961) tại Sài gòn.

Ngoài Phạm Duy, trước kia còn có Hải Linh và Viết Chung cũng phổ nhạc vào thơ Hàn Mặc Tử. Mỗi người một phong cách khác nhau. Nhưng cũng chỉ với Phạm Duy mới thấy một khối lượng phổ nhạc thơ Hàn Mặc Tử đồ sộ bằng một số những kĩ thuật đa dạng và một phong cách đặc sắc. Ðăc biệt là phong cách thơ phổ nhạc của Phạm Duy là giàu có về giai điệu và giữ trọn vẹn chất thơ của bài thơ được phổ nhạc. Trong Trường ca Hàn Mặc Tử có đủ các kĩ thuật phổ nhạc mà Phạm Duy thường vẫn sử dụng: lắp giai điệu vào nguyên lời thơ, biến thể các giai điệu để phát triển nhạc đề, và chọn những giai điệu thích hợp với cảm hứng từ chất thơ.

Kĩ thuật lắp giai điệu vào lời thơ là thủ pháp quen thuộc thường thấy ở thơ phổ nhạc. Bài Cô hái mơ gần như phổ nguyên lời thơ Nguyễn Bính. Bài Chiều đông phổ thơ bài Khoác kín của Cung Trầm Tưởng là một thí dụ khác. Phải nói ngay là Phạm Duy ít khi phổ nguyên toàn bộ lời một bài thơ, vì đòi hỏi của cấu trúc câu nhạc cũng có, mà vì sự chọn lọc lời ca của ông cũng có. Ở đây thì tài năng âm nhạc là yếu tố quyết định của bài thơ phổ nhạc. Bài thơ phổ nhạc của Phạm Duy thường là những bài phong phú về giai điệu và có giá trị gây ấn tượng cao qua những kết hợp kĩ thuật. Bài thơ phổ gần như nguyên vẹn trong Trường ca Hàn Mặc Tử là bài Ðây thôn Vĩ giạ (gồm ba khổ thơ bảy chữ) thật ra cũng phải tôn trọng cấu trúc của giai điệu mà lời thơ được kết cấu lại như sau: đoạn một của bài hát gồm khổ thơ thứ nhất và thứ nhì của bài thơ; đoạn hai gồm khổ thơ thứ nhất và thứ ba. Sự láy lại khổ thơ đầu là nghệ thuật gây ấn tượng bằng sự láy lại nhạc đề của phân khúc nhạc.

Kĩ thuật biến thể các giai điệu để phát triển rộng nhạc đề là thủ pháp đã được dùng để phổ bài Em lễ chùa này của Phạm Thiên Thư, và trong khi phổ bài Tình quê. Ông đã bố cục bài hát làm hai đoạn lớn có giai điệu không xa nhau lắm, và nối chúng lại với nhau bằng bản lề rất khéo là hai câu thơ ngũ ngôn trong bài thơ phổ thành hai biến điệu khác nhau cho phù hợp với hành âm của câu nhạc. Sự tròng tréo các giai điệu trong hai đoạn có tác dụng nghệ thuật đặc sắc cho bài hát.

Kĩ thuật thường được Phạm Duy sử dụng là kĩ thuật chuyển ý thơ thành giai điệu mà không nhất thiết bám chắc vào nguyên lời thơ. Ðây là một kĩ thuật đòi hỏi khả năng cảm thụ văn học ngõ hầu có thể nắm bắt được ý nghĩa của câu thơ, đoạn thơ và cả bài thơ. Ðây là kĩ thuật cao diệu nhất trong việc phổ nhạc vào thơ. Phạm Duy đã sử dụng kĩ thuật này mà hoàn thành những tác phẩm bất hủ như Tiếng sáo thiên thai, Vần thơ sầu rụng, Hoa rụng ven sông... Trong Trường ca Hàn Mặc Tử, phần phổ nhạc nhóm những đoạn thơ về Trăng là phần rất công phu nhờ Phạm Duy đã tổ hợp các đoạn thơ từ nhiều bài thơ khác nhau cùng chung đề tài về trăng, theo một thứ tự mà ông cho là sát hợp với tâm trạng trong thơ. Phân khúc nhạc này là hiệu quả của sự hội thông sâu sắc của người nhạc sĩ khi ông cho giai điệu biến ảo đầy kịch tính, theo những âm trình rất xa nhau, làm bật lên trạng thái tâm hồn trong cơn vật vã của nhà thơ. 

Cũng như thế, phần ba của trường ca là phần phổ nhạc bài thơ Ave Maria đã cực tả sự thanh thoát mầu nhiệm của ý thơ. Bài thơ gồm ba phân khúc với những giai điệu phong phú cách khác nhau, cho thấy tính cách tài hoa của bài thơ phổ nhạc Phạm Duy. Trọn phần ba của trường ca dẫu có tính cách nhạc nhà thờ, giai điệu của nó lại giàu tính cách trữ tình. Phong cách phổ nhạc ở đây đã phản ánh phong cách con người của tác giả.

Bao trùm lên các kĩ thuật vừa kể là nghệ thuật gây ấn tượng âm nhạc để diễn đạt chất thơ. Ðây cũng chính là một bí quyết thành công của thơ phổ nhạc Phạm Duy. Bài Vần thơ sầu rụng phổ thơ lục bát của Lưu Trọng Lư đã gây ấn tượng mạnh về vòng quay của guồng tơ, bài Tiếng sáo thiên thai phổ bài lục bát của Thế Lữ lại gây ấn tượng mạnh về giai điệu và tiết điệu vui nhộn của những nàng tiên. Những bài thơ phổ nhạc thành công chính là những bài lột tả được chất thơ và gây được ấn tượng sâu sắc cho người nghe. Toàn bộ trường ca này đã triệt để khai thác nghệ thuật này. Ấn tượng về phần một là sự êm ả, sự vắng lặng, và sự mầu nhiệm mà ba phân khúc nhạc đã tạo nên. Ấn tượng về phần hai là sự vật vã, khắc khoải. Phần ba là sự an hòa trong sự cứu rỗi. Làm sao bắt được nhạc đề của bài thơ phổ nhạc, hoàn toàn thuộc về sự bén nhạy của tư duy nghệ thuật của người nhạc sĩ. Nếu những bài thơ hay là những bài thơ có thần thì những câu thơ phổ nhạc của Phạm Duy cũng là những giai điệu có cái thần của chúng, tạo nên khí vị nhất quán khi nghe riêng từng bài hay lúc nghe toàn thể chín phân khúc. Ma lực cuốn hút của những phân khúc thơ phổ nhạc trong Trường ca Hàn Mặc Tử là ở những đợt cảm xúc xô đẩy tới lui như những đợt sóng khác nhau dào dạt đuổi bắt nhau không ngừng.

Trường ca Hàn Mặc Tử là một kết tinh những đặc sắc trong sự nghiệp sáng tác của Phạm Duy: nó thể hiện tính cách sáng tạo trong nghệ thuật phổ nhạc vào thơ, nó cho thấy những cảm thông sâu sắc giữa hai tâm hồn nghệ sĩ với những hành trình nội tâm gần gũi. Nếu thơ phổ nhạc thành công là một gạch nối đặc biệt giữa văn học và nghệ thuật âm nhạc, thì Trường ca Hàn Mặc Tử còn có ý nghĩa một phác họa chân dung một nhà thơ bằng âm nhạc. Giá trị của tác phẩm như vậy là đa dạng. Hãy chỉ nhìn tác phẩm trong địa hạt âm nhạc thôi, Trường ca Hàn Mặc Tử cũng đã là một tác phẩm đồ sộ: giai điệu phong phú, hòa âm tân kì. Tác phẩm để lại dư vị ngất ngây và những bâng khuâng không dứt về thân phận người thi sĩ quá cố mà cũng là của mỗi chúng ta. Ðạt được như thế không thể không có một khí lực âm nhạc dữ dội.

(1) Bài thơ Tình quê đã in trong tập thơ đầu của Hàn Mặc Tử, Gái Quê, 1936.

(2) Phạm Duy, Về các bài thơ phổ nhạc - Về Trường Ca Hàn Mặc Tửø, Hợp Lưu số 15 (th.2/3.94), tr. 161-170

(3) Hàn Mặc Tử, Quan niệm thơ trong tập Chơi giữa mùa trăng. An Tiêm xb, 1972, tr 31-40.

(4) Vũ Khắc Khoan, Thằng Cuội ngồi gốc cây đa (1948), màn kết.

(5) Mượn lời của Mộng Liên Ðường chủ nhân khi đề tựa bản khắc Ðoạn trường tân thanh của Nguyễn Du.

(6) Xem: Ðặng Tiến, Ðức tin trong hồn thơ Hàn Mặc Tử, Văn số 179 (1971), Võ Long Tê, Lexpérience poétique et litinéraire spirituel de Hàn Mặc Tử và Quách Tấn, Ðôi nét về HMTử. Paris: Quê Mẹ, 1988.

(7) Phạm Duy, Hồi Ký 3. CA: Phạm Duy Cường Musical Pub., 1992, tr.300

(8) Xem bài thơ Huyền Ảo và Cao Hứng

(9) Phạm Duy, Về các bài thơ phổ nhạc - Về Trường ca Hàn Mặc Tử, bđd, tr.164

(10) Phạm Duy, Hồi Ký 3, sđd, tr. 307.

(11) Phạm Duy, Hồi Ký 3, sđd, tr. 123.

Ðồn Xuân Kiên

Theo http://kekhopk.com/