Ngôn ngữ, cấu tứ và mạch cảm xúc, suy tưởng về “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi

Ngôn ngữ, cấu tứ và mạch cảm xúc, suy tưởng 

về “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi 

Đặc điểm về xuất xứ, cấu tứ và thi hứng của bài thơ

Cuối bài thơ Đất nước của Nguyễn Đình Thi có ghi một dấu mốc thời gian: “1948 - 1955”. Vậy là bài thơ được sáng tác trong một khoảng thời gian khá dài: những cảm xúc, suy ngẫm về đất nước có lẽ đã theo tác giả gần như suốt cuộc kháng chiến trường kì. Sự thật thì bài thơ được “lắp ghép” từ 3 bộ phận: phần đầu là những câu thơ được rút gần như nguyên vẹn trong hai bài thơ của Nguyễn Đình Thi sáng tác hồi đầu kháng chiến và tiếp đó là những ý thơ được hình thành trong suốt thời gian kháng chiến chống Pháp cho đến những năm 1954 - 1955, tạo cho bài thơ có một cấu trúc (bố cục) ba đoạn khá rõ. Đoạn thứ nhất gồm 7 câu thơ đầu, rút trong bài Sáng mát trong như sáng năm xưa, sáng tác năm 1948, có sửa chữa đôi chút. Đoạn thứ hai gồm 14 câu tiếp theo, vẫn tiếp tục những câu ở bài thơ trên nối với những câu thơ rút trong bài Đêm mít tinh, sáng tác năm 1949 (từ chỗ: “Trời xanh đây là của chúng ta…” và đoạn ba gồm 28 câu còn lại. Cả hai bài thơ tiền thân đều viết từ Việt Bắc và viết về Việt Bắc kháng pháp “trong một tâm trạng nhớ Hà Nội, nỗi nhớ thấm thía, xao xác”. Tuy nhiên, khi đi vào Đất nước, về mặt ý nghĩa, những câu thơ trên đây đã tách hẳn khỏi tác phẩm ban đầu đã sinh ra nó để mang một ý nghĩa mới, trong sự quy tụ cảm xúc, suy tưởng chung của nhà thơ về đất nước. Từ ý nghĩa cụ thể về khung cảnh mùa thu Hà Nội và mùa thu Việt Bắc trong bài Sáng mát trong như sáng năm xưa đã chuyển thành ý nghĩa biểu trưng về khung cảnh đất nước xưa và nay, trước và sau Cách mạng tháng Tám - khi đất nước còn trung vòng nô lệ đau thương và khi đất nước đã được giải phóng, có độc lập, tự do. Từ những cảnh thực của đêm mít tinh ở rừng Phan Lương trên chiến khu và cảnh trong tâm tưởng nhớ về Hà Nội xuống đường trong cuộc mít tinh lớn của dân tộc (Cách mạng tháng Tám) ở bài Đêm mít tinh đã chuyển thành những câu thơ đầy niềm tự hào kiêu hãnh và sâu lắng về quyền được làm chủ một đất nước rộng lớn, có truyền thống bốn ngàn năm không chịu sống quỳ. Nhờ sự chuyển hoá, đổi mới ý nghĩa của ngôn ngữ và các hình tượng thơ nên bài thơ vẫn có được tính chỉnh thể của một tác phẩm nghệ thuật, đảm bảo sự thống nhất cả về cấu tứ lẫn tư tưởng và cảm xúc. Cố nhiên, người đọc vẫn có thể thấy được sự khác biệt giữa các phần về cả thể thơ, nhịp điệu cũng như mạch cảm xúc. Nhưng chính điều đó lại tạo ra cho thi phẩm này một sự vận động riêng về hình thức cũng như về cảm hứng và tư tưởng, vừa nhất quán vừa biến đổi như một nét đặc sắc về nghệ thuật. Bài thơ là sự đúc kết những cảm xúc và suy ngẫm đầy tự hào kiêu hãnh về một đất nước tươi đẹp, đau thương nhưng anh dũng, bất khuất, có độc lập chủ quyền của Nguyễn Đình Thi trong suốt thời gian cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược từ 1948 đến 1955.

Mạch vận động cảm xúc, suy tưởng về đất nước

Theo trục thời gian tuyến tính (trước, sau Cách mạng tháng Tám và trong kháng chiến chống thực dân Pháp), hình tượng đất nước nằm ở tầm khái quát của tư tưởng, cảm xúc và là điểm quy tụ mạch suy tưởng của nhà thơ xuyên suốt cả 3 đoạn thơ: từ những cảm xúc tinh tế, đầy ấn tượng trong một buổi sáng mùa thu cụ thể của đất nước gợi niềm hoài niệm về những mùa thu Hà Nội năm xưa, từ đó dẫn đến những suy tư về mùa thu mới của đất nước sau cách mạng và cuối cùng là những suy ngẫm về đất nước trong hiện tại cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược.

Bắt đầu là những câu thơ gợi dòng hoài niệm.

Sáng mát trong như sáng năm xưa

Gió thổi mùa thu hương cốm mới

Tôi nhớ những ngày thu đã xa…

Ấn tượng về một sáng mùa thu trong kháng chiến được gợi ra bởi một không gian trong trẻo, khoáng đạt. Bầu trời rất cao và trong xanh, không một gợn mây. Thoảng trong gió thu nhẹ thổi là mùi hương cốm mới, một hương vị rất đặc trưng của mùa thu Bắc Bộ, trong mát và tinh khiết như kết tinh được tất cả cái tinh tuý, sâu đậm của đất trời, cây cỏ mùa thu. Trong Hà Nội ba mươi sáu phố phường, Thạch Lam đã từng viết rất hay về mùi hương ấy: “Phảng phất hương vị ngàn hoa cỏ (…) là thức dâng của đồng lúa bát ngát xanh, mang trong hương vị tất cả cái mộc mạc, giản dị mà thanh khiết của đồng quê nội cỏ”. Từ một không gian trong trẻo và mùi hương đặc trưng ấy mà hoài niệm về mùa thu Hà Nội, Nguyễn Đình Thi quả đã gợi được đúng cái thần - nét biểu trưng rất riêng của hồn quê xứ sở, chứng tỏ sự gắn bó rất sâu nặng, thiết tha của ông với thủ đô yêu dấu.

Những câu thơ về mùa thu Hà Nội có lẽ là những câu thơ đẹp nhất của bài thơ. Qua sự hoài niệm của nhà thơ, Hà Nội trong những ngày quân thù còn chiếm đóng năm xưa tuy vẫn rất đẹp và gợi cảm nhưng khung cảnh thật vắng vẻ và phảng phất buồn:

Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội

Những phố dài xao xác hơi may

Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy.

Người đọc có thể thấy được những cảm nhận hết sức tinh tế của một tâm hồn nhạy cảm. Cái “chớm lạnh” của một buổi sáng mùa thu qua làn gió “hơi may” nhẹ thoảng giữa lòng Hà Nội làm cho phố phường dường như có vẻ lạnh lẽo, trống trải và vắng vẻ hơn. Những đường phố không người qua lại dường như cũng dài thêm ra, bởi người ta có thể nghe thấy rất rõ cả tiếng “xao xác” đến nao lòng của những chiếc lá khô lăn theo làn gió heo may se lạnh trong một không gian lặng lẽ. Với Nguyễn Đình Thi, Hà Nội bao giờ cũng rất đẹp và gợi cảm nhưng kí ức về những năm tháng mất nước đã khiến cho Hà Nội trong hoài niệm của nhà thơ không tránh khỏi vẻ buồn vắng, trống trải, hiu hắt. Đó cũng là xúc cảm về khung cảnh chung của đất nước những năm dài nô lệ trước Cách mạng tháng Tám. Song, điều quan trọng là đất nước trong cảm nhận của Nguyễn Đình Thi vẫn luôn gợi được những nét lãng mạn, đầy hào khí. Do đó, trong kí ức về những ngày đất nước còn trong nô lệ đau thương vẫn thấp thoáng hình ảnh những con người ra đi cứu nước. Câu thơ tả hình ảnh “người ra đi” giữa mùa thu Hà Nội năm xưa thật là đẹp, lãng mạn, vừa gợi được cái nét ngang tàng, khí phách: “Người ra đi đâu không ngoảnh lại”, vừa thể hiện được tấm lòng xiết bao lưu luyến với thành phố quê hương của những lớp người ra đi ấy. Bởi thế, không phải là ánh mắt mà bằng cả tâm hồn, họ vẫn có thể cảm nhận được rất rõ những “thềm nắng lá rơi đầy” đằng sau cái dáng vẻ dửng dưng” đầu không ngoảnh lại” ấy. Đoạn thơ này thực ra bắt nguồn từ những ấn tượng cụ thể về Hà Nội trong cảm nhận của những người chiến sĩ Trung đoàn Thủ đô vào cuối thu năm 1946, khi họ phải dời lên chiến khu, bỏ lại thành phố sau lưng trong sự chiếm đóng của quân thù. Nguyễn Đình Thi đã kể lại tâm trạng của mình và của những người chiến sĩ thủ đô khi đó: “Những câu thơ tôi viết về Hà Nội với nhiều cảm xúc và kỷ niệm. Người Hà nội ra đi kháng chiến đều có những tình cảm như thế với mảnh đất thiêng liêng của Tổ quốc. Hà Nội vào thu, khung cảnh thiên nhiên rất đẹp nhưng chiến tranh đã tạo ra những khung cảnh không bình thường. Câu thơ: “Người ra đi (…) lá rơi đầy” rất gần gũi với tâm trạng của tôi”.

Từ niềm hoài niệm mùa thu Hà Nội năm xưa, nhà thơ chuyển cảm xúc về mùa thu hiện tại giữa khung cảnh rộng lớn của núi rừng ở chiến khu Việt Bắc khi đất nước đã được giải phóng, với một niềm vui phơi phới bốc men say:

Mùa thu nay khác rồi

Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi

Gió thổi rừng tre phấp phới

Trời thu thay áo mới

Trong biếc nói cười thiết tha.

Nhịp điệu đoạn thơ này biến đổi hẳn với những câu thơ ngắn, tiết tấu biến đổi nhanh với 4 vần ôm ở 4 câu thơ liên tiếp (rồi, đồi, phới, mới) tạo nên một không khí và âm điệu tươi vui náo nức, rộn ràng. Đoạn thơ mở ra một không gian rộng rãi với những cảnh sắc tươi tắn, trong sáng, rộn rã: khác rồi, vui nghe, phấp phới, thay áo mới, trong biếc nói cười thiết tha. Tất cả đều hoà chung với tâm trạng phấn chấn, náo nức của con người trong mùa thu mới của đất nước đã được giải phóng và đang ngẩng cao đầu chiến đấu vì độc lập, tự do. Giữa không gian rộng lớn của núi rừng Việt Bắc, tựa lòng mình vào cuộc kháng chiến anh dũng, bất khuất của dân tộc, nhà thơ không còn cảm thấy mùa thu đất nước buồn vắng, hiu hắt như xưa nữa mà đã hết sức tươi sáng, trong trẻo, rộn ràng.

Mạch cảm xúc về đất nước tiếp tục vận động một cách khá tự nhiên đến niềm tự hào được làm chủ toàn bộ cả thiên nhiên đất nước rộng lớn:

Trời xanh đây là của chúng ta

Núi rừng đây là của chúng ta

Những cánh đồng thơm mát

Những ngả đường thơm ngát

Những dòng sông đỏ nặng phù sa.

Cảm hứng thơ từ đây mang đậm chất sử thi và lãng mạn. Tiếng nói trữ tình được chuyển từ tư thế phát ngôn của cá nhân “tôi” (tôi đứng, tôi nghe, tôi nhớ) ở đoạn thơ trên sang tiếng nói chung của cộng đồng “của chúng ta”. Nhưng sự chuyển giọng điệu ấy cũng rất tự nhiên bởi ở đây, tác giả không chỉ nói lên tình cảm đất nước riêng tư của mình mà chính là ông đang nhân danh dân tộc và cộng đồng để hùng biện một cách say sưa, đầy hào hứng về tư thế và ý thức làm chủ một đất nước có độc lập, tự do. Những câu thơ này chính là sự kế tục dòng cảm hứng yêu nước và tự hào dân tộc mãnh liệt, dòng cảm hứng đã trở thành truyền thống của văn học và thơ ca Việt Nam. Nhưng lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc ấy trong bài thơ này còn mang đậm dấu ấn của thời đại mới được mở ra từ sau Cách mạng tháng Tám, đó là tinh thần yêu nước và niềm tự hào dân tộc đã gắn liền với quyền được làm chủ thật sự đối với non sông, đất nước của mình. Đoạn thơ sử dụng nhiều câu thơ có hình thức khẳng định mạnh mẽ, được tạo bởi điệp từ chỉ định “đây” và điệp ngữ “của chúng ta” giống như những tiếng nói kiêu hãnh thể hiện niềm tự hào được làm chủ tất cả một đất nước rộng lớn. Ý thơ đi từ sự khẳng định đất nước qua những cái hữu hình trong không gian như trời xanh, núi rừng, cánh đồng, ngả đường, dòng sông… có kèm theo điệp từ chỉ số lượng lớn và không xác định “những” đã nêu bật được ý nghĩa bao quát về sự rộng lớn và tươi đẹp của đất nước cụ thể và hữu hình, đến sự cảm nhận những cái vô hình của đất nước ở bề sâu trong nguồn mạch tinh thần, tình cảm dân tộc. Đó là hồn nước, là truyền thống anh dũng bất khuất ngàn đời của cha ông:

Nước chúng ta

Nước những người không bao giờ khuất

Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất

Những buổi ngày xưa vọng nói về

Những câu thơ trên đã tạo được không khí trầm lắng thiêng liêng vì nó đã khơi đúng mạch truyền thống ngàn đời của dân tộc. Qua hình tượng âm thanh “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất…“, Nguyễn Đình Thi đã diễn tả được một cách sinh động những cái tưởng như vô hình, trừu tượng, làm hiện lên thật cụ thể về hồn đất nước và tinh thần dân tộc bất khuất bằng chính những âm vang trầm lắng, hào hùng, thiêng liêng đó.

Đoạn 3 của bài thơ (28 câu cuối) là những cảm xúc, suy tư của nhà thơ về hình ảnh của đất nước trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Ý thơ hướng hẳn về hiện thực của một đất nước đang tiến hành cuộc kháng chiến thần kỳ, một đất nước từ trong đau thương, căm phẫn đã anh dũng đứng dậy chiến đấu và ngời sáng trong chiến thắng. Tiếp nối ý thơ từ cuối đoạn trên, ở đây tác giả tập trung khẳng định về một đất nước không chỉ anh dũng, bất khuất trong quá khứ mà cũng rất đỗi anh dũng, bất khuất trong hiện tại của cuộc kháng chiến. Hình ảnh đau thương của đất nước bị quân thù giày xéo trong chiến tranh cũng được Nguyễn Đình Thi miêu tả thật xúc động:

Ôi những cánh đồng quê chảy máu

Dây thép gai đâm nát trời chiều

Nét độc đáo của hai câu thơ này nói riêng và trong cả đoạn thơ thứ ba là sự chuyển hoá tự nhiên từ ý nghĩa cụ thể của các hình ảnh thơ sang những ý nghĩa biểu tượng. Hình ảnh thơ gây được ấn tượng rất mạnh nhờ thủ pháp “ngược sáng”, làm nổi bật những đường nét, màu sắc tương phản gay gắt. Trong ánh mặt trời chiều tà, lúc hoàng hôn phản chiếu chính diện với góc nhìn, cánh đồng hoang vắng vùng vành đai trắng quanh đồn giặc đỏ rực như thể bị nhuộm đỏ một màu máu. Phía chân trời xa, những hàng rào dây thép gai quanh đồn giặc tua tủa đâm ngược lên như muốn cào rách, xé nát bầu trời. Nhưng những hình tượng thơ trên đây cũng không phải chỉ được tạo dựng bằng các thủ pháp nghệ thuật thuần tuý mà đó còn là sản phẩm của một trí tưởng tượng phong phú và cả tấm lòng đau đớn tha thiết của nhà thơ với đất nước, quê hương. Nhiều người nhận xét rằng, cánh đồng và bầu trời là những hình tượng quê hương đất nước hay xuất hiện trong thơ Nguyễn Đình Thi. Điều ấy cũng không phải ngẫu nhiên, bởi trong tâm hồn của mỗi con người Việt Nam, cánh đồng và bầu trời quê hương vốn là những hình ảnh yên ả, thanh bình thì nay trong chiến tranh, quê hương đang bị quân giặc chiếm đóng và tàn phá, cánh đồng vùng vành đai trắng đã thành một mảnh đất chết, không bóng người, thiếu vắng màu xanh sự sống…

Những câu thơ gợi cảm giác hoang vắng, chết chóc rất đau thương. Vậy là, từ một hình ảnh thực, tác giả bắt gặp trong một chiều hành quân qua vùng Bắc Giang, khi đưa vào bài thơ này đã trở thành một hình ảnh khái quát, có ý nghĩa biểu tượng sâu sắc và hết sức sinh động về một đất nước đau thương bị tàn phá trong chiến tranh, dưới ách chiếm đóng của quân giặc tàn bạo.

Nếu ở hai câu thơ trên, lòng đau xót và căm hờn được chất chứa trong hình ảnh ngoại cảnh có ý nghĩa biểu tượng thì ở hai câu thơ tiếp theo lại bộc lộ trực tiếp tâm trạng, tình cảm của người chiến sĩ trong khung cảnh quen thuộc của cuộc đời hành quân chiến đấu:

Những đêm dài hành quân nung nấu

Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu

Vượt lên những đau thương và gian lao của cuộc chiến tranh ác liệt, đất nước ấy vẫn có những con người với tâm hồn cao đẹp, đầy lãng mạn. Trên cái nền lửa máu của chiến tranh khốc liệt, trong hoàn cảnh đất nước bị tàn phá đau thương, người chiến sĩ trên mọi nẻo đường hành quân chiến đấu không chỉ “nung nấu” trong lòng niềm căm thù cháy bỏng và ý chí diệt thù giải phóng quê hương mà trong tâm tưởng vẫn luôn ngời sáng hình ảnh đôi mắt của người yêu, như ngôi sao lấp lánh trong đêm đen, đầy hi vọng và bồn chồn, khao khát, cứ cháy mãi lên ở phía chân trời xa. Trong những câu thơ trên, tình yêu và tình đất nước, cái chung và cái riêng đã hoà vào nhau làm một, rất khó lòng có thể tách bạch. Ở một bài thơ khác trong thời kì kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Đình Thi cũng nói lên ý đó qua hình ảnh ngôi sao và ngọn lửa:

Ngôi sao nhớ ai mà sao lấp lánh

Soi sáng đường chiến sĩ dưới ngàn mây

Ngọn lửa nhớ ai mà hồng đêm lạnh

Sưởi ấm lòng chiến sĩ dưới ngàn cây…

Ngôi sao trong đêm không bao giờ tắt

Chúng ta yêu nhau chiến đấu suốt đời

Ngọn lửa trong rừng bập bùng đỏ rực

Chúng ta yêu nhau kiêu hãnh làm người.

(Nguyễn Đình Thi. Nhớ)

Những khổ thơ tiếp theo mang tính chính luận rõ nét nhưng cũng đầy cảm xúc. Đây là hình ảnh một đất nước đau thương uất hận, được diễn tả bằng những câu thơ sáu chữ ngắn gọn, đanh thép, rực lửa căm hờn:

Bát cơm chan đầy nước mắt

Bay còn giằng khỏi miệng ta

Thằng giặc Tây, thằng chúa đất

Đứa đè cổ, đứa lột da

Nhưng đất nước đó vẫn không hề chịu khuất phục:

Xiềng xích chúng bay không khoá được

Trời đầy chim và đất đầy hoa

Súng đạn chúng bay không bắn được

Lòng dân ta yêu nước thương nhà

Từ đó dẫn đến sự khái quát cao độ về những hi sinh mất mát to lớn của đất nước trong chiến tranh: “ngày nắng đốt theo đêm mưa giội/ Mỗi bước đường mỗi bước hi sinh”, nhưng vẫn tràn đầy lạc quan: “Trán cháy rực nghĩ trời đất mới/ Lòng ta bát ngát ánh bình minh”. Do đó, đất nước ấy vẫn hồi sinh: “Khói nhà máy cuộn trong sương núi/ Kèn gọi quân văng vẳng cánh đồng/ Ôm đất nước những người áo vải/ Đã đứng lên thành những anh hùng.

Bức tượng đài sừng sững về đất nước

Bài thơ khép lại bằng hình ảnh khái quát về đất nước trong suốt cuộc kháng chiến trường kỳ:

Súng nổ rung trời giận dữ

Người lên như nước vỡ bờ

Nước Việt Nam từ máu lửa

Giũ bùn đứng dậy sáng lòa.

Khổ thơ chuyển phương thức biểu hiện từ cụ thể sang ý nghĩa tượng trưng khá nhuần nhuyễn, tự nhiên. Từ một chất liệu hiện thực tác giả quan sát trực tiếp được ở chiến trường Điện Biên Phủ (súng nổ rung trời, người lên như nước vỡ bờ, máu lửa, giũ bùn đứng dậy), qua thủ pháp của nghệ thuật điện ảnh và ngôn ngữ thơ ca khái quát, giàu tính hình tượng (Nước Việt Nam), Nguyễn Đình Thi đã tạo nên một khung cảnh có ý nghĩa biểu tượng hết sức hoành tráng về đất nước trong đấu tranh và chiến thắng. Trưa ngày 7/5/1954, trong tiếng đại bác ầm vang rung trời chuyển đất, dưới ánh nắng hè gay gắt và ánh chớp lửa đạn rực trời, các chiến sĩ ta vừa trải qua “Năm mươi sáu ngày đêm khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt/ Máu trộn bùn non/ Gan không núng, chí không mòn” (Tố Hữu), mình mẩy đầy bùn đất, đã ào ạt xông lên chiếm đồi A1, cao điểm cuối cùng của giặc, giải phóng hoàn toàn Điện Biên, kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến:

Chín năm làm một Điện Biên

Nên vành hoa đỏ, nên thiên sử vàng

Bằng thủ pháp của nghệ thuật điện ảnh vừa quay cận cảnh để đặc tả chi tiết, vừa lùi xa để bao quát được toàn cảnh một không gian rộng lớn của chiến trường, kết hợp với những từ ngữ giàu tính khái quát, tác giả đã phát huy được hiệu quả nghệ thuật tổng hợp, tác động mạnh mẽ vào trí tưởng tượng của người đọc, làm cho những hình ảnh hiện thực mà nhà thơ ghi được trên đây trở thành một hình ảnh có ý nghĩa biểu tượng, vừa cụ thể vừa khái quát về một đất nước kháng chiếp trên cái nền của một bối cảnh rộng lớn. Đó không còn là một khung cảnh cụ thể của thực tế chiến trường Điện Biên trong trận chiến đấu cuối cùng trên đồi A1 lịch sử nữa mà đã thực sự là hình ảnh của “nước Việt Nam” trong suốt chín năm kháng chiến “từ máu lửa, giũ bùn đứng dậy sáng loà”, một đất nước đã vượt qua bao gian khổ, đau thương, từ trong hi sinh, căm phẫn đã anh dũng đứng dậy chiến đấu và chói ngời chiến thắng.

Đây cũng là khổ thơ thứ hai trong bài dùng hình thức thơ sáu chữ. Cách ngắt nhịp 2/ 2/ 2 đều đặn, ngắn gọn tạo ra một âm hưởng rắn chắc, hùng tráng, diễn tả rất đạt tư thế đĩnh đạc đường hoàng, tầm vóc uy nghi sừng sững và khí thế hào hùng của cả đất nước trong suốt cuộc kháng chiến bền bỉ dẫn đến chiến thắng lịch sử kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến, giành lại nền độc lập, tự do. Đoạn thơ kết thúc tác phẩm mang đậm tính chất sử thi hoành tráng đã dựng lên được bức tượng đài sừng sững về đất nước chói ngời trên cái nền của máu lửa, bùn lầy, trong một không gian dồn dập, ầm vang tiếng súng nổ rung trời. Đó cũng là cao trào trong cảm xúc về đất nước của tác giả ở bài thơ này.

Nguyễn Trọng Khánh

Theo https://sites.google.com/