Xuân Diệu, nỗi ám ảnh thời gian

 Xuân Diệu, nỗi ám ảnh thời gian

Đi đâu mà vội, mà vàng… (Ca dao)

Không phải đến Xuân Diệu, thơ Việt Nam mới đụng đến thời gian. Xưa, Nguyễn Du đã từng than: “Ngày vui ngắn chẳng tày gang!”. Gần chúng ta hơn, Tản Đà cũng tặc lưỡi: “Trăm năm là ngắn, một ngày dài ghê!”. Nhưng chỉ với Xuân Diệu, thời gian mới trở thành một nỗi ám ảnh. Thời gian trong thơ ông không chỉ là cảm xúc, là thi hứng, mà còn là nhân tố kiến trúc của tác phẩm nghệ thuật. Có thể nói, Xuân Diệu nhìn đời bằng con - mắt - thời - gian; “chất Xuân Diệu”, phong cách thơ ông là ở đó.

Xuân Diệu có hẳn một bài thơ trực tiếp trình bày quan niệm của ông về Thời gian. Ông ví thời gian như con thuyền trôi. Dòng nước thời gian cứ trôi vô tình, không để ý đến tình cảm, ý chí của người đi trên thuyền (“Nước không vội vàng, Cũng không trễ tràng, Nước trôi vô tình”). Thời gian cũng như đời người “một đi không trở lại” (“Thuyền không trở về, nước cũng mất luôn”). Nhưng thời gian mất là mất số tháng ngày hữu hạn trong cái qũy “ba vạn sáu ngàn ngày là mấy” của đời người, còn thời gian khách quan thì tồn tại vĩnh viễn như trời đất. Đời người, do vậy, càng trở lên thoáng chốc và qúy giá!

Dùng hình tượng dòng nước để nói thời gian không phải là một phát hiện mới mẻ gì. Trước Xuân Diệu hơn nghìn năm, Lý Bạch đã nói trong một bài thơ mời rượu (Tương tiến tửu). Cái khác của nhà thơ Việt Nam, sinh sau đẻ muộn chỉ là sự lồng vào đấy một quan niệm mới, khoa học về thời gian. Sáng tạo riêng của ông, có lẽ, ở hình tượng ngọn gió thời gian. Các cụ xưa thích dùng cụ thể, cái hữu hình (dòng nước) để tượng hình hoá cái trừu tượng, cái vô hình (thời gian). Chắc hẳn với họ, thời gian còn nằm trong khoảng mù mờ của ý thức. Xuân Diệu và thế hệ ông đã khái niệm hóa được thời gian, nên thi nhân dám dùng cái vô hình này (ngọn gió), để chỉ cái vô hình kia (thời gian). Hơn nữa, gió có tốc độ nhanh hơn, biến hoá hơn nên phù hợp với sự cảm nhận thời gian của lớp người mới. Nói vậy, không có ngĩa là hình tượng thời gian trong thơ Xuân Diệu sẽ sa vào trừu tượng. Trái lại, nó rất cụ thể. Hay đúng hơn, nó nằm trên đường biên của cụ thể và trừu tượng. Một đường biên luôn chuyển động và khó nắm bắt.

Thời gian với Xuân Diệu mang tính lưỡng trị. Một mặt, ngọn - gió - thời - gian đem tuổi trẻ, tình yêu đến (“Tình thổi gió, màu yêu lên phơi phới”). Và sự sống, tình yêu lại được gió mang đi gieo vãi khắp nơi (Gửi hương cho gió, Phấn thông vàng). Tạo vật được tiếp thêm sinh khí, sự giao cảm với đồng loại mỗi khi có gió đến thăm (“Hoa cúc dường như thôi ẩn dật, Hoa hồng có vẻ bận soi gương”). Mặt khác, gió cũng mang lại bao nhiêu sự phôi pha, úa héo. Cảnh tượng một khu vườn khi gió đi qua:

Cây bên đường, trụi lá đứng tần ngần

Khắp xương nhánh chuyển một luồng tê tái

Và giữa vườn im, hoa run sợ hãi

Bao nỗi phôi pha, khô héo rụng rời”      

(Tiếng gió)

Trên cây đời, lá đã rụng, lìa cành; hoa tuy còn ở trên cây, nhưng đang run sợ hãi. Lá và hoa đều là những âm điệu của phôi pha, nhưng nhấn vào đâu, nốt nhạc nào, thì không chỉ tùy thuộc vào ngón tay của nhà nghệ sĩ, mà còn phụ thuộc vào cả thời đại. Nguyễn Du đã làm Văn chiêu hồn lá: “Mảnh thân chiếc lá biết là về đâu?”. Thơ Tản Đà đã ngập những lá: lá thu, lá hồng, lá vàng, bóng lá, xác lá… Biểu tượng của phôi pha ở Xuân Diệu lại không phải là lá mà là hoa. Hoa với Hương thơm và màu sắc! Các nhà thơ - nhà nho tài tử, kể cả người chót là Tản Đà, dễ cảm với lá, với tính chất phiêu linh và trải nghiệm của nó. Còn với Xuân Diệu, nhà thơ của lớp người mới, của mùa xuân, của tuổi trẻ, sự phôi pha, tàn lụi còn đang ở dự cảm, ở sự thấy trước, biết trước do nhận thức được tính khách quan của thời gian. Hoa là hiện tại, là sự sống đang sống chưa hết cái đời sống tự nhiên của nó. Sự tàn phai của một bông hoa gieo một ấn tượng mạnh hơn: “Hơn một loài hoa đã rụng cành” - Đây mùa thu tới; “Bông hoa rứt cành rơi không tiếng, Chẳng hái mà hoa cũng hết dần”. Và sau cùng, là sự ngạc nhiên, tự hỏi: “- Ừ nhỉ! Sao hoa lại phải rơi?” - Ý thu.

Ở Xuân Diệu, cũng như ở nhiều nhà thơ khác, mùa thu thường choán một chỗ đặc biệt trong thơ. Phải chăng bởi tính giao mùa? Hè đã qua nhưng nắng tháng Tám còn rám cùi bưởi. Đông chưa đến mà tín hiệu đã nườm nượp phía chân trời. Nằm áp giữa hai khối nóng lạnh đó, thu là một lãnh thổ bị lấn cả đôi đầu nên hay có những trở trời. Những khi không có sự đảo chiều thời tiết này, không gian lững lơ treo một cân bằng mỏng mảnh, thu là khoảng ngưng kỳ diệu thuận cho tạo vật bừng sắc một lần chót trước khi đi vào héo úa. Các nhà thơ xưa thường chớp lấy cái giây phút an lạc vĩnh hằng này của trời đất để nương gửi cái hài hào của tâm hồn mình (Nguyễn Khuyến: Thu điếu, Thu vịnh, Thu ẩm). Xuân Diệu ngược lại, cảm ứng mạnh với các trạng huống trở trời của mùa thu. Sự tồn tại kép thậm chí tam trùng của khí hậu (hè, thu, đông) và trạng thái đang tàn phai (chứ chưa phải là mất, hết, thiếu, vắng) của tạo vật làm cho con người dễ cảm nhận được sự hiện diện của thời gian. Bài thơ “Đây mùa thu tới” với điệp khúc “Đây mùa thu tới - mùa thu tới”! không chỉ là tiếng báo mùa, mà là sự hối thúc của thời gian.

Mùa thu là thế giới của phôi pha: “Lá ÚA cành KHÔ vẫn RỤNG dồn!”. Từ sự phai của vật “Với áo mơ PHAI dệt lá vàng” đến sự phai của lòng người: “Một chút Hương PHAI của ái tình”, “để lòng ước với tình PHAI ấy… Sự cảm nhận này, khi chưa ý thức được, nhất là ở các thiếu nữ đã tạo nên nỗi “buồn không nói” (“Ít nhiều thiếu nữ buồn không nói”) hoặc nỗi “buồn vô cớ” (“Hôm nay trời nhẹ lên cao, Tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn”).

Nỗi buồn ấy tồn tại trong “vô thức tập thể” của cả một lớp người. Nó tạo nên một khí hậu tinh thần đặc biệt lúc bấy giờ như một thứ “bệnh thời đại”. Đó là bệnh nuối tiếc thời gian. Không hiểu do “trời phú” cho một cảm quan đặc biệt, hay do một “ám ảnh thơ ấu” nào, Xuân Diệu, hơn những thi sĩ khác, đã ý thức sâu sắc được sự mất mát thời gian:

“Thong thả chiều vàng thong thả lại…

Rồi đi… đêm xám tới dần dần…

Cứ thế mà bay cho đến hết

Những ngày, những tháng, những mùa xuân”  

(Giờ tàn)

Mất thời gian là mất tất cả. Thậm chí, cả cái tưởng như tuyệt đối: “Sự thật hôm nay không thật đến ngày mai”! Từ nỗi “BUỒN không nói”, mang tính chất vô thức, chuyển thành mối “HẬN tháng ngày”, rồi cuối cùng là “nỗi KHỔ vô hình” Sự thức nhận thời gian do mùa thu gợi lên đã trở thành sâu sắc, đông gía. Thời gian không chỉ làm thay đổi khách thể mà còn đổi thay cả chủ thể nữa:

“Cái bay không đợi cái trôi

Tôi từ - phút ấy sang tôi phút - này”     

(Đi thuyền)

Sự thay đổi của con người, từng phút, từng phút, sẽ làm nó mất tuổi trẻ và cuối cùng, là cái chết. Cái thuyết tuần hoàn, luôn hồi chuyển kiếp chỉ có tác dụng khi con người tin rằng nó là một bộ phận của cái đại ngã vũ trụ. Nghĩa là, thời gian là một vận động tuần hoàn. Trăng tròn rồi trăng lại khuyết, khuyết rồi lại tròn, không có gì mất đi cả. Còn khi con người là cá nhân cá thể, đặt cuộc đời mình vào giới hạn trăm năm thì các thuyết đó không giải quyết được gì hết. Con người trở nên lạnh nhạt với đời sống sau khi chết. Và người ta nhận thức được ý nghĩa của cái chết nằm trong ý nghĩa của đời sống. Sống như thế nào, điều đó mới quan trọng. Bởi vậy, cá nhân cô đơn phải tự tìm lấy phương thuốc của mình và cho mình ngay ngày hôm nay, trên cõi đời này.

Các phương thuốc của người xưa dù khác nhau đến đâu vẫn không thể tránh khỏi thang thoát ly. “Trẻ nho Già lão” hoặc “vào nho ra Phật” là phương châm ứng xử của cả vùng Đông Á. Các nhà thơ cùng thời với Xuân Diệu chủ yếu vẫn tuân theo ứng xử trên, tuy biểu đồ dao động của họ có biên độ lớn nhỏ khác nhau. Người này đi tìm sự xê dịch trong không gian bằng những chuyến “Giang hồ vặt” như Nguyễn Tuân, Nguyễn Bính…; kẻ khác đi vào nhảy đầm, thuốc phiện như Vũ Hoàng Chương, Vũ Bằng, Đinh Hùng…; Người thứ ba đi tìm cuộc sống ở ngoài đời bằng “Thiên Thai” hoặc mơ mộng như Thế Lữ, Lưu Trọng Lư… Chỉ có Xuân Diệu là cứ ở trong đời, bám riết lấy trần thế, níu cuộc sống mà chống thời gian:

“Ta ôm bó, cánh tay ta làm rắn

Làm dây da quấn quýt cả mình xuân

Không muốn đi ở mãi mãi trong trần

Chân hóa rễ để hút mùa dưới đất”

Một quan niệm sống “dấn thân”, khoa học và thực dụng như vậy thật xa vời với truyền thống phương Đông. Hẳn nó chỉ có thể được xây dựng trên nhận thức mới về thời gian. Và điều đó, một lần nữa, được trình bầy bằng văn xuôi một cách rõ rang “Thời gian chỉ là sự cử động, Nếu tôi đứng, nếu máu tôi ngừng… thời gian của tôi sẽ không còn nữa” Thương vay - Trường ca). Bởi vậy, để thời gian không mất đi, con người phải không ngừng vận động, phải “lẫn với đời quay”. Nhưng điều quan trọng là phải quay ngang với tốc độ quay của cuộc đời, ngang với nhịp điệu chuyển vần của vũ trụ. A.Einstein đã phát hiện ra là nếu đi ngang với tốc độ của ánh sáng thì tháng ngày sẽ trở nên vĩnh cửu. Săn tìm tốc độ, coi tốc độ là cứu cánh chẳng những là trái ngược với tư tưởng của một xã hội nông nghiệp cổ truyền là nhìn thời gian trôi đi một cách thư thái. Mà còn là một ý tưởng rất hiện đại của thơ Xuân Diệu. Thi nhân ao ước có Cặp hài vạn dặm để đi khắp không gian trong chốc lát và quan trọng hơn, đi ngang với tốc độ của ngọn gió - thời - gian : “Ta theo gió mạnh, gió nhanh, gió hung dữ, gió sát sanh, gió cuồng!”. Chỉ có chế ngự được thời gian thì mới chế ngự được sự phai tàn của đường nét, màu sắc, âm thanh, và lòng người:

“Đi mau! Trốn nét! Trốn màu!

Trốn hơi! Trốn tiếng! Trốn nhau! Trốn mình!”

Nhưng đạt được một tốc độ như vậy chỉ là ảo tưởng. Xuân Diệu, thực tế hơn, đã thay thế đôi giầy cổ tích bằng lối sống đoán trước để bắt kịp thời gian: “Tôi không chờ nắng hạ mới hoài xuân”. Bởi vậy, Vội vàng là một triết lý sống, một ứng xử nghệ thuật của nhà thơ. Thế giới thơ Xuân Diệu đầy những từ ngữ giục giã, vội vàng, mau, mau lên, gấp…, bởi thi nhân e sợ lỡ làng, màng, không kịp, lỡ thì…:

– “Mau với chứ, vội vàng lên với chứ,

Em, em ơi, tình non đã già rồi:

– “Mau với chứ! Thời gian không đứng đợi

Tình thổi gió, màu yêu lên phấp phới;

Nhưng đôi ngày, tình mới đã thành xưa

– “Gấp đi em, anh rất sợ ngày mai.

Đời trôi chảy, lòng ta không vĩnh viễn”.

Thắng vượt thời gian bằng tốc độ sống không đủ, mà phải thắng bằng cả cường độ sống nữa. Cường độ sống có thể có nhiều cách hiểu, nhiều cách lý giải. Nhưng, trước hết, phải trân trọng bám níu lấy sự sống trong mọi hình thái đa dạng, từ vi đến vĩ của nó. “Tôi không sợ mất sự sống của tôi, không muốn nó rơi rớt chảy trôi theo dòng ngày tháng, tôi đã ráng bỏ từng mảnh đời tôi trong hàng chữ, để gửi đi, gửi cho người, cho người bốn phương” (Lời đưa duyên - Thơ thơ). Sau nữa, thi nhân biết sống với hiện đại và coi trọng hiện đại. Đây cũng là một đặc sắc của Xuân Diệu mà cùng thời ít ai đạt được. Trong xã hội cổ truyền, khi thời gian là tuần hoàn, quá khứ là khuôn vàng thước ngọc thì phút giây hiện tại mỏng manh là vô nghĩa. Coi trọng hiện tại cũng là một ý tưởng thiền, là tư tưởng hiện sinh thuần khiết. Cuối cùng phải biết nén tối đa sự sống vào một khoảnh khắc thời gian nhỏ nhất: “Trút ngàn năm trong một phút chơi vơi”.

Thơ Xuân Diệu là một sự khát thèm sự sống, Ông ca ngợi mọi hình thái chứa giàu sự sống: mùa xuân: thời kỳ của sự sống sinh sôi; tuổi trẻ: lúc sức sống tràn đầy; tình yêu”: sự bùng nổ của cuộc sống… Vũ trụ của nhi thân là một vũ trụ của sự thụ hưởng cuộc sống, trong đó hình thái thụ hưởng cơ bản, cổ sơ là trội nổi hơn cả. Thơ ông đầy những động tác: uống (uống hồn em), ôm (“Ta muốn ôm, cả sự sống đã bắt đầu mơn mởn”), cắn (“Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!”), môi (“Tháng giêng ngon như một cặp môi gần”)… Xuân Diệu tự định nghĩa mình: “Tôi kẻ đưa răng bấu mặt trời, Kẻ dựng trái tim trìu máu đất, Hai tay chín móng bám vào đời”. Và tư thế thường trực của thi nhân là:

“Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm, 

Ta muốn ôm

Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn

Ta muốn riết mây đưa và gió lượn

Ta muốn say cánh bướm với tình yêu

Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều

Và non nước, và cây, và cỏ rạng

Cho chuếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng

Cho no nê thanh sắc của thời tươi;

Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!”                 

(Vội vàng)

Mặc dù vồ vập sự sống như vậy, nhưng biết sống với phút giây hiện tại là rất khó, bởi vì cái hiện tại tuy thực, nhưng nó rất mỏng manh, Nhưng hình như sự việc lại bắt đầu từ đó, từ cái nghịch lý này. Hạt nhân nguyên tử tuy nhỏ bé nhưng lại chiếm hầu như toàn bộ khối lượng của nguyên tử. Phút giây hiện tại là sự cô đặc thời gian. Biểu dương hiện tại và biết dồn nén thời gian vào hiện tại, Xuân Diệu viết:

“Thà một phút huy hoàng rồi chợt tối

Còn hơn buồn le lói suốt trăm năm”

Lúc này cái thời gian khách quan do đếm được bằng máy móc không tồn tại nữa. mà đã chuyển qua thời gian của cảm giác, tâm trạng. Đó là thứ thời gian tâm linh, không có quá khứ, hiện tại, tương lai, khoảnh khắc, thiên thu. Đó là nỗ lực phi thời gian hoá của con người trên chính thời gian. Với trực giác về thời gian đó, con người mau chóng đạt tới sự vĩnh cửu - sự vĩnh cửu trong giây lát. Từ sự vĩnh cửu đó, con người bước sang hạnh phúc vì trút được gánh nặng thời gian. Như vậy, thời gian khoa học không phải là tất cả, mà chỉ là một chiều kích trong con người. Thời gian tâm linh biến cái thoáng chốc thành cái vĩnh cửu, tức là không gian hoá thời gian, tĩnh hoá cái động, Hàn Mặc Tử đã từng viết: 

“Vạn lạy không gian xóa những ngày”.

Một hình thức chiến thắng thời gian khác là lấy chủ quan thắng khách quan, tức là lấy cái năng lượng, nội lực trong lòng mình để chủ quan hóa cái khách quan; biến cái mùa xuân giới hạn, định kỳ của thiên nhiên thành Xuân vĩnh cửu, Xuân không mùa:

“Xuân không chỉ ở mùa xuân ba tháng:

Xuân là khi nắng rạng đến tình cờ,

Chim trên cành há mỏ hót ra thơ;

Xuân là lúc gió về không định trước

Đông đang lạnh, bỗng một hôm trở ngược,

Mây bay đi, để hở một khung trời.

Thế là xuân. Ngày chỉ ấm hơi hơi

Như được nắm một bàn tay son sẻ…”

Ở Xuân Diệu, cái “Xuân lòng” của ông chủ yếu phát xuất từ tình yêu. Xuân Diệu nổi tiếng là một nhà thơ tình Xuân Diệu, sức trẻ bền lâu của nó, không phải ở những ngôn từ mà bây giờ ít nhiều đã ngả màu cải lương, không phải ở giọng điệu tha thiết chàng nàng, chính là xuất phát từ một triết lý sống thấm đẫm. Đó là tình yêu có khả năng chiến thắng thời gian, bởi vì tình yêu là sự sống, sự sống bất tử, sự sống chẳng bao giờ chán nản. Thơ Tình Xuân Diệu sau này mất cái triết lý ấy làm hậu thuẫn đã trở nên vụn vặt, tủn mủn. Tình chỉ còn lại là một “chút nghĩa cũ càng”.

Xuân Diệu đã từng viết: “Làm sao cắt nghĩa được tình yêu” nhưng thực ra sự định nghĩa của ông rất rõ ràng. Tình yêu với ông là sự sống. Tình yêu vốn là sự tự có của thiên nhiên. Nó có ý nghĩa cổ sơ một cách sâu xa. Tình yêu có ở vạn vật. “Tình yêu của loài cây xa xôi viễn vọng như thế, không toan tính gần gũi như loài người, Hoa thông để nhị vàng chảy ra tự trong lòng, và chỉ biết chừng nấy. Có một việc là yêu, là gửi đi, là cho. Phấn thông sẽ đến, sẽ không đến? kể làm chi”.

(Phấn thông vàng).

Cơ sở sâu xa của tình yêu là sự sống, nên tình yêu là sự cảm thông, sự giao cảm của tạo vật với nhau:

“Một tối bầu trời đắm sắc mây,

Cây tìm nghiêng xuống nhánh hoa gầy,

Hoa nghiêng xuống cỏ, trong khi cỏ

Nghiêng xuống làn rêu, một tối đầy

Những lời huyền bí toả lên trăng,

Những ý bao la rũ xuống trần,

Những tiếng ân tình hoa bảo gió,

Gió đào thỏ thẻ bảo hoa xuân”                

(Với bàn tay ấy)

– “Trong đêm nhung, hoa trống cách vời hoa mái, gọi nhau bằngchút niềm bối rối trong không khí, chỉ gần nhau bằng mảnh phấn hương. Còn những đó hoa của môi người, ứng nhau thì được đến tầm nhau, gắn thành đoá hoa cảm giác. Thời gian đừng đi qua, đôi cặp môi người đóng dấu vào nhau để lấy một phút giây cực lạc, cùng khấn ép một quãng nhỏ không gian; và tứ ấy trong kỷ niệm trăm năm, còn mãi một điểm hồng”.(Phấn thông vàng)

Tình yêu là sự sống, sự sống là mùa xuân, mùa xuân là tuổi trẻ nên tình yêu trong thơ Xuân Diệu đồng nghĩa với tuổi trẻ, mùa xuân:

“Xuân của đất trời nay mới đến;

Trong tôi, xuân đến đã lâu rồi:

Từ lúc yêu nhau, hoa nở mãi

Trong vườn thơm ngát của lòng tôi”                  

(Nguyên đán)

Xuân Diệu làm nhiều thơ xuân: Nụ cười xuân, Xuân rụng, Xuân đầu, Xuân không mùa. Và, có lẽ, cái tên Xuân Diệu (Sự kỳ diệu của mùa xuân?) cũng nằm trong chuỗi cảm xúc ấy! Đặc biệt, cái nhìn tình yêu - sự sống của Xuân Diệu đã cho phép thi nhân nhìn ra, khám phá ra ý nghĩa mới của mùa thu. Ông cũng làm nhiều thơ về mùa thu (Đây mùa thu tới, Ý thu, Thu…), một lẽ, thu tăng sự cảm nhận thời gian, lẽ khác, thi sĩ lấy mùa thu mà yêu. “Với lòng tôi trời đất chỉ có hai mùa: Xuân và Thu, hai mùa đặc biệt ý nhị, hai mùa có bình minh. Từ Xuân sang hè là từ ấm sang nóng,từ thu sang đông là từ mát sang lạnh, sự thay đổi làm ta bực tức mà lại không có gì thực mới cả; đông với hè chỉ là sự thái quá của thu với xuân; Đầu xuân là bình minh ấm của lòng tôi, Và ấm hay mát thu hay xuân, lòng tôi cũng rạo rực những tiếng gọi mùa, ái tình ghé môi gọi lời trong gió”… (Thu - Trường ca). 

Nhưng mọi thứ tình yêu của tạo vật, của thời tiết cuối cùng cũng quy vào tình yêu trai gái của con người. Con người không chỉ là tinh hoa của trời đất “người ta là hoa đất”, mà còn chính là trời đất vũ trụ. Tình yêu là sự sống với con người không phải là sự duy trì và bảo vệ nòi giống, mà còn là hình thái đầy đủ nhất của cuộc sống. Trong tìm về sự hoà hợp nguyên thủy, sự hợp nhất ban đầu của hai người yêu nhau chỉ có thể đạt được bằng cả cường độ lẫn tốc độ tình yêu.Tình yêu khắc phục được sự phôi pha của thời gian, nguôi đi được nỗi “Hận thời gian”: “Với bàn tay ấy ở trong tay, Tôi đã nguôi quên hận tháng ngày”.

Trong tình yêu, bởi thế, Xuân Diệu rất sợ khoảng cách, cả khoảng cách tâm hồn lẫn khoảng cách thể xác, cả khoảng cách thời gian lẫn khoảng cách không gian:

“Tiếc nhau chi; mai mốt đã xa rồi;

Xa là chết; hãy tặng tình lúc sống.

Chớ chia rẻ; dễ gì ta gặp mộng!

Những dòng đời muôn hướng đã chia trôi” 

(Tặng thơ)

Thi sĩ kiếm tìm, một cách tuyệt vọng, sự hợp nhất tình yêu trong sự hợp nhất thể xác:

“Hãy sát đôi đầu! hãy kề đôi ngực!

Hãy trộn nhau đôi mái tóc ngắn dài!

Những cánh tay! Hãy quấn riết đôi vai!

Hãy dâng cả tình yêu lên sóng mắt!

Hãy khắng khít những cặp môi gắn chặt!

Cho anh nghe đôi hàm ngọc của răng!

Trong say sưa, anh sẽ bảo em rằng:

“Gần thêm nữa! Thế vẫn còn xa lắm!”                     

(Xa cách)

Tình yêu không chấp nhận cô đơn, không chấp nhận cá lẻ, không chấp nhận khoảng cách đến nỗi người kỹ nữ, nhân vật tưởng đã dày dạn với chia xa, cũng biết bao đau khổ khi tiễn khách vì sợ cảnh mình gặp lòng mình:

“Khách ngồi lại cùng em thêm chút nữa;

Vội vàng chi, trăng sáng quá, khách ơi.

Đêm nay rằm: yến tiệc sáng trên trời;

Khách không ở, lòng em cô độc quá”.                     

(Lời kỹ nữ)

Bởi vậy, Xuân Diệu luôn luôn khao khát tình yêu. Thi sĩ thấy tình yêu như một nguồn nước mà mình như kẻ qua sa mạc. Ông như luôn luôn bị một cơn khát siêu hình giày vò. Bầu trời trong mắt ông thành chiếc chén:

“Trời cao trêu nhử chén xanh êm

Biển đắng không nguôi nỗi khát thèm;

Nên lúc môi ta kề miệng thắm

Trời ơi, ta muốn uống hồn em!”                   

(Vô biên)

Ông rất hiện đại và thành thật trong chuyện: “Quảng cáo” mình để Mời yêu, luôn luôn lo sợ phải rơi vào tình cảnh:

“Lan mấy đoá lạc loài sơn dã,

Uống mùi hương vương giả lắm thay”

Của người cung nữ xưa. Như cây thông kia, ông gửi hương phấn của tình yêu cho gió để hy vọng gặp được tình yêu. Thơ tình Xuân Diệu đầy một sự hồi hộp, phấp phỏng, đầy lạc quan và bi quan, đầy hy vọng và thất vọng. Tình yêu quả thật đã khó tìm kiếm, những lời Mới yêu kia cứ như nước đổ lá khoai. Thậm chí ngay cả khi có tình yêu rồi, thì nó cũng không mang lại được sự hợp nhất:

“Em là em; anh vẫn cứ là anh

Có thể nào qua Vạn lý trường thành

Của hai vũ trụ chứa đầy bí mật”                    

(Xa cách)

Hạnh phúc trên đời này là không có thật chăng? Thơ tình Xuân Diệu là tiêu biểu nhất của thế hệ thi sĩ 1932 - 1945, Một thế hệ tìm thấy ở tình yêu những điều to lớn hơn bản thân nó. Họ thấy ở đó cả cứu cánh, phương tiện, sự hưởng lạc, nơi trú ẩn… Nó phát triển, giống và khác với tình yêu của thế hệ nhà nho tài tử trong thời đại Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều, Hồ Xuân Hương…). Đó cũng là tình yêu gắn liền với sự mất mát, hạnh phúc mong manh:

“Nghỉ mình phận mỏng cánh chuồn,

Khuôn thiêng biết có vuông tròn cho không” 

(Truyện Kiều)

Nhưng sự giống chỉ là bề ngoài. Thế hệ nhà nho tài tử tin hạnh phúc do tình yêu mang lại là có thật. Và con người có quyền được hưởng hạnh phúc ấy, nhưng thực tế xã hội đã làm cho hạnh phúc tan vỡ, cho nên con người phẫn uất, phản kháng. Tình yêu với thế hệ Thơ mới chỉ là một trái cây có vẻ ngọt, bao nhiêu người hăm hở bậm môi vào mới biết đó là một trái đắng. Chính trong hạnh phúc tình yêu đã chứa đựng đau khổ. Đến với tình yêu như là một đối tượng để hưởng thụ, dần dà các nhà Thơ mới coi tình yêu chỉ là một phương tiện để giải thoát.

Có lẽ sự giống nhau và khác nhau này nằm ở trong loại hình cái tôi. Cái tôi tài tử chủ yếu vẫn là cái tôi đại diện, nhưng ý thức cá nhân, đã được thời đại thức tỉnh. Nó khao khát đi tìm đến tình yêu và hưởng thụ hạnh phúc, coi đó là chuyện tự nhiên: “Tài tử với giai nhân nợ sẵn”. Trong khi đó cái tôi cá nhân trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể bây giờ mang tính lưỡng trị. Một mặt, nó phát triển hơn, được tự do hơn. Mặt khác, càng lên cao nó càng cảm thấy chông chênh hơn. Xét cho cùng, sự bi quan đó là do nó bị tước mất quan niệm cũ về thời gian. Với quan niệm thời gian hoàn toàn, con người dù hạnh phúc hay đau khổ, được yêu hay thất tình đều có được sự an bằng nào đó trong tâm hồn. Còn khi đã thấy thời gian một chiều thì mảnh đất dưới chân sụp đổ. Cái ta bền vững thuở nào đã mất. Tình yêu hạnh phúc cũng chỉ là một vật trôi nổi với thời gian, và cuối cùng sẽ kết thúc cùng với đời người. Còn neo được dòng thời gian hoạ chăng là con thuyền nghệ thuật?

Xuân Diệu tìm đến với thơ ca như là một phương tiện triển vọng để đến với bất tử, tức có danh tiếng để chiến thắng thời gian. Có thể thế hệ tài tử quan niệm danh tiếng (công danh) khác với thế hệ Thơ mới. Nguyễn Công Trứ coi công danh cũng là một thứ công nghiệp, một thứ nghĩa vụ của kẻ sĩ:

“Đã mang tiếng ở trong trời đất

Phải có danh gì với núi sông” 

hoặc:

“Không công danh thì nát với cỏ cây”

Còn thế hệ Thơ mới ham mê bất tử, danh tiếng, bắt nguồn từ cảm giác bất an ngấm ngầm do tư thế đơn độc của cá nhân trong một thế giới xa lạ. Nếu ý nghĩa của đời sống trở nên đáng nghi ngại, nếu tương quan của con người với chính mình và với người khác không đem lại an bằng thì danh tiếng là một phương tiện có thể khoả lấp cái nghi ngờ đó. Cũng như công cuộc xây cất Kim Tự Tháp của người Ai Cập hay lòng tin vào sự bất tử của tín đồ Ky tô giáo, danh vọng có khả năng “nâng cấp” đời sống cá nhân từ tình trạng chật hẹp, bất trắc lên bất diệt. Nếu tên tuổi của một người được thời đại mình biết đến, và nếu y còn có thể hy vọng rằng tên tuổi đó sẽ được thế kỷ sau truyền nhắc thì cuộc đời y sẽ có ý nghĩa, do nó sẽ được phản ánh trong cuộc đời của người khác. Như vậy, con người đã thoát khỏi thời gian cá nhân hữu hạn để sống với thời gian lịch sử lâu dài hơn.
Với Xuân Diệu, sự say mê danh tiếng đồng nghĩa với sự say mê một sự nghiệp thơ ca, say mê cái đẹp, say mê nghệ thuật. Nghệ thuật với ông cũng là tình yêu - sự sống: “Tình yêu có bao giờ mất! Phấn thông vàng không gặp hoa cái chăng, thì phấn cũng đã làm lộng lẫy không gian… Sự phung phí đã trở thành mỹ thuật” (phấn thông vàng). Như vậy, những mối tình không kết trái, những mối tình không, những mối tình đau khổ đã thăng hoa thành nghệ thuật, nghệ thuật bao giờ cũng xuất phát từ sự phung phí, nhưng bản thân nó lại không phải là sự phung phí nghệ thuật là một công cụ giao nối vạn vật, bởi vậy thi sĩ, theo thiên chức của mình chỉ là một medium của vạn vật. Một khi đã nắm được nghệ thuật, nghệ sĩ có thể tìm lại được thời gian đã mất bằng cách đưa được quá khứ về với hiện tại. Trong bài Nhị hồ, qua mỗi một khúc điệu, người nghệ sĩ lại vớt lên được một không gian, một thời gian từ cõi quên lãng:

“Cây cỏ bình yên, khuya tỉnh mịch

Bỗng đâu lên khúc Lạc âm thiều…

Nhị hồ để bốc niềm cô tịch,

Không khóc nhưng mà buồn hiu hiu…

Điệu ngã sang bài Mạch Lệ Quân

Thu gồm xa vắng tự muôn đời.

Sương nương theo trăng ngừng lưng trời

Tương tư nâng lòng lên chơi vơi…

Tiếng đàn thầm dịu dẫn tôi đi

Qua những sân cung rộng hải hồ.

Có phải A Phòng hay Cô Tô

Lá liễu dài như một nét mi”

Thơ cũng là sự vĩnh cửu hóa, sự không gian hóa thời gian. Trong thơ cất giấu mùa xuân, cất giấu tuổi trẻ:

“Xuân ta đã cất trong thơ phú

Tuổi trẻ trong thơ thắm với đời” 

(Tặng bạn bây giờ)

Biểu tượng của sự vĩnh cửu, của cái đẹp, của nghệ thuật trong thơ Xuân Diệu là Trăng, Tụng ca, Nguyệt Cầm, Buồn trăng. Thơ Xuân Diệu nói chung và các bài thơ trăng nói riêng tồn tại hai phong cách, khi thì tách riêng ra, khi thì xen kẻ nhau: phong cách lãng mạn trực tiếp bày tỏ ý nghĩ, tâm trạng, cảm xúc như Tụng ca. Phong cách tượng trưng tác giả ẩn mình đi để có biểu tượng tự phát ngôn, ví như Nguyệt cầm… Cái nhìn tượng trưng phản ánh một thế giới của những bản chất. Nó vượt lên trên kinh nghiệm để thành những chủng loại của một Thơ, một Cái Đẹp, một Lý tưởng… Quá trình đi đến một sự vĩnh cửu hoá nghệ thuật để chiến thắng thời gian cũng là quá trình Xuân Diệu chuyển sang cái nhìn tượng trưng. Từ cảm xúc thi nhân đã đi đến cảm giác (Huyền diệu) trong sự nhất thể hoá của chúng. Nhà thơ đã sử dụng các thủ pháp như biểu tượng hoá, âm nhạc… Nguyệt cầm là đàn trăng, là đàn (nghệ thuật) và trăng (thiên nhiên vĩnh cửu), là nghệ thuật vĩnh cửu:

Trăng nhập vào dây cung nguyệt lạnh,

Trăng thương, trăng nhớ, hỡi trăng ngần.

Đàn buồn, đàn lặng, ôi đàn chậm!

Mỗi giọt sương tàn như lệ ngân

Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh,

Linh lung bóng sáng bỗng rung mình

Vì nghe nương tử trong câu hát

Đã chết đêm rằm theo nước xanh.

Thu lạnh, càng thêm nguyệt tỏ ngời,

Đàn ghê như nước, lạnh, trời ơi…

Long lanh tiếng sỏi vang vang hận!

Trăng nhớ Tầm Dương, nhạc nhớ người.

Bốn bề ánh nhạc: biển pha lê

Chiếc đảo hồn tôi rợn bốn bề

Sương bạc làm thinh, khuya nín thở

Nghe sầu âm nhạc đến sao Khuê”

Thơ Xuân Diệu là một thế giới rộng mở, đa âm. Trong bản giao hưởng âm thanh này nổi lên những giai âm như Mùa thu: sự thức nhận thời gian; Vội vàng: một ứng xử với thời gian, một triết lý thời gian; Gửi hương cho gió: tình yêu như là sự chiến thắng thời gian; và sau cùng Thơ thơ: nghệ thuật như là vĩnh cửu hóa thời gian. Trong từng bài thơ, từng giai đoạn thơ, những âm giai này thay nhau nổi lên làm chủ âm (dominante) khiến cho toàn bộ sáng tác của Xuân Diệu vừa phong phú, đa dạng, vừa xuyên suốt, nhất quán.

 Đỗ Lai Thúy

Theo https://mocvansong.wordpress.com/