Biển và chim bói cá 2

Biển và chim bói cá 2

Phần thứ hai
Ấnh thi đua Đỗ Trung Tín được chuyển về phân xưởng lạnh làm thống kê. Là một anh giã giò, đầu óc ngu si tứ chi phát triển, như chánh văn phòng nói, Tín “không làm được một việc gì”. Bản tin không viết được. Báo cáo lại càng không. Chỉ giỏi rượu. Với lại những lúc rỗi việc, ngồi ở bàn, anh ta có cái tật chép miệng khan, không chép miệng như người ta, tiếng chép miệng của anh kêu to như pháo nổ, có thể làm ai yếu bóng vía giật mình. Anh ra đi khi vẫn chưa ai phá được câu chào của anh ta:
- Xin chào ở như các cụ.
Hai tiếng ở như kéo dài, quai hàm trẹo bên nọ sang bên kia, cằm dưới đưa ra, lúc ấy trông anh rất tươi tắn đáng yêu. Vào phòng thanh tra, tới văn phòng công đoàn, lên đảng ủy, tới phòng hàng hải hay đi đâu trở về văn phòng, thấy đám nhân viên cùng phòng, có khi chỉ toàn phụ nữ, những cô Phòng văn thư, bà Nga chạy văn phòng phẩm hay cái Nhạn đánh máy, cái Tám tiếp tân, anh cũng nở nụ cười rất tươi, hai mắt long lanh, cái cằm râu ria đưa ra xin chào ở ở ở như ư ư các cụ! Mãi sau khi anh đi được một tháng, cô Phòng, vâng chính cô Phòng dân bánh chưng đất, văn thư đã nghĩ ra câu đối đáp lại.
Ây là vào cái hôm cả hội vừa ăn ốc luộc xong (hôm ấy sếp đi họp trên thành phố - vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm) thì Giò Tìu từ phân xưởng lên ghé vào văn phòng có việc gì đấy, vừa bước vào cửa, đã đưa cái hàm dưới ra:
-  Xin chào à ở như các cụ!
Đang dương dương tự đắc và nở nụ cười thỏa mãn vì biết người ta không thích mình, không thích cả câu chào độc đáo của mình mà vẫn phải cắn răng chịu, bỗng anh ta tái mặt.
-  Để mời à các cụ ngồi chơi!
Đó là cô Phòng! Phút xuất thần của cô Phòng! Chánh văn phòng Điều vỗ tay trước tiên:
-  Con này giỏi! Con này giỏi! Khá! Tao sẽ xin giám đốc tăng cho mày một bậc lương con ạ.
Tất cả cười ngặt nghẹo và đều công nhận câu đáp của cô Phòng hay. Cái Tám hỏi:
-  Chị nghĩ ra từ bao giờ đấy?
Cô Phòng hai gò má đẫm nước mắt, tính cô hễ cười nhiều là nước mắt cứ chảy ra:
-  Vừa nghĩ xong. Tức quá. Tự nhiên bật ra thôi.
Chánh văn phòng đưa cằm ra phía trước:
-  Xin a chào à ở như các cụ.
Cả hội đồng thanh, trừ Tín:
-  Để a mời à các cụ ngồi chơi.
Và cười ầm. Tín cung cúc bước ra cửa đi về xưởng lạnh trong tiếng cười giòn tiễn đưa của anh chị em đơn vị cũ. Chánh văn phòng còn nói thêm một câu đủ để Tín nghe thấy:
- Cho hết cái thói nhăn nhăn nhở nhở như mồm lở sơn...
Người về thay Tín làm thi đua cờ đèn kèn hoa là một người ít nói nhưng lại có khiếu hài hước. Một người nhiều tuổi hơn cả chánh văn phòng, văn hay chữ tốt, hơn thế, một người từng trải, nếu có thể nói được như vậy. Toàn, Nguyễn Đức Toàn, hơn tuổi chánh văn phòng, đã từng làm trợ lý giám đốc sở công nghiệp thành phố, đã đi thanh niên xung phong Trường Sơn, đã ba lần được là đối tượng kết nạp Đảng nhưng cả ba lần đều hoãn kết nạp vì những lý do khách quan. Một lần ở thanh niên xung phong. Chi bộ đã định ngày kết nạp thì Toàn bị trúng bom. Nằm bệnh viện nửa năm, khi ra viện về một đơn vị khác, làm công việc nhẹ hơn cho phù hợp với sức khỏe. Thế là lại bắt đầu lại từ đầu. Lại phấn đấu. Lại được đi học lớp cảm tình. Lại nghe giảng về đấu tranh giai cấp, về chủ nghĩa tư bản giãy chết, chủ nghĩa cộng sản văn minh. Và lại được đứng trong hàng ngũ đối tượng phát triển. Bỗng có chủ trương tạm ngừng công việc phát triển Đảng một thời gian để tập trung vào nhiệm vụ củng cố Đảng, nâng cao chất lượng đảng viên. Hết thời gian đó Toàn đã xin được về Hải Triều, thành phố quê Toàn và cũng là nơi vợ con Toàn sinh sống. Làm tổng hợp cho đồng chí giám đốc sở công nghiệp thành phố. Có trí nhớ tốt, được việc, trở thành người thân cận của giám đốc, lại một lần nữa, Toàn được là đối tượng kết nạp nhưng giám đốc chuyển đi sau một vụ đấu đá, phó giám đốc - người mâu thuẫn gay gắt với giám đốc, người thắng cuộc - lên thay. Hiển nhiên là ông không dùng Toàn làm thư ký tổng hợp. Việc kết nạp Đảng càng không thể đặt ra. Từ ấy Toàn gạt hẳn mục tiêu vào Đảng ra khỏi đầu óc. Và Toàn cũng hiểu con đường tiến lên của anh thế là hết. Ý chí phấn đấu của anh bị giáng một đòn căn bản, bởi anh biết không vào Đảng thì khó lòng được thăng tiến. Chẳng những thế anh còn phải tạm nghỉ để chờ tổ chức phân công công tác. Hơn một năm sau vẫn chẳng được giao việc, anh gặp giám đốc mới xin tự liên hệ công tác và được giám đốc chấp nhận. Các xí nghiệp trong sở không ai dám nhận anh. Họ đều biết anh bị giám đốc cho ngồi chơi xơi nước cùng với một số cán bộ trong ê kíp cũ. Thế mà trong khi anh còn đương chức, họ tiếp đón anh nhiệt tình đến thế. Phải gần một năm nữa, giám đốc mới (nay đã thành cũ) mới cho anh liên hệ công tác ở ngoài ngành. Đó là một việc bất đắc dĩ vì đồng chí không muốn ngành thất thoát cán bộ! Được về Liên hợp Hải sản Biển Đông - Biendong Fiscom, anh coi như mình trúng số độc đắc và lao vào công việc với tất cả hào hứng, phấn khởi. Nghĩ lại hai năm trời thất nghiệp dở mà rùng mình. Hai năm trời chợ búa nấu cơm, giặt giũ trước bao con mắt tò mò dò xét, những lời xầm xì vào ra của những người trong khu tập thể. Hai năm trời không làm tròn trách nhiệm người chồng, người bố. Vẫn có đồng lương nhưng đó là lương thất nghiệp, bảy nhăm phần trăm lương cơ bản. Tất cả gánh nặng chi tiêu dồn vào vai vợ. Mà nào vợ anh có dễ dàng gì cho cam. Công nhân một xưởng sản xuất cân, sản phẩm không tiêu thụ được, xí nghiệp phát lương bằng các loại cân, từ cân bàn, đến cân móc, cân treo. Về nhà, tháo những dây chằng buộc, những túi đựng quả cân, đĩa cân, méo mặt vì lo, vợ anh vẫn còn hài hước:
- Phóng xe ra tới cổng bảo vệ, tất cả cán bộ công nhân hét to: “Nhấc ba de lên cho chúng tớ đèo lương về đây này!” Giám đốc còn định gán lương bằng cân tạ cho bọn em, ba bốn người chung nhau một chiếc vì cân bàn tồn kho quá nhiều. Chúng em kêu lên sếp có lĩnh lương loại vĩ mô ấy thì lĩnh, chứ chúng em không nhận đâu. Sếp quen các thủ trưởng, sếp bán được cân vĩ mô. Chúng em chỉ có thể mang cân vi mô ra chợ đổ cho mấy bà buôn hay gạ bán cho mấy nhà hàng xóm thôi.
Bán cân. Xí nghiệp tính theo giá của xí nghiệp, còn mình làm sao bán được như đầu ra tính trên giấy ấy. Đồng lương đã kém lại càng kém. Toàn đã đi ra chợ bán cân. La cà dãy các bà bán cá, bán tôm, buôn gà vịt, bán hàng khô. Và gặp nhiều người cũng ra bản lương ở các xí nghiệp khác. Người ta cũng mang bán sản phẩm của xí nghiệp gán thay lương nhưng có lẽ chẳng ai khổ như vợ chồng Toàn, chẳng ai khổ như những người làm xí nghiệp cân. Công nhân xi măng lĩnh lương bằng xi măng rời quá ư dễ bán. Hợp tác xã xe đạp, lương trả toàn bằng poóc ba ga, gác đờ bu, cũng khó bán đấy nhưng cũng còn dễ hơn cân. Hay như cái Liên hợp Biển Đông này mới sung sướng làm sao! Được phát lương bằng cá. Cá băng, cá đông. Cá đóng túi ướp đá. Sau này khi anh đã đi làm thi đua ở Biendong Fiscom, cùng anh chị em văn phòng ôn lại cơ đận ấy, cô Phòng cười khanh khách bảo anh:
- Chúng bố lĩnh lương bằng gạo, gạo các tàu chở từ miền Nam ra. Chúng bố lĩnh lương bằng cá. Thật danh giá. Đạp xe ra Ngã Ba là con buôn đã ơi ới ơi ới gọi rồi. Chỉ có cái chán là cá xí nghiệp tính cao. Bán cho con buôn có được thế đâu. Mỗi cân thế nào cũng mất mấy giá.
Và cô tiếp luôn:
- Nhưng chúng bố không sợ. Chúng bố tát nước theo mưa. Lấy mùa bù chiêm. Xuống tàu xin cá. Trà trộn cá xin với cả lương. Đem qua cổng bảo vệ thoải mái.
Cô Phòng có kiểu nói như vậy. Khi mới đến công ty làm thi đua, về sinh hoạt ở văn phòng, ấn tượng mạnh nhất đối với Toàn là cô Phòng. Cô trạc ba nhăm ba bảy tuổi, có biệt hiệu là “bánh chưng đất” vì quê Hải Dương. Con một gia đình trí thức. Bố là một ông giáo già đã về hưu, học trò ông có những người là tướng, là bộ trưởng. Cô có một anh là phó tiến sĩ, còn một cô em gái là nhà văn đã được giải thưởng Tảc phẩm tuổi xanh. Cô cũng có phải dân văn thư chuyên nghiệp đâu. Báo vụ có hạng được đào tạo chính quy đấy. Trong các cuộc thi tay nghề cô luôn nằm trong danh sách năm người đứng đầu. Chỉ đến khi lấy chồng có con (cái con bé bây giờ đã học lớp 5, thỉnh thoảng vẫn theo mẹ ra văn phòng mà cô gọi là con mảnh sành cong này này), không thể làm ca kíp được, cô mới xin chuyển từ đài thu phát trung tâm về công đoàn làm công tác thư viện, rồi khi anh chàng Trần Minh Mẫn ở đâu lù lù về văn phòng công đoàn phụ trách bổ túc văn hóa kiêm thư viện, cô lại chuyển về làm văn thư. Nước da nâu mịn màng, má lúm đồng tiền, mỗi khi cười gò má lại đỏ lên, một thời từng làm chết mệt bao chàng trai kể cả thuyền trưởng Trần Nhân Chơn, cuối cùng lại rơi vào tay anh chàng Nghiêm, kỹ sư vỏ tàu quê xứ Bọ, hiền như đất.
Toàn hòa nhập rất nhanh với công việc ở đơn vị mới. Hai công việc đầu tiên phải làm là căng lại dây loa truyền thanh và viết phiếu đặt hàng đưa chánh văn phòng ký đề nghị xưởng cơ khí làm một bảng tin bằng sắt, chôn dưới gốc bàng. Anh đề nghị phòng tổ chức điều cho một thủy thủ dự trữ cùng anh kéo lại những đoạn dây loa bị đứt. Cậu thủy thủ dự trữ này là người đầu tiên thuộc khối dưới nước mà anh tiếp xúc. Trước tiên anh ngạc nhiên về những gì anh ta mang trên người. Còn rất trẻ. Nhưng diện ngất trời. Quần áo, kính, mũ, đồng hồ, nhẫn vàng và lạ nhất là túi áo túi quần, túi nào cũng có ba số và cứ nhất định ấn một bao vào túi áo Toàn. Mà quần áo anh ta nhiều túi lắm.
- Chú cầm lấy hút.
Đó là món lộc đầu tiên của Toàn ở Liên hợp Hải sản Biển Đông:
- Ớ đâu ra lắm thuốc lá thế.
- Bọn tàu 19 mới về. Mỗi thằng cho vài bao.
Toàn ước tính trên người anh thủy thủ dự bị này phải đến hai cây thuốc lá. Nếu Toàn có chỗ ấy, đó là cả một khoản thu nhập. Anh bóc bao thuốc, lấy một điếu hút. Đã lâu lắm mới đàng hoàng bóc bao thuốc ba số như thế này. Từ ngày còn làm tổng hợp cho giám đốc sở công nghiệp...
Mới kéo được một đường dây từ xưởng lạnh ra phòng đời sống, cậu thủy thủ đã bảo:
-  Vào căng tin nghỉ một tí đã chú ạ. Chú ăn sáng chưa? Ăn rồi cũng cứ vào với cháu. Cháu chưa ăn. Đói lắm rồi.
Mới hơn chín giờ. Toàn chưa đói. Nhưng rõ ràng chẳng thể bắt cậu dự bị công tử này làm việc tiếp, bởi cậu đã cố gắng hết sức cũng như cậu rất nể và kính trọng Toàn, hơn nữa cũng chẳng thể một mình làm cái việc căng dây. Chưa đến giờ cao điểm, căng tin còn vắng. Một bàn bốn thuyền viên đang ăn phở. Cô căng tin béo núc, cúc áo chật căng, da rất trắng bưng cái khay có bốn bát phở nghi ngút khói lên.
-  Sao bát vơi thế em Lan?
-  Thế này mà năm nghìn à?
-  Đắt thế, anh bắt đền em đấy.
Một giọng ồ ồ của người thứ tư, cất lên:
-  Đắt rẻ là phụ thuộc vào mình: Ăn nhiều ớt hay ít ớt.
Tất cả cười ầm. Đúng là ớt năm ấy quá đắt. Và chỉ ngoém một cái, bốn người bốn cái sẻ, đĩa ớt hết veo. Người có giọng ồ ồ chìa đĩa không về phía cô căng tin:
-  Cho thêm đĩa ớt đây em. Nếu hết ớt thì thay bằng thịt cũng được. Giá tiền cũng tương đương nhau ấy mà.
Cánh thuyền viên không biết Toàn, nhưng biết chàng lính dự trữ:
- Khương! Tàu bao giờ đi?
Chàng thủy thủ kéo dây cười:
- Chào các anh. Em lên bờ rồi anh Chất ồ ạ.
Chất ồ, người có giọng nói ồ ồ, tỏ vẻ ngạc nhiên:
- Đã lên à? Mới đi được hơn hai chục chuyến chứ mấy?
Lại cười đồng loạt. Khương cười khẩy:
- Chính xác là hai bốn chuyến, mười chín chuyến Hong Kong, hai chuyến Sing, ba chuyến Nhật. Kể thì nhiều nhưng cũng không nhiều.
- Càng nhiều càng ít.
Toàn chỉ biết nghe. Khương gọi bia Heineken, một đĩa bò xào. Nâng lên đặt xuống. Bia sủi bọt mát lạnh. Thịt bò mềm. Ba số thơm. Lại thêm hai bát phở. Ăn xong, Khương bảo Toàn nghỉ thôi chú ạ. Ăn xong nặng bụng leo trèo mệt lắm. Chiều chú cháu mình làm tiếp.
Thế là nghỉ. No. Ca cơm mang theo có mấy viên lạc rang mỡ mắm, không dùng đến, không phải vào bếp đặt ghé bên bếp than chung quanh thùng nước của bà Nhàn, vần vần xoay xoay cùng với bao nhiêu người, bao nhiêu ca, cặp lồng khác. Toàn lang thang. Đứng nhìn cầu cảng. Chầu rìa mấy ván tiến lên. Chiều chẳng thấy cháu đâu. Chú đến phòng tổ chức. Không thấy cháu. Lại ra cầu cảng thì thấy cháu từ trên tàu 19 bước xuống. Toàn rảo bước tới gặp Khương: Chiều không làm à? Chú cứ chờ mãi. Mặt Khương đang bừng bừng tức giận: Chú xin người khác đi. Cháu không làm nữa đâu. Rồi Khương trèo lên một chiếc xe máy đen kềnh càng những ống thép mạ kền, hai ống xả sáng chói mắt, ghi đông thì vểnh lên xòe cong ra hai bên, ấn nút khởi động. Xe không nổ. Mấy lần xe không nổ. Co chân đạp. Chỉ rồ lên được một tí lại tắt lịm. Một thanh niên còn rất trẻ đứng cạnh chiếc xe DD đỏ chót mới cứng dựa trên chân chống sát cầu, cạnh mũi tàu HL19 cười:
-  Xe gì thế. Vất đi thôi!
Khương quắc mắt nhìn anh thanh niên:
-  Mày nói gì thế thằng Duy? Nói lại tao nghe xem nào!
- Thay xe đi! Giọng anh thanh niên tên Duy đã có vẻ dìu dịu.
-  Được rồi! Nhớ đấy! Nhớ lấy nhé thằng con giời ạ!
Đám người rải rác trên cầu tàu dừng cả lại chăm chú theo dõi câu chuyện đang có chiều căng thẳng. Duy - cũng là người sang trọng từ đầu đến chân, phủ lên người anh ta là toàn những thứ đồ ngoại đắt tiền - cười cười đùa vui cho bớt căng:
-  Đạp như thế một chân to một chân nhỏ về vợ nó không nhận ra đâu!
Không ngờ câu ấy càng làm Khương tức hơn. Đỏ mặt tía tai, lấy hết sức bình sinh đạp cần đề. Xe nổ. Khương điều chỉnh ga, tiếng máy gầm lên nhức óc:
-  Tao cho cái xe của mày xuống sông đây này. Mày muốn không?
-  Dám à?
Khương dận số, chiếc xe lao tới chỗ Duy. Quá hốt hoảng, Duy nhảy vọt ra, tránh được chiếc xe máy đang phóng thẳng vào mình. Không giảm tốc độ, Khương cho xe lượn sát chiếc xe DD đỏ, co chân đạp mạnh vào thân xe, chiếc xe máy đỏ chót bóng loáng rơi xuống lòng sông. Tất cả kêu lên. Không quay lại, đang đà phóng, anh chàng thủy thủ thuộc lực lượng dự trữ phụ việc căng dây truyền thanh cho Toàn tăng ga phóng ra phía cổng xí nghiệp.
Có lẽ sau khổ chủ Duy, Toàn là người sửng sốt nhất về việc ấy. Mà sao lúc đi căng dây với anh, Khương một điều chú hai điều cháu, ngoan ngoãn, lễ phép, hiền lành đến thế. Nó cả gan đạp chiếc xe máy của người ta xuống sông. Không suy nghĩ đắn đo. Không thương tiếc. Chiếc xe máy có giá trị bằng cả một gia tài. Chiếc xe máy có thể làm bất kỳ ai sở hữu nó, hay chỉ ngồi phía sau ôm eo lượn quanh phố thôi, tăng thêm hàng chục nấc thang giá trị. Cả cầu cảng náo động. Mấy chiếc máy hàn của cánh thợ sửa chữa thôi hoạt động, những tiếng hú inh tai của máy hàn tắt hẳn. Rồi đến tiếng gõ gỉ từ phía đà nổi cũng tắt. Chị em gõ gỉ quần áo, khăn trùm đầu, khẩu trang găng tay một màu gỉ sắt lệt sệt giày ủng đứng xa xa. Tạm ngừng mọi công việc. Người ở các tàu kéo ra cả boong. Chỗ chiếc xe máy rơi đông đặc người. Toàn cũng ra đứng đó, nhìn xuống sông. Chẳng thấy gì. Chỉ có dòng nước đang ròng, trôi ra phía cửa sông, kéo theo rến rác, lá sú, mấy miếng xốp trắng bập bềnh cùng những giọt dầu loang...
Đã qua cơn bất ngờ, bình tĩnh trở lại, khổ chủ Duy ngồi bệt xuống nền bê tông cầu cảng, rồi đứng phắt dậy, chạy tới chiếc xe máy dựng gần đấy, thét lên:
- Anh Thu ơi! Chìa khóa xe anh đâu! Cho em mượn. Em phải sống chết với thằng này.
Bao nhiêu người lên tiếng can ngăn Duy. Hãy bình tĩnh. Việc đầu tiên là lo vớt cái xe lên đã. Ngâm lâu dưới nước mặn là hỏng hết. Chiếc xe nặng thế không trôi đi đâu. Ngay dưới này thôi. Một người bước tới chỗ Duy đang đứng bên chiếc xe máy:
- Chìa khóa đây. Nhưng mày định đánh nhau với nó à? Đánh nhau tay đôi với nó mày thua hay nó thua? Lo tìm người vớt xe đi. Ông Chín lặn tốt đấy. Nói cảng vụ cho mượn cái cần cẩu thiếu nhi. Rồi làm đơn lên giám đốc, lên tổ chức. Tre có chỗ chẻ chứ. Vừa nãy ở trên tàu anh đã thấy nó điên điên. Con giời đang cú. Lên bờ mấy chuyến rồi. Bố nó làm đơn gửi tổng giám đốc xin đi tăng nữa. Nhưng chưa được giải quyết.
Bao nhiêu người bày tỏ sự phẫn nộ về hành động của Khương. Qua những lời bàn tán, đến lúc ấy Toàn mới biết Khương là con ông Nguyễn Thạc, phó giám đốc công an thành phố. Học mãi thi mãi không đỗ phổ thông, đàn đúm ăn chơi với đám bạn bè toàn những đứa như mình, bố mẹ làm sếp, lắm tiền nhiều của, Khương là một trong những thanh niên sành điệu nhất Hải Triều. Con đường hư hỏng đối với Khương khó mà tránh được. Chỉ còn là thời gian thôi. Biết tin Liên hợp Hải sản Biển Đông mới tổ chức cho mấy tàu đánh cá chuyển sang vận tải nước ngoài, ông phó giám đốc công an vội xuống gặp tổng giám đốc Hoàng Quốc Thắng. “Không được đâu anh ơi. Con anh cũng như con tôi.
Nhưng xuống tàu phải có chức danh. Phải qua đào tạo. Giá cháu có một cái chứng chỉ đào tạo ở một trường nào đó, công nhân thôi cũng được thì tốt quá. Anh làm gì không kiếm được cái chứng chỉ ấy”. Ngừng một lát ông cười: “Có thằng cháu nhà anh xuống tàu, chúng tôi càng yên tâm. Anh em có gì sơ suất đã có các anh trên ấy giúp đỡ”. Con anh cũng như con tôi. Tổng giám đốc đã nói rất thực lòng. Ông cũng đã chịu biết bao khổ sở đắng cay vì con cái. Không biết bao nhiêu đêm, ông đạp xe đi (không dám một mình đi xe máy ban đêm) các nơi tìm con. Đến nỗi những người bán hàng đêm khuya các đầu cầu đã quen mặt ông. Họ biết cả con ông và băng đảng của nó. Những đêm tìm con, ông hiểu thêm thế giới ban đêm và càng thấy sự nguy hiểm đã ập đến gia đình ông. Ông đã nhìn thấy nhiều đứa con trai và cả con gái còn trẻ hơn con ông từ đâu ào vào một quán hàng ở bờ sông ăn uống, cười nói, rồi lại ầm ầm phóng xe đèo nhau đi vào lúc hai giờ đêm. Thằng ngồi sau giơ cao kiếm, mã tấu, côn, chùy... hoa múa trên đầu, hò reo như những đoàn quân xông lên giao chiến trên phim ảnh. Ông vội chạy vào hàng nước gọi điện cho cảnh sát 113. Bà hàng nước cười bảo ông: “Chỗ này bao giờ chả có cảnh sát trực. Họ chỉ giải quyết hậu quả thôi chứ không can thiệp đâu. Có hỏi thì bảo: Cho chúng nó giết nhau bớt đi”. Đêm khuya, trong mùi phân hoai nồng nặc ven đê, ông đã mò mẫm gần như nằm rạp xuống đất, nhìn vào sát gầm cầu, bấm đèn pin và thấy một lũ nằm nghêu ngao hát cải lương. Ông đã thấy một cái xác nằm co trên bãi sông, một đàn chuột đang xúm vào gặm đầu và cổ. Theo lời chỉ dẫn của một người hàng nước tốt bụng, ông xông vào một chiếc lều bỏ hoang, kéo tung những cái lõi chăn bông bẩn thỉu, hôi hám thủng rách phủ trên ổ rơm và thấy gần chục đứa còn rất trẻ hoàn toàn trần truồng ngồi bật dậy co rúm vào nhau, trong đó có hai đứa con gái chỉ mười bốn mười lăm đẹp như thiên thần và ông đã lôi được thằng con ông về nhà. Nhưng rồi nó lại bỏ đi. Ông lại đi tìm và lại một lần nữa xông vào nơi tụ tập của chúng nó nhưng lần này không có con ông ở đó và ông bị bọn chúng đuổi đánh, suýt mất mạng, nếu không có một người đàn ông cũng đi tìm con như ông phóng xe máy đến... Ông giám đốc Liên hợp cũng rất thành thật khi nói: Có con anh xuống tàu chúng tôi càng yên tâm. Anh em có gì sơ suất đã có các anh trên ấy giúp đỡ. Ông phó giám đốc công an cũng rất cởi mở và thân mật: Điều ấy anh không cần phải nói. Nhưng cũng phải bảo anh em làm cái gì cũng vừa vừa thôi, giới hạn thôi. Rồi ông chép miệng than thân: Đến khổ vì con vì cái. Ngay hôm sau ông phó giám đốc công an đã đích thân cầm hồ sơ của con trai ông có cả chứng chỉ đã tốt nghiệp khoa boong của trường công nhân kỹ thuật. Và Khương xuống tàu. Khương xuống tàu, đi hơn hai mươi chuyến. Hơn hai mươi chuyến tàu 19 an toàn. Không bị khám. Không bị thu. (Tất nhiên đối với hải quan công an vẫn phải thu xếp cống tiến như đã thỏa thuận trong hợp đồng ngầm). Không xảy ra một hiện tượng đáng tiếc nào, một trục trặc kỹ thuật nào.
Đưa Khương lên dự trữ sau hơn hai mươi chuyến đi nước ngoài là ý kiến của trưởng phòng tổ chức Nguyễn Văn Thục. Lý lẽ của trưởng phòng tổ chức khiến giám đốc thấy thật có lý có tình, khó bác bẻ. Hơn nữa chính ông cũng nghĩ như vậy: Khương là một thanh niên ở đâu đến đây, chưa có một đóng góp nào cho xí nghiệp thế mà được xuống tàu đi nước ngoài ngay, đi liền hơn hai năm nay. Trong khi ấy bao nhiêu cán bộ công nhân cả khối dưới nước lẫn trên bờ cống hiến cho xí nghiệp từ thời còn tàu vỏ gỗ, đánh giã đôi, cho tới thời chiến tranh bắn phá vẫn còn phải xếp hàng chờ đợi. Như thế đã là ưu tiên quá rồi. Hẳn ông phó giám đốc công an cũng nhận thấy điều ấy. Tổng giám đốc nghĩ vậy. Với lại thằng con ông cũng đi tàu vận tải nước ngoài. Hai thằng như vậy đi nước ngoài là không ổn. Lại còn cái mối ân tình với bác sĩ Bá nữa... Để Khương lên bờ dự trữ rồi ta hãy định liệu sau. Tổng giám đốc Hoàng Quốc Thắng gật đầu, bảo Thục:
- Cậu làm quyết định đi. Mình tán thành.
Ông không biết mỗi chuyến tàu đi nước ngoài về cập bến, trưởng phòng tổ chức đều xuống thăm tàu, tươi cười tay bắt mặt mừng với mọi cán bộ, thuyền viên. Sau khi hỏi thăm sức khỏe, là một câu nói xanh rờn, thản nhiên như chẳng có gì quan trọng:
- Tàu chuẩn bị nhé. Chuyến này có một số thay đổi về nhân lực đấy.
Thế là cả tàu nháo nhào lên. Xôn xao. Hoang mang. Lo lắng. Và người ta không ai bảo ai đều tìm tới nhà trưởng phòng tổ chức. Không đến người không. Hẳn rồi. Cũng không đến với những thứ cồng kềnh, những quạt máy, đầu máy khâu, tivi hay tủ lạnh. Những thứ ấy sếp có đủ rồi, thừa rồi. Mà đến với cái phong bì, mỏng thôi bởi không phải phong bì tiền Việt. Mọi chuyến lời báo trước của trưởng phòng tổ chức “tàu, chuẩn bị nhé, sẽ có một số thay đổi về nhân lực đấy ” chỉ là lời báo trước. Nhưng chuyến vừa qua, lời báo trước ấy đã biến thành sự thật. Bởi Thục thấy cần phải biến thành sự thật. Vì đã có những dư luận đến tai Thục. Những dư luận không hay. Nào là thằng ấy luôn khủng bố tinh thần anh em, xóc như xóc cua trong giỏ để gặt hái. Nào là cái thằng đi biển say sóng không chịu được giờ lên bờ tác oai tác quái. Xuống tàu làm thủy thủ không xong... Với lại cái thằng Khương này chưa một lần đến nhà Thục, chưa một chút quà, nó làm như đã là con phó giám đốc công an thì có thể qua mặt tất cả, coi thường tất cả. Thục cũng biết giám đốc muốn đưa bác sĩ Bá xuống tàu. Chính giám đốc nói với Thục điều ấy. Thu xếp cho ông bác sĩ người dân tộc đi một vài chuyến. Phục vụ viên. Ông ấy kêu quá. Gặp đâu cũng nhăn nhó, xin xỏ, mè nheo. Sốt cả ruột. Bác sĩ Bá thì chẳng lấy đâu ra tiền rồi. Nhưng cũng chẳng phải vì sốt ruột mà sếp cho đi. Mà vì cái chứng thần kinh tọa của sếp. Đủ các thứ thuốc. Các thứ bệnh viện không khỏi. Bá chỉ châm cứu và bó mấy lần bằng thuốc gia truyền. Thế là cái bệnh đau nhói từ hông xuống đến mắt cá chân của sếp biến đi lúc nào không hay. Tổng giám đốc và trưởng phòng tổ chức đã gặp nhau ở một điểm.
Trưởng phòng tổ chức viết quyết định đưa giám đốc ký nhưng giám đốc bảo đã phân cấp rồi, ký quyết định điều thủy thủ là trưởng phòng tổ chức. Có lẽ sếp đã quên. Quy chế là trưởng phòng tổ chức chỉ ký quyết định điều động thuyền viên tàu đi đánh cá. Còn thuyền viên đi tàu vận tải nước ngoài là sếp. Sếp trực tiếp quản. Sếp trực tiếp ký. Càng hay. Càng chứng tỏ vị trí của mình, Thục nghĩ vậy. Thế là quyết định điều động lên khỏi tàu thủy thủ Trần Đắc Khương có chữ ký trưởng phòng tổ chức T/L giám đốc (thừa lệnh giám đốc) được thi hành.
Tưởng thế là xuôi. Nào ngờ lại xảy ra sự cố, ầm ĩ cả xí nghiệp. Chiếc Honda DD nhanh chóng được vớt lên. Xí nghiệp không tính tiền cẩu. Nhưng Duy phải trả tiền cho thợ lặn. Phải đem xe lên phố bảo dưỡng... Tất cả căm phẫn hành động của Khương. Duy thề sẽ trả mối thù này. Chí ít là đưa ra hội đồng kỷ luật. Nhưng thật không ngờ. Duy có quyết định lên bờ về lực lượng dự trữ ngay chuyến ấy. Chính ban chỉ huy tàu lên gặp giám đốc đề nghị đưa Duy lên. Nếu không cả tàu sẽ chết. Cả tàu sẽ bị giết. Xí nghiệp cũng gay chứ chẳng riêng tàu. Duy lên. Khương xuống. Ngay. Không chậm trễ. Khương xuống tàu với quyết định do đích thân tổng giám đốc Hoàng Quốc Thắng ký.
 
Suốt thời gian kéo dây loa, đặt hàng bảng tin rồi giồng bảng tin, Toàn chỉ nghe người ta nói về chuyện ấy.
Khương đã xuống tàu vận tải nước ngoài. Phụ cho Toàn không phải Duy (Duy đã xin nghỉ phép) mà là Nhược, anh chàng đã đánh chén cả suất cơm của giám đốc Trần Công Bằng ngày nào. Rồi khi cần phải thêm nhân lực để giồng cái bảng tin bằng sắt dài sáu mét dưới gốc cây bàng ở giữa sân thì có thêm cả Thuyền, người thủy thủ to béo đã đi tù về tội buôn bốn ki lô đá lửa. Cả hai đều là thuyền viên của đại phó Phạm Cương, thủ trưởng tàu 307, con tàu có số chuột nhiều hơn toàn bộ số thuyền viên của Liên hợp Biển Đông. Buổi chôn bảng tin lại xảy ra một sự cố nhỏ nhưng vui. Khi Toàn, Nhược, Thuyền đang de chân chèo, cố dựng chiếc bảng tin nằm dưới đất đứng thẳng lên sao cho sáu chân cọc của nó vào đúng sáu cái lỗ đã đào sẵn, giám đốc ở đâu xộc tới:
- Ông Toàn! Chánh văn phòng không nói gì với ông à?
Toàn ngơ ngác:
- Báo cáo tổng giám đốc, không ạ!
- Để đấy đã! Ông vào đây với tôi!
Toàn xoa xoa hai bàn tay đất cát (thật phúc là lúc này lại có hai bàn tay đầy đất cát), bước theo sau giám đốc, vào buồng văn phòng tổng giám đốc, ngơ ngác không hiểu có chuyện gì. Buồng văn phòng tổng giám đốc cũng là buồng làm việc của Toàn. Mặc dù là buồng làm việc của mình nhưng Toàn không dám ngồi mà cứ đứng vịn tay vào chiếc ghế dựa đặt sau bàn làm việc của anh. Giám đốc bừng bừng tức giận bước thẳng tới bàn Điều:
- Ông Điều! Ông Toàn! Hai ông ra đây với tôi! Ra đây!
Điều vội xếp các giấy tờ trên bàn, đặt chiếc cặp ba dây đè lên, rồi đứng dậy theo tổng giám đốc ra ngoài. Toàn đi sau cùng. Tổng giám đốc dẫn hai người tới toa lét.
- Các ông không ngửi thấy gì à? Tôi đã bảo các ông từ hôm qua là cho vệ sinh thật sạch sẽ cái toa lét này cơ mà? Sao các ông không làm? Rồi cho kẻ ngay hai cái bảng đóng lên cửa để phân biệt bên dành cho nam bên dành cho nữ mà các ông không chịu làm gì cả. Việc nhỏ như thế mà các ông không làm được, hỏi còn làm việc gì nữa. Tôi đến chết với các ông mất thôi. Các ông đúng là những thợ nói.
Toàn im lặng. Còn Điều phân trần:
- Báo cáo giám đốc toa lét chiều qua trước khi về đã cho cọ rửa kỹ rồi. Khai thế này là mới từ sáng. Sáng nay nước lại bị cắt...
Tổng giám đốc lắc đầu chán nản:
- Mới từ sáng đến giờ đã khai nhức óc lên thế này. Phòng ban nào cũng vậy. Làm việc thì ít. Uống chè thì nhiều. Uống chè rồi đi đái. Đúng là ăn hại đái khai. Chỉ lo tiền mua chè với đun nước sôi cho mấy ông cũng đủ chết. Ông cho người gánh nước từ bên bể xưởng lạnh về đây. Cọ ngay cho tôi. Ông Toàn vẽ ngay cho tôi hai cái biển. Như ở các khách sạn ấy. Một cái dành cho nam. Một cái dành cho nữ. Ông hiểu ý tôi chứ? Ông đã đến khách sạn bao giờ chưa?
Toàn lí nhí:
- Rồi ạ.
- Bên dành cho nam vẽ cái đầu đàn ông dưới viết Gentleman, bên nữ vẽ cái đầu đàn bà dưới đề Lady. Đây. Ông có biết tiếng Anh không? Tôi viết ra cho ông đây. Cứ thế mà làm. Hay là thôi, để sau cũng được. Trước mắt lo cọ ngay cái toa lét. Đi mãi xa, chưa vào đến sân đã ngửi thấy mùi khai rồi. Không ra làm sao cả. Bước vào xí nghiệp là thấy mùi khai. Mũi các ông điếc hết cả rồi à? Ông biết khách sắp đến rồi chứ. Cái toa lét là bộ mặt của xí nghiệp ông hiểu chưa? Khách quốc tế đến một xí nghiệp thực phẩm, ngửi mùi nước đái người ta đã khiếp còn nói gì chuyện làm ăn.
Ông giơ tay xem đồng hồ:
- Thằng cha Robert Lee sắp đến rồi đấy.
Sếp lên phòng sếp. Điều làu bàu:
- Có cái toa lét chứ cái đếch gì đâu mà cứ nhặng lên. Thôi ông Toàn, ông bảo hai thằng dự bị ngừng việc chôn bảng tin lại, để đến chiều, lên đây lấy xô, cọ nhà xí. Còn ông đi lĩnh sơn, kẻ bảng treo ngay lên cho tôi.
Phải nói sếp rất quan tâm đến cái toa lét. Nó nằm sát ngay cửa văn phòng tổng giám đốc và ăn hoắm vào chân cầu thang, bên dưới chỗ chiếu nghỉ, lối lên tầng hai, trên ấy là nơi tổng giám đốc và các phó tổng giám đốc làm việc. Cái toa lét mới được sửa lại, nền lát gạch men, tường ốp gạch men trắng muốt, với những bàn cầu, những trang bị tiểu tiện gắn vào tường cho nam và những nơi vệ sinh cho nữ. Có đèn tuýp, có gương, có la va bô rửa tay. Và cũng có cả vòi nước để rửa chân. Đúng là chỉ trông thôi cũng thấy mát mẻ, hiện đại. Khác hẳn cái nhà toa lét cũ, cũng là cái này nhưng tường gạch, nền láng xi măng, cặn nước giải bám trên rãnh cáu khú vàng khè, cọ rửa thế nào cũng chẳng hết mùi.
Chánh văn phòng nói tiếp:
- Hôm qua sếp bảo kẻ hai cái biển ở toa lét thì cứ nghĩ lúc nào kẻ mà chẳng được. Hôm nay ông dựng bảng tin. Mai kẻ. Nào biết đâu phải có biển ngay để đón thằng cha Robert Lee. Nó đến để bàn kế hoạch làm ăn chứ nó đi vào xem toa lét làm gì. Nhưng thôi, ông cứ kẻ ngay đi.
- Nó đầu tư cái gì hở anh?
- Thằng này quốc tịch Mỹ chuyên buôn bán cá. Nó gặp ông sếp nhà mình ở Singapore. Cái dự án xuất cá ướp đá thẳng từ ngư trường sang Sing mà ông Thắng đề ra là sau buổi gặp nó. Nó muốn sang khảo sát các thiết bị phương tiện đánh bắt của mình. Cách thức muối ướp. Phương tiện vận tải. Nếu cần nó sẽ đầu tư cho mình tàu thu gom muối ướp đá trên biển. Dự án lớn lắm. Ông Thắng rất hy vọng. Nếu thành công thì đây sẽ là cứu tinh của xí nghiệp.
Nghe biết vậy thôi. Mãi sau Toàn mới hiểu được những con tàu đang vận tải cá ra nước ngoài kia là chỉ chở cá đông lạnh. Mà năng lực sản xuất của xí nghiệp chủ yếu lại là những con tàu đánh cá ướp đá. Tàu đánh cá ướp đông thiết bị ngày một kém, càng đánh càng lỗ, đã tìm được lối thoát là vận tải hải sản đông lạnh cho các công ty hải sản xuất khẩu, trong khi ấy các tàu đánh cá ướp đá cũng trong tình trạng thiết bị xuống cấp, ngư trường ngày càng ít cá, càng đánh càng lỗ nhưng vẫn chưa tìm được lối thoát. Và bây giờ một hy vọng được nhen lên là ông khách người Mỹ Robert Lee, cái ông khách sắp đến xí nghiệp.
Dưới sự hướng dẫn của chánh văn phòng, Thuyền, Nhược, hai người vớ hai cái xô trong kho cái Tám và mượn hai cái nữa của phòng công đoàn, xách nước từ xưởng lạnh băng qua sân huỳnh huỵch, huỳnh huỵch vào trong toa lét cọ dội ào ào.
-  Làm thật sạch hộ tôi các bạn nhé. - Chánh văn phòng vào tận nơi chỉ trỏ - Tí nữa ông sếp ông ấy vào kiểm tra đấy. Tính ông ấy là cứ phải làm ngay như thế.
Và quay lại nói với đám nhân viên các phòng ban đang lượn lờ gần toa lét:
-  Tôi xin các bố các mẹ có đi đái chịu khó sang xưởng lạnh mà đái nhé. Chỗ này cọ sạch là để làm mẫu đấy, không phải chỗ toa lét đâu. Các bố các mẹ đái còn tôi lĩnh đủ đấy.
Có tiếng cười:
-  Thế thì ông Toàn phải kẻ dòng chữ vào đây: Cấm đái.
Một người gầy gò da xám ngoét răng nâu xỉn, cười cười nói với một phụ nữ cao lớn, xinh đẹp hai má ửng hồng rừng rực khí thế:
- Liễu ơi. Có sang xưởng lạnh toa lét cho anh gửi một bãi nhé. Xa lắm anh không đi được đâu.
Cô gái tên Liễu, nhân viên phòng tài vụ lườm nguýt:
-  Anh rủ thêm người nữa đi. Hai người mới đầy. Mình anh chỉ được một góc thôi.
Càng cười giòn giã. Chánh văn phòng bảo với anh chàng gầy gò xám ngoét vừa nói:
- Thằng Lập mà vào đây đái tao cắt dái. Gửi được ai cứ gửi.
Khi công việc dọn nhà xí đã xong, đám đông đã giải tán, chánh văn phòng đã vào tận nơi hít hít, gật đầu tỏ vẻ hài lòng, không những thế còn bảo cái Tám tiếp tân xịt thêm một ít nước thơm, hai anh thủy thủ dự trữ sau khi hoàn thành nhiệm vụ, chưa muốn trở về quan tài sắt ngay, còn đang ngồi cả ngoài hành lang xem Toàn lúi húi vẽ hình một người mặc váy, bên dưới đề chữ Lady (Quý Bà) thì khách đến. Tổng giám đốc đã ngồi chờ ở sa lông trong văn phòng. Một chiếc ô tô sáng bóng, lượn vào và dừng ở giữa sân. Lái xe mở cánh cửa phía sau, nghiêng người, giang tay nhìn vào trong xe. Một người từ trong xe bước ra. Như chỉ đợi có vậy, tổng giám đốc đứng bật dậy, tươi cười sải những bước dài ra sân, cái sân mới được phủ một lớp xi măng cát, láng một lớp phù sa, dấu vết của những ngày nước lớn tràn vào lếnh láng một nửa sân hơi dốc.
- Chào ông Robert Lee.
Hai người ôm lấy nhau vỗ vỗ vào vai nhau như những chiến hữu lâu ngày mới gặp. Khách là một người nhỏ nhắn, ăn mặc giản dị, da nâu, có cái trán bị bóp lại, khuôn mặt càng xuống phía dưới càng to ra, điểm cực đại là chỗ bắt đầu xương quai hàm dưới, từ đó cái cằm đưa ra, môi dưới dày hơi bị thưỡi trong khi môi trên lại mỏng. Trông rất bình thường nếu không nói là bẩn tướng, ấy thế mà lại là một nhà tư bản kếch sù, buôn bán xuyên quốc gia.
Chủ khách dắt tay nhau lên gác. Chánh văn phòng Điều cắp cặp theo sau.
Toàn, Thuyền, Nhược cùng nhìn theo ba người đang vui vẻ lên từng bậc thang. Bỗng Toàn nghe thấy tiếng Thuyền bên tai:
-  Quen quá. Lạ quá nhỉ? Hay là...
Thuyền đứng thẳng lên, ngây người lẩm bẩm:
-  Robert Lee à? Đúng rồi. Không chệch đi đâu được. Sao lại có thể thế được nhỉ?
Toàn hỏi anh thủy thủ to béo:
-  Anh quen à?
-  Quen. Nhưng không biết có đúng không.
Nhược cười:
-  Thấy người sang bắc quàng làm họ. Người ta là một nhà tư bản bên Mỹ, còn mình là thằng thủy thủ dự bị mà cứ nói quen. Thôi về tàu đi bố.
Nhược về. Thuyền không về. Thuyền ở lại xem Toàn kẻ chữ Lady và chờ ông khách Robert Lee xuống. Dù có phải chờ đến trưa. Nhưng Thuyền không phải chờ lâu. Có tiếng giám đốc cười nói:
-  Mời ông đi thăm quan xí nghiệp. Có thể nói xí nghiệp chúng tôi là xí nghiệp đầu đàn trong ngành. Ta mời khách ra xem cầu cảng, xem tàu trước đã ông Điều nhỉ.
Khi tổng giám đốc, ông khách Mỹ và chánh văn phòng trịnh trọng xuống hết bậc thang cuối cùng, đi qua cửa toa lét không còn tí mùi khai nào và bước dọc hành lang, tiến về chỗ Thuyền, Thuyền buột kêu lên khe khẽ:
-  Đúng rồi! Nhọ...
Và đứng lên nhìn thẳng vào Robert Lee. Ông khách Mỹ sững lại:
-  Ai như... Ôi! Anh Thuyền! Thuyền Lồn!
Hai người ôm lấy nhau. Ghì chặt. Đẩy nhau ra. Nhìn vào mặt nhau. Rồi lại ghì chặt. Đấm vào lưng nhau. Ép má vào nhau. Thuyền thì thầm rất khẽ vào tai Robert Lee chỉ đủ để một mình Robert Lee nghe thấy:
-  Lý Sinh Keng! Nhọ mõm. Nhọ mõm!
Và Robert Lee đáp lại cũng bằng những tiếng thì thầm:
-  Thuyền Lợn! Thuyền Lợn!
Họ nhìn vào mặt nhau cười lớn.
-  Anh làm ở đây à? Chiều gặp nhé. Bây giờ tôi còn phải theo ngài Tổng giám đốc đi làm việc đã. Thế nào chiều cũng gặp đấy. Anh cứ chờ tôi ở sân này.
Nói rồi Robert Lee chạy tới ô tô, mở cửa xe, lấy ra một cây ba số đưa cho Thuyền:
-  Cầm lấy hút tạm. Chiều nói chuyện nhiều. Thật không ngờ gặp anh ở đây. Chiều nhé. Cuộc sống ổn không?
Thuyền chỉ cười ổn ổn.
Khách đã đến rồi. Sếp đã cùng khách xuống tàu rồi. Chẳng cần làm cấp tập cái hình người đàn ông với chữ Gentleman nữa. Toàn thu dọn đồ nghề, bút lông, mấy hộp sơn màu đem vào cất ở góc phòng, đi ra hành lang phía sau nhìn ra cầu cảng. Thuyền cũng đứng đó. Cũng nhìn về phía ba người chủ và khách đang leo lên cầu thang dốc ngược bước vào cabin tàu HL 406 sơn đỏ đỗ áp cầu, nổi dềnh lên để lộ gần hết mạn tàu vì tàu đã bốc hết hàng, vì nước lớn. Ôm cây ba số, Thuyền vẫn còn chưa hết xúc động, nắm tay Toàn, gần như kéo Toàn đi:
- Ra căng tin uống cái gì thôi chứ sếp?
Hai người ra căng tin. Bia ướp lạnh nhưng vẫn bỏ thêm đá. Thuyền bóc bao ba số, ấn một bao vào tay Toàn:
- Sếp cầm lấy hút, sếp mới về xí nghiệp à? Thảo nào lên trên phòng ban bao nhiêu lần hôm nay mới gặp sếp. Cái thằng cha Robert Lee này chính tên là Lý Sinh Keng. Trời ơi cứ tưởng đón ông Robert Lee mắt xanh mũi lõ nào cơ. Cọ rửa nhà xí tí chết. Khớ khớ. Không còn tí mùi nước đái nào. Xách nước bại cả tay. Lại xịt thêm dầu thơm nữa. Nếu tôi biết nhà doanh nghiệp Mỹ Robert Lee chính là Lý Sinh Keng thì tôi đã đề nghị tổng giám đốc huy động thêm một số anh chị em đái thêm một chập nữa. Thì thế. Khớ khớ. Điều đó rất có lợi cho xí nghiệp. Có thể vì vậy mà hợp đồng được ký kết cũng nên. Khớ khớ. Bởi vì doanh nhân Mỹ Robert Lee này đặc biệt thích mùi nước đái. Thế. Thì thế mà lại. Khớ khớ. Thật mà. Ớ trong tù chúng tôi gọi là Keng nhọ mõm. Vì mồm lúc nào cũng như nhọ, cũng như vừa ăn sắn nướng xong mà không chùi mép. Còn tôi to béo nên anh em gọi là Thuyền lợn. Gọi vui thôi không ác ý gì đâu. Với lại cái tên ghép ấy mà. Hai thằng tù với nhau mãi. Bố ấy lại không có tiếp tế. Vợ bỏ. Tôi thì nhận tắc đều đều. Có gì tôi cũng chia, cũng cho ăn chung. Thì sếp tính cả toán chỉ có hai anh em người Hải Triều thôi, nhiều nhặn gì cho cam. Tù lâu hơn tôi. Mà bây giờ khá thế đấy. Thủy thủ bên Vosco. Cũng buôn lậu. Tôi ra, tay ấy còn tù. Mà bây giờ nên người. Ha ha. Sướng. Ai ngờ đâu mình lại quen với thượng khách của tổng giám đốc. Khớ khớ. Lại nghĩ đến cái nhà xí. Cái nhà xí trong tù ấy mà, không thể tả được đâu. Khai chảy nước mắt nước mũi. Thế mà chẳng mấy tối tôi với Lý Sinh Keng tức là cái ông Robert Lee này này không đun đun nấu nấu ở trong ấy. Mà đâu chỉ mình mình đun. Bao nhiêu người nữa chứ. Khói không mở được mắt. Mồ hôi mồ kê. Thế. Thì thế mà lại... Ai ngờ lúc vượt biển ra đi là đồ phản quốc mà khi trở về lại danh giá thế!
Suốt từ ấy cho đến trưa gần như chỉ một mình Thuyền nói. Thuyền nói hai người gặp nhau ở trại Tân Lập. Rồi cùng chuyển lên trại Phố Lu. Được cái không bị quản chế. Mà là tù tự giác. Tự giác có đỡ hơn nhưng cũng đói lắm. Thích nhất là gánh phân hay lấy lá làm phân xanh. Nhổ được sắn. Nhổ của trại. Nhổ của đồng bào. Thuyền cười lớn:
- Một hôm tôi với ông Robert Lee này này đang cùng anh em ngồi nhổ cỏ vườn rau của trại, nắng quá, nắng hơn hôm nay, có mấy bà người dân tộc địa phương đi qua, tự nhiên Nhọ mõm lại ngẩng lên rền rỉ: Bà ơi! Bà thấy chúng tôi tù thế này bà có thương không hở bà? Một bà trả lời đốp chát: Thương gì mà thương. Có nương sắn của chúng tôi các anh nhổ hết còn thương cái nỗi gì? Thế là tất cả chúng tôi cười ầm. Khớ khớ. Nhưng có cái này phải công nhận. Gầy gò nhỏ bé, làm việc nặng không được, thường xuyên phải ăn mức mười ba cân (gạo), nhưng Lý Sinh Keng à không phải Robert Lee khơ khớ khớ cứ quên thôi này cái tên Robert Lee nghe hay nhỉ, nghe rất Mỹ mà dễ gọi. Lại vẫn giữ được cái họ Lý của mình. Lý là họ phải không sếp. Còn Robert là tên. Phương T ây người ta để tên trước họ có đúng không sếp. Ây là tôi cũng nghe nói thế chứ chữ Tây chữ Tàu là tôi mù tịt. Đang nói cái gì nhỉ? À. Nhớ ra rồi. Đang nói đến trong tù Lý Sinh Keng yếu nhưng rất nhanh. Rất tháo vát. Tôi chưa từng đi đến một bản làng nào, một nhà dân nào thế nhưng Keng nhọ mõm đâu cũng biết. Trùm phe đấy. Anh muốn mấy quả trứng gà bồi dưỡng? Có ngay. Một chai con con mật ong? Nói sáng là chiều có. Kể cả rượu cũng có. Bỗng dưng thấy đã là mùa mít, thèm mít và cần chục múi ư? Có ngay. Cứ vải mưa đem đi là khi về cái gì cũng có. Không vải mưa thì tiền mặt cũng được. Tiền mặt chứ không phải tiền âm phủ đâu. Còn những bánh mì, thịt kho, thuốc lá là những thứ có sẵn trong trại không nói làm gì. Những thứ ấy có thể mua bằng tiền âm phủ [1].
Và Thuyền cười sảng khoái:
- Khớ khớ khớ. Thật là hay! Tự nhiên sáng nay lại được điều đi giồng bảng tin cho sếp mới được gặp bạn cũ. Chiều nay ta cố gắng hoàn thành sớm nhé. Để anh em tôi có thời gian hàn huyên tí chút. Chắc chẳng thể tránh được một chầu lên bờ xuống ruộng.
Buổi chiều ba người, cả Nhược nữa kết thúc công việc sớm. Lúc Toàn và Nhược đang mỗi người một đầu bảng tin giữ cho nó đứng thẳng và Thuyền đang ngắm lại một lần nữa trước khi chèn gạch vỡ, đá vụn vào sáu cái chân cột dưới tán lá gốc bàng và chờ Robert Lee thì tổng giám đốc bước tới. Ông hất hàm về phía Thuyền:
-  Đồng chí... gì nhỉ?
-  Báo cáo thủ trưởng tôi là Thuyền. Lê Văn Thuyền ạ.
-  Đồng chí quen Robert Lee đấy à?
-  Vâng ạ.
-  Lâu chưa?
-  Khoảng hai chục năm rồi ạ.
-  Ông ấy vượt biên năm nào?
-  Năm bảy chín.
-  Ớ nhà ông ấy làm gì?
-  Báo cáo thủ trưởng. Thủy thủ bên Vosco.
-  Tôi mời ông ấy đi ăn cơm tối. Nhưng ông ấy nói đã hẹn với đồng chí rồi. Có gì trong bữa ăn, đồng chí nói thêm vào dùm nhé. Ông ta còn ngại khoản máy lạnh trên tàu 600 mã lực. Hơi bị cũ. Nếu ký được hợp đồng, mình sẽ phải đầu tư phục hồi sửa chữa chứ. Đồng chí đang là lực lượng dự trữ à? Bao lâu rồi? Được. Được. Để rồi sẽ tính...
Chẳng biết giám đốc sẽ tính cái gì. Mà có tính cái gì chắc cũng là điều tốt đẹp thôi. Với lại khi sếp chưa nói thì mình chưa thể hỏi. Buổi tối với Robert Lee rồi cuối cùng cũng đến. Ô tô đón Thuyền từ sân xí nghiệp.
Thuyền bước lên xe trước con mắt ngạc nhiên, thèm thuồng của bao nhiêu người đang thập thò ở cửa buồng làm việc, chờ kẻng tan tầm. Một bữa ăn sang trọng tại nhà hàng. Hai người trong phòng nhỏ. Xúp vây cá khai vị. Rượu uyt ki. Tôm hùm nướng. Thịt nhím xào sả. Một cô phục vụ váy ngắn đứng chờ ở phía ngoài cửa phòng sẵn sàng bước vào khi có lệnh của thực khách. Cuối tiệc còn có một phong bì với ba tờ đô. Họ không nói chuyện làm ăn. Mà nói chuyện tù. Bắt đầu là câu chuyện sếp Thắng quát tháo về cái toa lét khai mù, chính Thuyền phải xách nước từ xưởng lạnh lên cọ rửa để đón ngài Robert Lee. Rồi đến cái nhà mét trong tù. Ông khách Mỹ gốc Việt ngả ưỡn người trên ghế làm ra vẻ mơ màng:
- Ôi! Cái mùi khai đến cay mắt ấy.
Và cười rinh rích:
- Ông về nói với tổng giám đốc là tổng giám đốc làm hỏng hết việc rồi. Nếu còn cái mùi khai nhớ nhung thân thương ấy thì hợp đồng đã được ký ngay buổi chiều. Ông tư bản Mỹ gốc Việt này đặc biệt thích mùi khai. Sở dĩ hợp đồng còn lằng nhằng chưa ký là vì không có mùi khai đấy.
Lại cười:
- Mai tôi phải vào toa lét xem thế nào mới được.
Một lúc sau Robert Lee như nói một mình:
- Giờ đây nghĩ lại vẫn rợn người. Giá ngày ấy ông nghe tôi, đi với tôi có phải bây giờ khác rồi không?
Thuyền như đã suy nghĩ rất nhiều lần chuyện ấy:
- Ngày ấy đi là không có ngày về. Đi là mắc tội phản quốc. Mà tôi còn bố mẹ già. Đâu biết đi rồi lại được về, trở thành Việt kiều yêu nước, đón tiếp trọng vọng thế này. Với lại con người tôi ông biết. Chỉ ăn no vác nặng thôi. Đâu tháo vát nhanh nhẹn được như ông.
Rồi Thuyền kể những ngày lao vào kiếm sống sau khi mãn hạn tù. Mình thì xí nghiệp đã cho trở lại đi làm. Nhưng bữa đực bữa cái không đủ sống. Còn bốn cái tàu há mồm nữa phải lo. Tối đêm, tôi với thằng nhớn ra bờ sông khiêng về nhà một miếng sắt không biết nằm ở đấy từ bao giờ. Đục khuôn dép. Khuôn dép trẻ con. Vì tôi đã nghiên cứu trẻ con là hay đánh rơi dép nhất. Người ta chỉ làm khuôn hai chiếc một, giỏi lắm là hai đôi bốn chiếc, tôi chơi cái khuôn tám chiếc. Thế rồi bốn đứa con lớn bé chặt băm dép cũ, màu xanh để riêng, màu đỏ để riêng, màu nâu để riêng, hòa xà phòng bột rửa sạch, xếp vào khuôn nướng trên bếp than. Khổ lắm. Vất vả suốt đêm. Mùi nhựa khía vào hai lỗ mũi, bật máu. Kiếm ăn được. Đàng hoàng. Nhưng ông phòng thuế đến. Thì cũng chỉ mất bữa rượu thịt chó thôi. Nhưng ông công an đến, truy hỏi nguồn gốc của miếng thép làm khuôn thì gay rồi. Đòi xuất trình hóa đơn chứng từ của công ty kim khí hóa chất. Đây là mặt hàng nhà nước độc quyền quản lý. Ông thấy khó sống không? Miếng thép vất ở bờ sông không sao. Mình đem về làm một việc có ích cho xã hội thì lôi thôi. Biết các ông vòi đây, muốn ăn đây. Lại phải một chầu thịt chó nữa thêm vào mỗi ông hai đôi dép trẻ con. Làm được mấy năm, khi hàng nhựa Trung Quốc vào, phải chuyển sang làm máy xay xát.
Ông Việt kiều yêu nước chia sẻ với bạn:
- Tôi sang bên ấy những ngày đầu cũng vất vả lắm. Vất vả không kém trong tù. Nhưng rồi lại nghĩ phải làm sao mở mày mở mặt với đời. Thế là lại cố. Lúc nào thư thái tôi kể cho ông nghe.
Nhấp một ngụm rượu, ông tiếp:
- Vấn đề là phải có nhiều tiền ông Thuyền ạ. Tôi đã rút ra được điều ấy. Ai có tiền người ấy là chủ xã hội. Tiền mua được tất cả. Cái gì tiền không mua được thì nhiều tiền sẽ mua được. Có tiền, người ta sẽ phải phủ phục dưới chân ông. Không có tiền ông chỉ là cục cứt. Trước khi về đây, tôi đã nằm ở Hà Nội nửa tháng. Gặp nhiều kiều khác cũng về tính nước làm ăn. Gặp nhiều quan chức cỡ bự. Tôi biết. Không gì mạnh bằng tiền. Người ta nói thế này thế nọ nhưng ai cũng thích tiền. Nói một đằng nhưng nghĩ và làm một nẻo. Nói cách mạng nhưng thích tiền. Đô la là nhất. Tiền Việt cũng không đứng hạng nhì đâu. Bởi thế bạn ơi, bạn phải có tiền. Tôi có thể biếu ông dăm ba trăm thậm chí một nghìn đô. Nhưng chẳng giải quyết được vấn đề gì. Cái chính là tạo ra công việc cho ông để ông kiếm được tiền. Nếu việc mua cá đá của công ty Biển Đông suôn sẻ, ông sẽ là đại diện cho tôi ở đây. Được không?
Một điều Thuyền chưa hề nghĩ tới. Một điều trên cả tuyệt vời cầu mong thành hiện thực. Cầm cái phong bì ba trăm đô của bạn, Thuyền nghĩ ngay tới cái máy xay xát cọc cạch đặt ở nhà, không ngày nào không giở chứng. Thằng Trịnh con nhớn anh luôn miệng kêu ca cằn nhằn, chân tay bê bết dầu mỡ vì sửa chữa. Kỳ này phải thay một cái máy mới hoàn toàn. Mô tơ ngoại. Đi lại đường dây điện. Thay mới cái cầu dao điện ba pha. Thiếu thì lấy tiền bán máy cũ bù vào...
Chú thích:
[1] Tiền âm phủ: Số tiền được ghi trong một tờ giấy có xác nhận của giám thị trại tù.
- II -
Hôm sau, xuống chiếc tàu bẹp, đưa cho Phạm Cương bao ba số, vừa mới giải thích đôi điều về lai lịch của bao thuốc lá với Cương, đã có người trên văn phòng xuống gặp Thuyền:
- Anh lên ngay giám đốc gặp.
Dường như giám đốc rất hy vọng vào việc xuất cá đá này. Ngồi thẳng người trên xa lông, đối diện với giám đốc, nhìn cái Tám, cô gái thon thả trẻ trung phục vụ tiếp khách cho giám đốc bưng ấm trà ra, ngón tay cong cong rót nước vào chén sứ, rồi khẽ khàng đi sang buồng bên, anh cảm thấy mình như đã là đại diện của một công ty nước ngoài, một đối tác với Liên hợp Biển Đông rồi.
- Sao? Hôm qua tốt chứ hả?
Thuyền thuật lại tất cả, kể cả ý định của Robert Lee muốn anh sẽ làm đại diện tại Việt Nam khi công việc trôi chảy. Tổng giám đốc tươi cười:
- Được thế càng tốt. Trước mắt tôi sẽ nói tổ chức chuyển đồng chí xuống tàu sản xuất. Xuống ngay tàu 600 làm chế biến trưởng. Đánh cá đá xuất thẳng. Ngay chuyến đầu tiên. Có đồng chí, chắc Robert Lee sẽ không làm khó dễ. Hộ chiếu đồng chí có chưa nhỉ. Để tôi bảo tổ chức làm ngay cùng đợt với tàu. Tàu đang làm đấy.
Chỉ ngày hôm sau, anh đã nhận quyết định xuống tàu 600 mã lực với chức danh chế biến trưởng, rồi đi chụp ảnh làm hộ chiếu, đúng như giám đốc nói, chấm dứt chuỗi ngày tháng lê thê nằm canh quan tài sắt.
Cương, Nhược, Thuyền, Kích bốn người làm một bữa liên hoan chia tay. Không căng tin, không nhà hàng. Làm ngay tại tàu. Vừa ăn. Vừa nằm. Vừa ngồi. Nó mới sướng. Chúc cho một thằng thoát kiếp dự trữ thường xuyên. Chúc cho một thằng nhờ tận đâu đâu đã thoát khỏi kiếp thủy thủ dự trữ nhọc nhằn. Và có thể sẽ nên người.
 
Từ khi Toàn về thay Giò Tìu, công tác thi đua đã có những thay đổi đáng kể. Sau một thời gian quá dài không được làm việc, Toàn lao vào công việc với một nhịp độ “như điên”. Sau khi giồng bảng tin và căng xong dây truyền thanh, Toàn mời một nhà nhiếp ảnh về chụp toàn bộ cầu cảng, làm một cái panorama bốn kiểu ảnh ghép lại lồng khung kính treo ở văn phòng giám đốc, chỗ Toàn và chánh văn phòng ngồi làm việc. Trưởng phòng điều độ trông thấy thích quá, đề nghị phóng thêm một bộ treo ở điều độ, rất tiện lợi trong việc theo dõi cầu bến, xếp tàu. Toàn còn lên đài phát thanh thành phố ký một hợp đồng mua ăm li, mắc thêm loa. Rồi gửi tàu đi nước ngoài mua micro mới... Cũng có trục trặc kỹ thuật đôi chút. Ây là khi bàn giao, anh kỹ thuật cơ công nhất định đòi bản vẽ mà anh cán bộ kỹ thuật đài truyền thanh nói là không có, chúng tôi đã làm hàng trăm hệ thống loa đài cho các xí nghiệp không thấy nơi nào đòi bản vẽ cả, bên A chỉ cần biết hệ thống loa chúng tôi mắc song song. Anh kỹ thuật cơ công nhất định không chịu chấp nhận, không thể đồng ý với cách làm việc thủ công như thế. Cuối cùng Lê Xuân Vân, phó thư ký công đoàn phải đến giải quyết. Vân hỏi Toàn về số loa đã mắc, vị trí các loa, về công suất ăm li. “Bác bật công tắc tôi xem”. Vân bảo Toàn. “A lô a lô. Chúng tôi thử hệ thống loa. A lô. A lô”. Tiếng loa trên các nóc nhà vang khắp xí nghiệp.
Vân quay lại nói với anh cán bộ kỹ thuật đài truyền thanh:
- Tôi nghiệm thu. Hệ thống loa vận hành tốt. Cám ơn các đồng chí.
Buổi nghiệm thu kết thúc. Nhưng còn bữa cơm liên hoan tại căng tin đang chờ đợi. Anh cơ công chắc tự thấy không có đóng góp gì cho buổi nghiệm thu, không những thế lại còn gây khó khăn, và cũng để phản đối cách làm ăn luộm thuộm, thiếu khoa học nên là người ra về đầu tiên. Anh cán bộ đài phát thanh đã nổi cơn tự ái, cũng nhất định ra về. Bốn suất ăn với đầy đủ bia, thịt gà, chả cá thu, sườn ninh khoai sọ, tim gan xào thập cẩm giải quyết sao bây giờ. Toàn sang văn phòng công đoàn mời Vân đi ăn, Vân lắc đầu quầy quậy. “Ai lại thế. Giá không có cái chuyện ông Nhự hâm bên cơ công cứ nhất định đòi bản vẽ để em phải sang giải quyết thì em đi với bác ngay. Đằng này mình giải quyết, rồi mình đi ăn. Hơi thô, bác thông cảm”. Toàn báo cáo khó khăn ấy với chánh văn phòng Điều. Điều cười: “Yên tâm. Để tôi giải cho. Kiếm người làm khó chứ kiếm người ăn dễ ợt”. Chánh văn phòng vận động cô Phòng văn thư. Phòng giãy nảy: “Không đâu. Nhét. Khơ ra sô!” Chánh văn phòng cười ngặt nghẹo: “Lào giáp Căm-pu-che!” Đấy là câu chào của chị Nhuệ, tạp vụ nấu nước ngày trước. Cái dạo tàu Liên Xô vào nhiều, gặp thuyền viên Liên Xô nào chị cũng cười rất tươi, để lộ mấy chiếc răng vàng lấp lánh: Dờ-đáp-tơ-vui-che. Và Huy, chính Huy, đại phó HL 19 bây giờ đã Việt hóa lời chào tiếng Nga ấy bằng một câu thật dễ nhớ: “Lào giáp Căm-pu-che”. Lào giáp Căm-pu-che cô Phòng xong, đi tìm bà Nga. Bà Nga đồng ý ngay. Toàn gật gù: Đúng. Bà Nga là cộng tác viên tương lai của đài. Khi đọc phải có giọng nam giọng nữ chứ. Người thứ ba là trưởng phòng điều độ Đức. Cũng lại rất chính xác. Điều độ là đầu mối của mọi tin tức trong xí nghiệp. Toàn và Điều sang điều độ. May Đức vừa từ ngoài cảng về, theo sau là ba người khách. Đức ngồi vào bàn, những người khách kéo ghế ngồi quây phía đối diện. Tặng phó phòng ngồi ở bàn phía ngoài nhưng tất cả không ai để ý đến, coi như không có Tặng ngồi đấy. Dường như họ đang tiếp tục cuộc tranh luận dở dang. Đức giơ tay chém chém vào không khí, giọng oang oang, gay gắt:
- Tôi phản đối cách làm như thế. Yêu cầu các thuyền trưởng Lát phải ký vào biên bản. Tàu phải có người trực chứ! Tàu Lát nào cũng phải có người trực.
Một người khách tóc bạc trắng lễ phép:
-  Tôi đã báo cáo giám đốc của tôi rồi. Cái này lỗi không phải của chúng tôi. Giám đốc của chúng tôi sẽ sang thưa chuyện với anh sau.
Đức dường như vẫn đang cơn say máu:
- Các anh cứ bảo một Lát vào làm ma nơ hết hai triệu đắt quá. Nhưng các anh làm ăn như vậy, chúng tôi làm sao bốc được hàng.
Những người khách tỏ vẻ biết lỗi. Họ đứng lên nắm tay Đức ân cần:
- Chúng tôi sẽ rút kinh nghiệm. Lần đầu tiên. Mong anh thông cảm.
Lúc họ vừa bước ra, Đức như chợt nhìn thấy chánh văn phòng và Toàn, anh cười rất tươi, vẻ mặt thay đổi hẳn:
- Chào các chiến hữu. Có việc gì đấy. Làm ăn như thế này chết cả. Sao? Tan tầm ra căng tin à. Xong rồi.
Và giật giọng gọi một thanh nhiên đi ngang qua:
-  Tuyến ơi. Vào đây. Các bồ chờ tôi một tí. Ngồi đây. Ba số đây. Mấy thằng Lát vừa biếu đây. Tuyến. Tình hình thế nào mày?
Tuyến là một thanh niên to lớn, đội trưởng đội bốc xếp, một tổ chức đánh thuê cho xí nghiệp, tay chân đắc lực của Đức.
-  Cháu mở máng từ một giờ đến giờ chưa có xe.
-  Xe của nó đâu? Phải hỏi chủ hàng chứ!
Điều và Toàn mỗi người châm một điếu ba số rồi trở về phòng sau khi đã dặn lại Đức một lần nữa: Đúng năm rưỡi nhé!
Thấy thái độ kính phục của Toàn về cung cách làm ăn của trưởng phòng điều độ, Điều cười:
- Ông không biết. Thằng này siêu đấy. Chỗ dựa vững chắc của sếp đấy. Cảng bây giờ là cảng tổng hợp, không chỉ là cảng cá. Tàu gạo, tàu xi măng, tàu sắt thép... Chở đến. Chở đi. Hợp đồng làm ba ngày thì đỗ năm ngày. Tàu dài một trăm mét, bảo tàu dài năm mươi mét. Đội quân cửu vạn của thằng Tuyến phải nộp đều đều. Cống cho bố Đức. Bố Đức lại cống cho bố Thắng. Thằng Đức giở mặt như bàn tay. Ông Vệ, giám đốc cũ ở đây, nghỉ hưu chuyển về Quy Nhơn, đi đánh thuê, hôm nọ đưa tàu ra đỗ ở cảng, không có hợp đồng, nó yêu cầu làm hợp đồng, ông ấy không làm, nó đuổi đi ngay. Ông Vệ trước khi tách bến còn lên đứng giữa sân, gọi nó ra chỉ tay vào mặt nó: “Mày là thằng ăn cháo đái bát. Mày thừa biết chính tao là người đề nghị đề bạt mày. Mày cũng biết chính tao xây dựng cái cầu này. Thế mà bây giờ cầu rộng tao đỗ có một ngày, mày cũng đuổi tao à?” Bây giờ ông Thắng thử về hưu xem nó coi không bằng con tép.
Ngừng một lát, Điều tiếp:
- Còn cái chuyện ở phòng điều độ vừa rồi là thằng Đức nhận thêm một Lát của Nga vào bốc hàng. Nhưng thằng Tuyến không kham nổi ba dây cùng bốc. Thằng Đức cáu. Chắc cái Lát của Nga này thằng Đức vớ bẫm. Tàu Nga là nó tính giá thuê cầu bằng đô đấy. Nó cứ làm như nó tích cực lắm. Qua làm sao được mắt tôi.
Nghe Điều nói Toàn mới biết được đầu đuôi câu chuyện ở phòng điều độ. Khi anh sang để nhắc lại với
Đức về thời gian ra căng tin, vẫn còn thấy Đức và Tuyến đang trao đổi với nhau. Bàn ngoài, phó phòng Tặng ngồi im như một pho tượng dửng dưng vô cảm, không tham gia vào câu chuyện.
-  Chú thông cảm với cháu. Cháu không có đủ người để bốc.
- Nhưng cái này liên quan đến thằng Ivan Tuyến ạ.
- Ivan thì Ivan chứ. Nó cũng là người chứ.
- Thế xe của nó đâu.
-  Ớ ngoài cổng. Xếp lốt kẹt cứng ngoài cổng. Mở cửa là nó ùa vào.
- Mày cứ mở máng cho chú.
- Máng mở từ một giờ đến giờ.
Đức cầm cái chìa khóa xe máy trong tay Tuyến:
-  Thôi. Mày để chú giải quyết. Cái này dính đến thằng Ivan. Để chú lo.
Đức bước ra sân, mở máy phóng xe đi. Tuyến nói như phân bua với Tặng:
-  Tôi không thích những ai coi người nước ngoài hơn người mình. Nước ngoài cũng là người thôi chứ.
Ngừng một lát Tuyến tiếp:
-  Mà thực tế bọn Ivan này chỉ là Bế Văn Đàn cho bọn chủ người Việt Nam thôi. Chúng nó kiếm ăn nhưng dưới danh nghĩa thằng Ivan cho dễ bề hoạt động. Ivan thì Ivan. Cũng là người thôi chứ.
Tặng chỉ cười. Nụ cười như muốn bảo: Tao biết quá rõ, kể cả mày nữa. Chúng mày làm ăn với nhau thế nào
tao biết hết. Không qua khỏi mắt tao. Tuyến bước ra, Toàn định nói với Tặng một câu gì đó bỗng chuông điện thoại đổ hồi. Tặng vẫn ngồi yên không nhúc nhích. Một hồi. Hai hồi. Ba hồi... Giòn vang. Thúc giục. Tặng vẫn ngả người ngó ra phía ngoài sân. Toàn nhắc:
- Điện thoại. Anh Tặng.
Tặng thản nhiên:
- Điện thoại gọi ông Đức đấy. Mình có nhấc máy thì cũng chỉ “cho tôi gặp anh Đức”. Ông Đức đi vắng là cúp máy ngay. Chỉ làm việc với ông Đức thôi mà.
Và xem đồng hồ:
- Sắp hết giờ rồi. Hôm nay phải về sớm. Có “ông trưởng” ra chơi. Đưa ông ấy ăn cơm tiệm. Ông ấy chỉ thích thế thôi. Mười ba tuổi mà uống bia rất giỏi. Tôi bảo hơn bố rồi. Bố mười ba tuổi đi học về còn phải chăn trâu bạc áo ở đồng đất Thái Bình kia kìa. Tiếp đãi ông ấy cẩn thận không có ông ấy lại nói xấu mình với mẹ ông ấy. Lần trước ông ấy ra chơi, khi về ông ấy mách mẹ: Con thấy hai con đĩ phi dê đến chơi nhà thầy.
Tặng cười phá lên trước ông con giai ghê gớm. Rồi lấy xe đi. Tan tầm Đức về. Đúng hẹn. Đức đã giải quyết được việc bốc ba dây. Sang bên cảng chính thuê hẳn một dây. Đức đúng là người năng động tháo vát, hơn thế còn là một người dễ gần, thoải mái với tất cả. Một mẫu người Toàn rất thán phục. Công việc cứ vui vẻ và nhẹ tênh tênh. Lúc sắp ăn, một cô căng tin đến, ghé sát vào người Đức. Một cô gái béo núc, sơ mi trắng cúc chật căng, da rất trắng, mặt bầu bĩnh dễ thương, vai chạm vai Đức, cố
tình liếc Đức tình tứ cứ như một đôi tình nhân thực sự vậy. Đáp lại cú liếc chỉ còn hai lòng mắt trắng giã, Đức cầm bàn tay múp míp của cô đưa lên miệng hôn.
-  Em Lan. Lấy ghế ngồi xuống đây.
Lan cười:
-  Nhớ quá hả?
-  Ly hôn đi.
-  Ly hôn là gì hở anh?
-  Là cái hôn không khít.
Rồi cầm cốc bia lên miệng uống một hơi, và đưa cho cô căng tin:
-  Cạn. Uống đúng chỗ này.
Chỗ này là chỗ Đức vừa đặt môi mình vào. Lan vẫn đứng, ngoan ngoãn làm theo lời Đức. Uống xong, cô cúi xuống tì cả hai khuỷu tay lên bàn, nghiêng người về phía Đức. Đức mở khóa chiếc túi treo trên ghế, rút ra một xếp tiền 5000, đếm. Đây. 200 nghìn. Đây 35 nghìn nữa. 235 nghìn. Viết giấy cho anh nhé. Tiền bữa trước chiêu đãi mấy thằng Ivan đây.
Trong bữa ăn, Đức bảo:
-  Làm ăn bây giờ cứ chờ là chết.
Toàn lấy câu nói đó làm đầu đề cho bài viết về sự năng động sáng tạo của phòng điều độ. Buổi phát thanh kết thúc, về phòng, gặp Điều, Điều bảo:
-  Con nhà Đức ngồi im lặng nghe. Con ấy phổng mũi. Nhưng mà ông hơi đề cao con ấy quá đấy.
Toàn thanh minh:
- Tôi có nói cá nhân nào đâu. Toàn là biểu dương phòng điều độ thôi.
 
Toàn đã có một thời oanh liệt. Ngắn thôi nhưng oanh liệt. Từ trong phòng bả âm toa lét (phòng truyền thanh đặt trong một cái toa lét cũ làm từ thời Tây đã hỏng, không dùng nữa) Toàn bật ăm li, khẽ gõ vào micro mấy cái nhè nhẹ:
Đây là buổi truyền tin Liên hợp Hải sản Biển Đông.
Đây là buổi truyền tin Liên hợp Hải sản Biển Đông.
Buổi phát tin hôm nay có những tin chính sau đây...
Những tiếng ấy vang lên ở tất cả các cơ sở của công ty Hải sản Biển Đông. Khi hai ngày một lần, khi một tuần hai lần, tùy theo có nhiều tin hay ít. Tin ít thì đọc thêm chỉ thị nghị quyết của đảng ủy, giám đốc, công đoàn, những văn bản của nhà nước, hỏi đáp sinh đẻ có kế hoạch, thông báo tổng vệ sinh chiều thứ bảy của phòng y tế gửi tới. Mời cả bà Nga lên đọc có giọng nam giọng nữ như đã định.
Toàn sang đài thu phát trung tâm lục sổ điện báo, ghi lại toàn bộ những bức điện của các tàu hoạt động trên biển báo cáo về xí nghiệp (mỗi tàu phải điện về hai lần trong ngày) viết thành tin. Cũng có khi phát lại nguyên văn những bức điện để thấy rõ cuộc vật lộn của anh em thuyền viên trên biển như sửa chữa sự cố đột xuất về máy móc thiết bị, tinh thần khắc phục khó khăn khi đi biển dài ngày, thiếu cả nước ngọt tắm rữa, phải hứng nước ngưng từ các dàn lạnh chảy ra để dùng... Anh có quyển sổ theo dõi sản lượng các tàu sát đến mức nhiều khi phòng kế hoạch phải mời Toàn sang đối chiếu số liệu... Tàu vừa cập bến, anh em thủy thủ còn đang làm dây, hầm cá chưa mở, chị em bốc cá còn đang chuẩn bị cần cẩu, xe chở cá chưa đến, đã nghe loa truyền thanh vang vang truyền đi khắp xí nghiệp bài viết chào mừng chuyến biển vừa kết thúc, với những khó khăn vừa vượt qua, những chuyện anh em thuyền viên vừa trải, những sóng gió cấp năm, cấp sáu, những bơm nước làm mát bị hỏng, những ly hợp máy chính “ly không ly hợp không hợp”, những mẻ lưới lép kẹp, những mẻ lưới trúng tim luồng cá... Còn gì phấn khởi hơn. Nghe mà mát cả ruột. Nghe mà cứ thấy như giám đốc và phòng tổ chức sắp chuyển mình sang tàu đi nước ngoài đến nơi.
Toàn không quên khối trên bờ. Toàn mời đồng chí quản đốc đà nổi lên trực tiếp phát biểu trước micro. Toàn viết tin tổng hợp về xí nghiệp sữa chữa, xí nghiệp lạnh đông (hai phân xưởng này đã lên xí nghiệp cả rồi, xí nghiệp cơ khí sữa chữa hạch toán độc lập, còn xí nghiệp lạnh đông hạch toàn báo sổ). Toàn biểu dương phòng cung tiêu đã chạy đủ am mô ni ac trong tình hình khan hiếm... Ngày ấy người ta gọi Toàn là nhà báo. Dù tòa soạn và phòng bá âm đặt ngay trong cái toa lét hỏng.
Nhà báo đến đâu cũng được yêu quý. Không phải lòng yêu quý suông. Sơ kết sáu tháng, tổng kết cả năm được mời ăn. Hoặc ở căng tin. Hoặc lên khách sạn. Bia
bọt lu bù. Khi về mỗi đại biểu còn được một món quà gói trong giấy báo. Một mảnh vải pô-pơ-lin may áo. Hay mảnh xa tanh đen. Những thứ cực quỳ quý hiếm, mặc vào phẩm giá được nâng lên, tuy không bằng cưỡi trên chiếc DD, hay Cup - 81 - chót - chét - bảy - mươi - phân - khối - kim - vàng - giọt - lệ - màu - ốc - bươu nhưng cũng là oanh liệt.
Các tàu thì không đợi đến sơ tổng kết. Mỗi tàu cập bến kết thúc chuyến biển thi đua xuống ngay. Bao giờ thi đua cũng là một trong những người đầu tiên xuống thăm tàu, cùng với Đức đen, trưởng phòng điều độ và anh chàng Thơ bắt dây, quân của Đức.
Sau những buổi phát thanh, những tin tức trên bảng đen, tàu nào cũng coi Toàn là người nhà, người thân. Thuyền trưởng hoặc đại phó bảo:
- Bốc cá xong, xuống nhé.
Nghĩa là khi bốc cá xong, khi tàu trở lại vắng vẻ, Toàn xuống tàu nhận suất cá của Toàn.
Rặt những thứ ngon. Mực nang, mực ống, chim, thu, song, tráp, cá khế, cá cam. Cá to tươi nguyên, đem về nhà mổ, máu tươi còn chảy ròng ròng. Nhà Toàn được cải thiện một cách căn bản. Cả nhà bận rộn nấu rán rồi quây quần quanh bữa cơm ngon. Hạnh phúc hẳn lên. Hòa thuận hẳn lên. Trong thời buổi thực phẩm cao hơn nhân phẩm như nhà báo Duy Thông đã nói này, Toàn thấy thật đúng là con người ta có số. Hóa ra bị đẩy đi khỏi ngành công nghiệp lại hay. Vợ Toàn nước da tái mét nay có sắc ửng hồng nơi gò má. Uống chén rượu nhìn vợ thấy yêu yêu. Lũ con Toàn mạnh khỏe, hoạt bát, thông minh, đứa nào đứa ấy mắt đen lay láy. Chả bù cho ngày trước, chen chúc nửa ngày cắt phiếu mua được mấy lạng cá nục muối mặn đắng. Giờ thì cá rán, cá riêu, cá xốt cà chua cả nhà ăn thoải mái. Lại còn khi tàu tôm về mới thích. Một túi tôm nát. Gọi là nát vì đầu nó bị dập, vỏ nó bị sầy khi mắc trong đụt lưới, không đủ tiêu chuẩn xuất khẩu, chứ thứ ấy là tuyệt vời nhất, chất lượng nhất. Mà cái món tôm tẩm bột rán, tôm bóc nõn xào xu hào cần tỏi mới tuyệt làm sao!
Cũng có khi cả nửa tháng không có một con tàu nào về bến bốc cá. Cầu cảng vắng tanh. Bữa ăn đạm bạc. Mòn mỏi đợi chờ. Nhưng sau đó sẽ là tàu về dồn dập. Bốc hai giây. Bốc ba giây. Ô tô chở cá xếp hàng. Người đen cầu cảng. Lúc đó phải tăng cường độ hoạt động. Đi đi về về. Lên lên xuống xuống. Điều nhìn đám nhân viên của mình tất bật, cất lời than:
- Lúc thì lồn ra. Lúc thì ba váy!
Xin được nhiều, ăn không hết đem bán. Ai cũng là con mẹ hàng cả. Từ cầu cảng về, nhìn trước nhìn sau không thấy sếp, cánh phòng ban, người trước kẻ sau xách túi cá nặng vào buồng làm việc, mở tủ đứng hay tủ bàn dúi vào, và khép nhanh cánh tủ lại, đi ra ngoài cửa, đứng nghênh ngó xem có ai nhìn thấy mình vừa xách cá về không rồi trở vào kéo ghế ngồi trước bàn làm việc, giở tài liệu ra xem như người trách nhiệm nhất trên đời. Cô Phòng còn nói to khi Toàn sang hỏi cô về chiến lợi phẩm cô vừa cho vào hộc tủ:
- Hôm nay nước nủi, bán cá hạ đây.
Bán cá lấy tiền mua lạng mỡ. Lấy tiền đóng tiền học, mua sách vở cho con (đủ tiền mua cả vở ô ly đấy). Kha khả thì đổi hột, bản gạo mậu hút hùn hụt (tiếng nhà quê của cô Phòng) đong gạo quê. Chỉ mỗi việc đem cá ra khỏi chỗ giấu trong phòng là phải cẩn thận. Phải chờ các sếp về đã rồi mới xách ra. Phải tia các sếp cho thật chắc. Các sếp có thấy cũng giả cách quay đi thôi, nhưng nó vẫn rợ rờ rờ (vẫn tiếng nhà quê của cô Phòng). Thành ra những ngày bốc cá, đám nhân viên đều chăm chỉ ở lại làm việc, thực hiện tám giờ vàng ngọc (mà đúng là vàng ngọc thật) hơn thủ trưởng.
Cho tới khi giám đốc có văn bản cấm tiệt các tàu cho cá tươi và chỉ thị phòng bảo vệ kiểm tra thật kỹ các túi xách khoác trên ghi đông xe đạp cũng như các gói đèo sau pooc ba ga, toàn xí nghiệp ngao ngán, cánh trên bờ thở hắt ra. Chánh văn phòng và Toàn đã bàn nhau cách đối phó. Toàn định nói cách của mình nhưng Điều xua tay:
- Không được. Mỗi người một cái bút viết vào tay rồi cùng xòe ra cho nhau xem.
Hai người ngồi đối diện ở bàn chánh văn phòng, nhìn nhau long trọng rồi đầy tự tin, cầm bút bi viết vào lòng bàn tay biện pháp của mình. Khi cả hai cùng xòe ra, lòng bàn tay người nào cũng cùng có một chữ khô (nghĩa là các thứ đã phơi khô - mực khô, cá khô) to đùng và cười lớn. Cười như Gia Cát Khổng Minh và Chu Du bàn kế đánh Xích Bích, cùng ghi một chữ Hỏa vào lòng bàn tay vậy.
Toàn nghĩ mình thật may mắn được về đây. Ngoài việc có một nguồn cung cấp thực phẩm, nguồn đạm cực kỳ, giá trị gấp mấy lần tiền lương, còn có một người thủ trưởng trực tiếp khá thông cảm với mình. Mà bằng kinh nghiệm cuộc đời đã sắp chiều, Toàn biết có một sếp trực tiếp thông cảm với mình là quan trọng biết chừng nào. Chánh văn phòng rất hợp với Toàn, có lẽ là do cùng trải qua nhiều đận cơ hàn ba chìm bảy nổi, đặc biệt là chuyện kết nạp Đảng. Tuy đứng trong hàng ngũ chức sắc nhưng Điều có phải là đảng viên đâu! Điều cũng đã ba lần suýt được kết nạp Đảng, giống hệt Toàn. Dạo xa xưa Điều làm cán bộ sở thủy sản tỉnh Q. đã được vào diện đối tượng. Nhưng sếp chánh sếp phó đấu đá nhau. Trâu bò húc nhau ruồi muỗi chết. Điều là người của sếp chánh. Đến khi bỏ phiếu, toàn chi bộ đều ủng hộ trừ sếp phó. Không đủ trăm phần trăm số phiếu nên không được kết nạp. Rồi Điều về làm giám đốc một xí nghiệp nước mắm. Một hôm gần tết có ông vụ vị từ bộ về thăm huyện. Ông chủ tịch huyện cho người sang gặp Điều lấy một bình 5 lít nước mắm ngon biếu ông để ông đem về ăn tết. Điều thân hành đi lấy loại nước mắm cá quẩn nguyên chất 25 độ đạm đưa lên huyện. Nào ngờ ông vụ trưởng lại cho đo độ đạm trước khi sử dụng. Và tai họa đã xảy ra. Một hôm ông chủ tịch huyện về thăm xí nghiệp, mở cửa buồng họp thấy đông người, hỏi bâng quơ: “Các đồng chí họp gì thế này?” Và khi biết họp Đảng bàn chuyện kết nạp Điều, ông giơ tay, hét lên: “Ngừng lại ngay! Ông Hào vụ trưởng đang làm ầm lên kia kìa. Huyện ủy, ban giám đốc sở khốn đốn vì thằng Điều đấy. Thằng ấy tôi sắp đưa truy tố. Thằng phá hoại! Nước mắm cao nhất là hai muơi độ đạm mà nó làm hai nhăm độ đạm. Lãng phí của nhà nước không biết bao nhiêu tiền! Tha truy tố là phúc rồi! Lại còn kết nạp Đảng. Dừng lại ngay!” Sau này biết chuyện, Điều đã thanh minh với ông chủ tịch rằng đấy là loại nước mắm chỉ sản xuất một ít dùng để quảng cáo và đối ngoại, chứ không bán đại trà. Ông chủ tịch đã thân hành xuống kiểm tra, xác nhận đúng nhưng vẫn phê bình Điều vô nguyên tắc, phải thử thách thêm một thời gian nữa. “Dạo ấy mình mới hai mươi sáu tuổi ông ạ. Kỹ sư hiếm lắm. Cả huyện chỉ có hai kỹ sư. Vốn quý đấy. Nên dù bạch vệ mà vẫn được làm giám đốc. Rồi lại được đi học lớp đối tượng phát triển. Đã học được bảy ngày. Sang ngày thứ tám, ông trưởng ban tuyên giáo thân chinh đến giảng về chiến lược chống cộng của Mỹ qua các đời tổng thống. Đến khi ông nhấn mạnh: ‘Đặc biệt nguy hiểm là thằng Ke-tơ-ri!’ thì mình đếch hiểu là thằng tổng thống nào nữa. Ông có biết thằng Ke tơ ri là thằng nào không?” Toàn lắc đầu. Điều cười ngặt nghẹo. “Ông trưởng ban tuyên giáo nói tiếp: Thằng này còn trẻ, rất hung hăng. May mà nó đã bị nhân dân Mỹ ám sát. Ông ta còn cầm phấn viết lên bảng ba chữ Ke-tơ-ri và gạc một cái rõ dài rồi vênh mặt lên nhìn chúng mình. Đến bấy giờ mình mới hiểu. Đó là tổng thống Kennedy. Thế là mình bỏ học luôn. Nói là công việc sản xuất đòi hỏi, phải về điều hành, và xin đi học lớp sau”.
- Đến bây giờ tôi vẫn oán thằng cha ấy ông ạ. Năm ngoái, ra Q. gặp ông ta, mình bảo giá anh không nói Ke-tơ-ri mà nói Kennedy thì đời tôi đã khác rồi. Đã là đảng viên rồi. Đã là ông nọ bà kia rồi. Lão ta đã nghỉ hưu, cười khì khì: “Thì mình nông dân nghèo tham gia cách mạng với tất cả nhiệt tình, có được đào tạo học hành như các ông đâu. Cái tên không quan trọng. Ke- tơ-ri với Kennedy là một. Chủ yếu là nắm được sự hiếu chiến của bọn đế quốc đầu sỏ mà nâng cao tinh thần cách mạng tiến công”. Thế có tức không? Một thằng không biết cái chó gì lại dạy mình có đau không? Mà đi học có đơn giản đâu. Từ xí nghiệp đến lớp chín cây số, vừa đi vừa về mười tám cây số, đường Quang Hanh ông biết rồi đấy, toàn lên đèo rồi lại đổ dốc. Địt mẹ chính thằng ấy hại tôi. Nếu không đời mình đâu đến nỗi thế này. Còn cái ông Ân chủ tịch huyện định bỏ tù mình thì thế nào ông có biết không? Hôm đi nhậu ở Vạn Xuân, thấy lão ta lục sục trên gác lửng với em Ngà. Lúc xuống giả cách không trông thấy mình. Mình chào rõ to: Chào thủ trưởng. Thủ trưởng khỏe không ạ. Lão ta cung cúc đi ra cửa, vừa đi vừa trả lời: Điều đấy hở. Lúc nào lại mình nhé. Mình vẫn không tha: Lâu quá mới gặp thủ trưởng. Thế nào em cũng lại. Thủ trưởng ngồi uống với chúng em chén rượu đã. Lão ta bảo để khi khác hôm nay mình bận. Rồi lên xe nổ máy phóng đi mất. Bảy mấy tuổi mà đi xe máy rất tốt.
Điều cười lớn: Lại một lần đến Liễu Xanh, thấy lão ta mở cửa buồng bước ra cùng với một em mắt xanh mỏ đỏ, mũ sùm sụp, mặt bịt kín, chỉ để hở hai con mắt như ninja. Nhưng mình vẫn nhận ra. Làm sao không nhận ra cơ chứ. Mình nói một mình, nói to để lão ta nghe thấy: Trông giống ông Ân quá! Địt mẹ. Đạo đức giả mãi. Bây giờ thì lộ mặt.
Không chỉ chánh văn phòng, mà toàn thể anh chị em trong văn phòng đều dễ chịu. Cô Phòng văn thư chẳng hạn. Rất mau nước mắt, bị giám đốc mắng là rân rấn nhưng lại luôn nghĩ ra những chuyện hài hước. Chính cô đặt cho Toàn cái tên Tí cho nó có vẻ nhà quê. Và gọi tất cả thủ trưởng bằng con, gọi ngay trước mặt, tất nhiên là chừa các chánh phó giám đốc.
- Anh Tí ơi. Hôm qua con Điều con ấy trúng quả đậm. Một phong bì dày. Của đại diện ở miền Nam gửi ra. Con ấy có mời anh đi uống bia không?
Chánh văn phòng mím môi, giơ tay huơ huơ như sắp đấm vào đầu cô Phòng: “Con này láo. Bố đánh cho bỏ mẹ bây giờ”. Cô Phòng giả cách giơ tay đỡ và nghiêng đầu tránh đòn. Nụ cười lúm đồng tiền, chiếc răng kênh. Rất xinh. Rồi cháu Nhạn đánh máy. Là vợ bí thư Đoàn Thanh niên Cộng sản, nhưng ăn nói rất kinh. Khi chánh văn phòng kể chuyện một ông sếp to tướng tận đẩu tận đâu rất liêm khiết, không nhận quà biếu, không nhận hối lộ, một cái tết ông ấy nộp cho tài chính hơn bảy tỉ tiền biếu xén, đang gõ máy rào rào như tập trung tất cả vào công việc, Nhạn bỗng dừng lại quay ra hỏi Điều:
- Thế bụng nó không có cứt à bá?
Quá bực về những văn bản của các phòng đưa đến viết cẩu thả, dập xóa nhằng nhịt, Nhạn cứ gõ như bản viết tay. Ông trưởng phòng xuất nhập khẩu nhăn nhó cầm bản đánh máy sang hỏi Nhạn:
-  Sao chữ Hong Kong em lại đánh như thế này.
Nhạn hỏi lại:
-  Thế anh xem bản chính chưa? Chả Honkon là gì đây.
-  Nó viết thế nhưng em phải hiểu là Hong Kong chứ.
- Em đi đến đâu mà biết HonKon là Hong Kong. Nhỡ HonKon là HonKon thì chết em à. Lẽ ra anh phải bảo nhân viên của anh viết cẩn thận thì anh lại trách em.
Toàn với Điều cùng đứng đó cứ im lặng cười. Điều bảo Nhạn:
- Cái con này có chồng nằm trong bộ tứ lãnh đạo xí nghiệp mà chẳng xây dựng tí nào.
- Thanh niên với công đoàn ăn theo nói leo. Có được cái tích sự gì đâu bá.
Và Nhạn đọc luôn một bài ca dao:
Công đoàn với lại Thanh niên Hai anh rách việc đi liền với nhau An đi trước, làm đi sau Có tí công việc thi nhau họp bàn.
Anh chị em đói. Đói nên hay khùng. Khùng thì bày những trò như vậy nói những lời như vậy để giải tỏa, để vui. Điều biết anh chị em thỉnh thoảng vẫn kiếm được tí cá cả khô lẫn tươi, nhưng là một trò chơi nguy hiểm, nhất là lại mới chuyển ở đâu về một tay bảo vệ rất ghê gớm, hình như đang có ý định leo lên chức đội trưởng, trẻ không tha già không thương, có thể gây ra những sự cố chưa thể nào lường được. Đã có mấy công nhân xin cá mang qua cổng bị thu để ươn thối ra ngay cạnh chòi gác và bị ghi tên trên bảng đen cạnh đấy. Điều lập quỹ của phòng. Cũng chẳng giải quyết được gì nhưng nó là cái để đoàn kết mọi người, là chút tình trong phòng, gắn bó mọi người lại với nhau. Ngoài quỹ của phòng lại còn quỹ của từng nhóm nữa. Quỹ của phòng ra tấm ra miếng hơn, chỉ để phát cho anh chị em những ngày lễ lạt: Quốc tế lao động mồng 1 tháng 5, Quốc khánh mồng 2 tháng 9, tết Nguyên đán. Phòng xuất nhập khẩu phong bao năm trăm nghìn đồng. Cảng vụ phải nôn ra ba trăm nghìn đồng. Cửa hàng giới thiệu sản phẩm một triệu. Rồi đại diện tại thành phố Hồ Chí Minh gửi ra. Các tàu thì nhỏ thôi. Nhưng đều đều. Tàu nào đi nước ngoài về cũng có một túi đựng một cây thuốc lá hoặc Ba số hoặc Capstan, mấy cục xà bông Fa hay Zest... Điều đáng trách các tàu là họ bình quân chủ nghĩa. Phòng ban nào cũng như nhau, chẳng kể đông người hay ít, đói hay no, cũng một cây thuốc lá mấy cục xà bông đựng trong cái túi ni lông hồng hồng xách đi các phòng phát như phát chẩn. Thành ra chỉ có văn phòng đảng ủy, văn phòng công đoàn, văn phòng thanh niên ít người là trúng quả. Văn phòng tổng giám đốc có tới những hăm mấy người, quá đông!
Cô Phòng có máu hài hước, bàn:
- Ta phải bảo các tàu lên xem danh sách các phòng ban ở bên tổ chức cho nó nắm vững, chứ không thế này thiệt quá. Chánh văn phòng ơi! Em xin sang văn phòng thanh niên đây. Bên ấy chúng nó chỉ có hai mống.
Nhạn cười:
- Các tàu phải làm như thời gian phân phối lốp ấy chứ. Hai nhăm người một lốp là cứ vậy mà làm.
Thời gian ấy, Toàn chưa về Liên hợp Biển Đông. Thời gian ấy Toàn còn nằm khàn ở nhà chờ phân công, ăn 75% lương cơ bản. Cô Phòng bảo Toàn:
- Ngày ấy văn phòng ta danh giá lắm anh Tí ạ. Được riêng một lốp. Chẳng phải chung chạ với thằng nào. Cứ thế đem luộc, chia nhau mỗi đứa húp một húp.
“Luộc lốp lây nước húp”, “luộc quạt cóc lấy nước húp”, “luộc màn lấy nước húp” “luộc quần lót lấy nước húp”... nghĩa là đem bán ở chợ đen các thứ được mua theo giá cung cấp như lốp, quạt cóc, màn, quần lót... lấy tiền lời chia đều. Cũng có khi chẳng phải đem đi đâu mà (học các cơ quan xí nghiệp trong thành phố Hồ Chí Minh) bán ngay cho người trong phòng theo giá làng. Biện pháp rất thông minh khi hàng năm mới có một đợt phân phối lốp, phân phối quạt, màn, quần lót. Hai nhăm người một chiếc lốp, nếu cứ bốc thăm lần lượt thì phải hai nhăm năm sau người cuối cùng mới được. Bây giờ tút thuốc, mấy cục xà bông cũng được đem bán lấy tiền nhập quỹ, nhưng người ta không gọi là “luộc lấy nước húp” nữa mà là “quy ra thóc”.
Những món quà ấy cũng có thể do lòng tốt. Họ thương văn phòng nghèo. Nhưng có một điều chắc chắn rằng quanh năm văn phòng đã giúp đỡ họ, họ đã phải nhờ đến văn phòng. Văn phòng tổng giám đốc có một đội xe con từ Lada cho đến Toyota chạy lạnh. Văn phòng có máy photocopy, có máy chữ, có con dấu...
Anh chị em trong văn phòng có thể gây cho những đơn vị khác những khó khăn bất ngờ, lặt vặt thôi nhưng rất khó chịu. Phải chờ đóng dấu vào sổ công văn vì văn thư bận hoặc đi vắng, máy photocopy hỏng còn đang tìm người sửa, đánh máy công văn lấy ngay à, chờ đã nhé, còn một xếp ông Thăng phó tổng mới đưa đánh để làm việc với đăng kiểm đây hay là dừng của ông Thăng lại, hoãn chương trình làm việc với đăng kiểm ngày mai... Lại còn điều tối quan trọng nữa: Xe ô tô. Toyota à? Cái bốn chỗ Kháng đi Thanh Hóa chưa về. Cái Corona ông Bình vừa đi Quảng Ninh, cái bảy chỗ đang sửa, cái Mazda tổng giám đốc đi họp. Thế là đành phải đi Lada mà các thủ trưởng nhỏ chẳng ai thích đi Lada không có điều hòa đã hẳn, lại cũ quá rồi, hay chết máy dọc đường, chưa kể còn kém thớ.. Bởi thế những món tiền cứu đói cho anh chị em văn phòng đúng là “tổng hòa các mối quan hệ xã hội”. Hơn nữa chánh văn phòng còn là người ghê gớm. Điều nói toạc ra những điều người ta vẫn thầm thì. Điều có tài bắt các đơn vị khác phải nôn ra. Điều oang oang:
- Đây là vì chúng mày, vì anh em. Chứ tao thì bao giờ cũng có một suất riêng, một suất đẹp.
Có lần Điều gọi một thuyền trưởng đánh cá đang đi ở ngoài sân:
-  Hoàn ơi! Vào đây.
Thuyền trưởng Hoàn thấp đậm, bụng to, trông giống con cá nóc, nên được gọi là Hoàn nóc, bước vào:
-  Thủ trưởng bảo gì cơ?
Điều nghiêm mặt ra lệnh:
- Chuyến biển này về cho văn phòng hai ki lô mực khô, nghe chưa. Một ki lô cho tập thể. Một ki lô cho chánh văn phòng. Ki lô cho chánh văn phòng phải là hiện vật để chánh văn phòng uống bia. Còn ki lô cho tập thể thì quy ra thóc cũng được!
Quá bất ngờ trước một giọng quyền uy như vậy, thuyền trưởng Hoàn chỉ còn biết ấp úng:
-  Vâng. Vâng.
Mặt lạnh tanh, Điều tiếp:
- Vâng là phải làm chứ không được để đấy. Không được quên. Nghe chưa? Có đông đủ anh em ở đây. Đừng đùa với chính quyền! Chính quyền không ưa đùa!
Không ai hiểu Điều nói thật hay nói đùa. Nhưng ai cũng biết mực khô là phải có, hoặc bằng hiện vật, hoặc quy ra thóc cũng như ai cũng hiểu chẳng chính quyền nào lại thích đùa bao giờ!
Ngoài quỹ của văn phòng, mỗi nhóm lại có một quỹ riêng. Tất nhiên mạnh nhất là nhóm lái xe con. Nhóm tạp vụ (chủ yếu là phục vụ nhà khách), nhóm văn thư đánh máy cũng có. Đó là sáng kiến của cô Phòng văn thư và cháu Nhạn đánh máy. Họ lập ra “Nhóm xin đểu” có hôm được bốn năm chục nghìn.
-  Chúng bố ăn cả chả nem đấy con ạ.
Cô Phòng bảo Toàn như vậy. Anh chị em văn phòng rách việc hay trêu nhau. Và giả cách phát khùng, xưng ông và gọi người khác là con. Cách trêu chọc nhau phổ biến nhất là moi gốc gác quê hương nhau ra. Ví như Toàn thì được gọi là “Đứng bên bẽn Bính ta thề”. Chả Toàn quê Thanh Nguyên. Ai cũng biết câu 8 tiếp theo câu 6 ấy là “Không lấy được cứt không về Thanh Nguyên”. Do ngày trước khi nhà nước còn quản lý cả phân bắc, bà con Thanh Nguyên đêm hay đi đò (không dám đi phà, với lại phà cũng không chở) vượt bến Bính sang phố mua lậu phân bắc về bón ruộng, bón hoa màu.
Anh chàng Thám thợ điện (thay Nhược) được gọi là Lô tha ba vì người Thanh Hóa, “Khu Bốn đẩy ra khu Ba đẩy vào”. Thám tiếp ngay, liến thoắng, tự họa chân dung mình một cách hoàn chỉnh: “Sát nhập sang Lào, thì Lào không nhận. Đùng đùng nổi giận, lập quốc gia riêng. Thủ đô thiêng liêng, là miền Nông Cống. Quốc ca truyền thống, dô tả dô ta..”
Toàn bảo:
- Than hoạt tính. Thuốc lá Bông Sen có than hoạt tính thật à? Than hoạt tính là gì?
Thám khẳng định:
-  Nó chống được phóng xạ đấy bố!
Cô Phòng ngoài biệt hiệu “Bánh chưng đất” còn có tên “Dâu xứ Bọ” để chỉ xuất xứ quê hương nhà chồng. Cái Nhạn đánh máy quê Nam Hà có biệt hiệu “Cưỡi trâu đi họp tỉnh”, đến hội nghị báo “suất cơm suất cỏ”. Còn chánh văn phòng Điều quê Ninh Bình là “Lạt, không lạt” để nhớ sự tích hồi tổng khởi nghĩa, dân vùng quê Điều tập đi mốt hai mốt không phân biệt được chân trái chân phải, phải buộc lạt vào một bên ống quần, người chỉ huy hô “lạt, không lạt” thay cho tiếng một, hai...
“Hội xin đểu” chủ yếu do Nhạn và Phòng hoạt động. Bọn Toàn, Thám và cả cái Tám phục vụ tiếp tân nữa chỉ hỗ trợ. Thắng to thì nem chua, bún gà. Còn không thì bắp rang bơ, luộc ốc. Phổ biến nhất là luộc ốc. Rồi củ đậu, mít, bưởi, bánh... mùa nào thức ấy. Đối tượng xin đểu bao gồm các phòng ban (không xin tàu bao giờ, nhất là các tàu đi nước ngoài, chúng nó khinh) hội lái xe, cảng vụ, điều độ. Mà toàn đàn ông thôi. Không xin đàn bà. Thấy trưởng phòng điều độ bước vào để đóng dấu hợp đồng thuê cảng và bốc dỡ là reo lên:
-  A! Con vịt béo đây rồi! Vặt lông đi chúng mày ơi!
Thế là cả bọn xúm lại. Trưởng phòng điều độ Đức
tủm tỉm cười nhìn vòng vây khép lại xung quanh. Ai cũng biết tàu vào là Đức có màu. Không thoát được. Đức tươi cười:
-  Nào! Cần gì? Bao nhiêu?
-  Năm sọi(1) được không?
-  Nhiều thế! Bốn sọi.
-  Cũng được. Đưa đây bốn sọi.
Với hội lái xe đi đón Tây về thì hỏi khác:
-  Quà đâu?
-  Quà gì?
-  Quà đi với Robert Lee ấy.
-  Không có đâu.
-  Nôn ra đi!
-  Đây. Chỉ có chỗ này, xem được bao nhiêu. Cho tất. Bốc trong túi quần một nắm tiền vụn, quăn queo ném ra bàn. Nhạn vuốt thẳng, đếm và reo:
-  Được ba nghìn bảy bá Toàn ơi!
Nhạn còn rất trẻ, học phổ thông với con gái Toàn nên gọi Toàn bằng bá. Trong phòng có hai người nhiều tuổi được Nhạn gọi bằng bá là Toàn và Điều. Thám ít tuổi hơn chút ít nên chỉ được gọi là anh thôi, dù đã có cháu ngoại. Một hôm Nhạn tươi cười đến nói với Điều:
-  Hôm nay sếp đi vắng, luộc ốc được đấy bá ạ.
-  Đứa nào luộc ốc chết với tao.
-  Bá cho con xin ba nghìn.
-  Ba trăm cũng không có nữa là ba nghìn. Nhăn nhăn nhở nhở.
Nhạn cười, hai má đỏ hồng, hàm răng trắng rất đều:
-  Con chỉ xin bá hai cân ốc thôi. Cho vào siêu điện đun nhanh lắm.
“Hội xin đểu” chẳng tha một ai. Có lẽ chỉ chừa một tổng giám đốc. Phó tổng giám đốc được tăng lương. Phát truy lĩnh 600 ngàn và hỏi phó tổng:
-  Còn 59 ngàn thủ trưởng nghĩ sao?
Phó tổng cười:
- Thôi đấy, cho mấy đứa con gái chúng mày.
Được hẳn bữa bún gà ăn trưa bia bọt đàng hoàng chứ có ít đâu. Mời cả chánh văn phòng, cả mấy chàng “giặc lái”. Chợ búa nấu nướng từ chín giờ sáng, nổi lửa ở trong góc phòng kho cái Tám có đầy đủ nồi, bát đĩa, thìa, nĩa, bếp điện, siêu điện, đĩa, cốc..., nơi tổng giám đốc không đi đến bao giờ. Chỉ có mỗi trục trặc kỹ thuật là mùi nước xáo măng thả hành thơm quá. Tổng giám đốc đi ngang qua, ghé vào bảo khẽ cô Phòng:
- Nói các cháu nấu gì từ từ thôi. Thơm thế ai cũng biết bất tiện.
Suốt bữa ăn, cô Phòng cứ nhắc đi nhắc lại câu chuyện ấy. Vừa kể vừa cười ngặt nghẹo. Ai cũng đồng ý với cô là dạo này tổng giám đốc dễ tính đi nhiều, chứ như ngày trước, con ấy chửi cho vuốt mặt không kịp.
Nhưng hóa ra đấy là một nhận xét hết sức sai lầm.
Vừa khen tổng giám đốc dễ tính đi nhiều hôm trước, hôm sau cô Phòng đã bị tổng giám đốc quạt một trận nên thân. Và lại khóc. Chỉ vì một chuyện cỏn con. Một cái giấy triệu tập họp, sếp ghi vào công văn để phó tổng thứ nhất đi. Sáng hôm sau gặp phó tổng thứ nhất, tổng giám đốc hỏi sao không đi họp, lúc ấy mới vỡ nhẽ: văn thư không đưa giấy triệu tập. Thế là tổng giám đốc làm ầm lên, quạt cô Phòng tơi bời khói lửa. Cô lễ phép trình bày rằng cô phải đưa chồng đi bệnh viện. Cô đã bàn giao cho Thám làm thay văn thư. Thám chờ đưa công văn cho
Điều để đúng trình tự thủ tục. “Tôi không hiểu các cô làm ăn thế nào. Đu đa đu đưa. Ôm thì nghỉ. Đi làm là phải bảo đảm công việc. Phải năng động sáng tạo. Từ nay trở đi cấm tuyệt đối không được nấu nướng trong giờ làm việc. Làm ăn như thế có chết người ta không”.
Tất cả im thin thít. Cả chánh văn phòng. Mãi tới khi Tổng giám đốc đã đi xa, sinh hoạt văn phòng trở lại bình thường, Toàn mới cười bảo Phòng:
- Nào. Cứ khen con ấy dễ tính mãi đi.
 
Từ ngày các tàu đánh cá nằm bến hàng loạt, Toàn rất sợ giáp mặt tổng giám đốc. Bởi tổng giám đốc ngày càng bẳn tính. Bởi Toàn tự thấy mình là một người thừa. Sản xuất trì trệ, tàu nằm bẹp vì thiếu vật tư, phụ tùng thay thế, kéo theo tình trạng công nhân khối trên bờ (xưởng lưới, xưởng sửa chữa, nhà máy lạnh...) nghỉ luân phiên, ăn lương 75%. Mỗi buổi sáng đạp xe đến xí nghiệp, Toàn cứ phải khắc phục cái cảm giác mệt mỏi, uể oải, “ngại như đêm” và đã nghĩ bao giờ cho đến tan tầm buổi trưa. Dù suốt tám tiếng chẳng công nên việc xuống vất vả gì. Nhưng thà công nên việc xuống. Thà rằng vất vả. Chứ lờ vờ thế này còn mệt gấp mấy. Cũng may, ít lâu nay, trên đường tới xí nghiệp, Toàn tìm được một thú vui giải trí là “thả hồn” vào bức tường bao của cảng mới xây, một bức tường bao bổ trụ, gạch chỉ, trát vữa rất đẹp, hơi lùi vào bên trong, cách mặt đường ba bốn mét (chắc là vì quy hoạch mở rộng đường bao trong tương lai), dài suốt chiều dài của cảng, gần như vô tận. Thành ra liền với đường nhựa là một con đường đất bỏ hoang mọc đủ các loại cây dại, cỏ dại. Nhiều người đã tranh thủ dựng quán dựa vào tường bao bán hàng quà, hàng nước, sửa vá xe, cắt tóc. Ngoài hơn chục quán đã định vị, trên bức tường dài hàng cây số đầy những mũi tên, những vạch vôi và vạch sơn các màu. Những chữ ghi trên tường thật muôn hình muôn vẻ, không một người nào có thể nghĩ ra cho được: /Có chủ//Có người//Có ông//Đã có ông đây//Có Sơn/ /Có Tích/ /Lồn/ /Có bố/ /Có rồi/ /Có ông Hải/ /Có tất/ /Buồi/ /Ô này của nhà Nhớ ký tên đóng dấu/... Nhiều khi giữa hai mũi tên đánh dấu chủ quyền chỉ là những hình vẽ: Một cái sọ đầu lâu giữa hai xương chéo, hoặc một hình tam giác với những vạch đen chĩa ra chung quanh như tia nắng mặt trời... Thì các sếp đua nhau chiếm nhà chiếm đất, đua nhau ra mặt tiền, những người khố rách áo ôm cũng phải làm ra có tí đất, tí mặt tiền và công bố với bàn dân thiên hạ cho vui chứ. Vui và cũng phòng xa khi sảy chân lỡ bước.
Vừa đạp xe mệt nghỉ giữa những hàng chữ và hình vẽ khẳng định chủ quyền ấy vừa tủm tỉm cười (làm sao không cười cho được trước những hình thức công bố sở hữu, khi nhũn nhặn, khi hăm dọa, khi nghiêm trang, khi hài hước đầy sáng tạo như vậy) thế là chỉ rẽ một quãng ngắn đã đến xí nghiệp. Lại thêm vui khi cất xe đạp nhờ bên văn thư, cô Phòng hỏi:
- Thế đã đến rồi đấy như.
(Đấy là lời chào buổi sáng của cô. Còn lời chào khi tan tầm là: “Đã về rồi đấy cơ nhi”. Sau khi đại thắng giò Tìu, cô Phòng càng hay nói tiếng nhà quê). Toàn nói với cô Phòng:
- Đạp xe đi làm là cứ nghĩ đến ca dao vùng mỏ thôi.
- Lại thế nữa cơ nhi. Ca dao thế nào?
- Bước chân vào mỏ như lê vào tù.
Bốn tiếng rưỡi đồng hồ buổi sáng sao mà dài. Bình thường bốn tiếng rưỡi đã dài rồi, lại còn vị trí cái buồng khiến nó dài thêm. Một giao điểm của hai hành lang vuông thước thợ có cầu thang lên gác. Nghĩa là một cái ngã ba, chẳng kín đáo khuất nẻo chút nào.
Càng thêm khốc hại là dạo này tổng giám đốc lúc đầu giờ hay đảo qua ngồi xa lông, lập tức có ngay vài người thuộc hàng chức sắc (khi một, hai phó tổng, khi chủ tịch công đoàn, hoặc bí thư đảng ủy) đến ngồi, tất nhiên có cả chánh văn phòng. Có thể chỉ vài câu trao đổi về thời tiết. Có thể bàn công việc ngay. Hay dập dạp đề cương những việc phải làm trong thời gian trước mắt. Có thể là những điều tổng giám đốc không vừa ý, những nhận xét về khuyết điểm của một người hay một đơn vị nào đó, những ý nghĩ vừa nảy trong đầu tổng giám đốc đêm qua. Thường là những lời phàn nàn chê bôi. Điều ấy đúng thôi vì cứ mười việc thì có tới bảy, tám việc trục trặc, mà trong thời buổi người khôn của khó, cạnh tranh gay gắt, việc ít người nhiều, thiết bị ngày một xuống cấp này, một trục trặc xảy ra là gượng không nổi. Mọi người kêu lương thấp. Làm như thế sao không thấp? Một cái tết, mỗi người một trăm nghìn đồng thôi, cả xí nghiệp đã mất hơn trăm triệu rồi. Kiếm một trăm triệu nào đễ dàng gì. Đổ mồ hôi sôi nước mắt, không cẩn thận vào tù như bỡn. “Suýt nữa mình nghe lời cô Dần lấy một trăm tấn tỏi về có chết không? May mà mới thử có một tấn. Xuất không xuất được. Kho không dám để, sợ có mùi. Quẳng ở chỗ tập văn nghệ. Đi qua toàn mùi tỏi là mùi tỏi. Cho nên tôi mới nói sợ nhất tham mưu dởm”. “Thằng tàu 14 bục hầm hàng nằm lại Hong Kong. Tàu lên đà mới được sáu tháng. Tôi không biết mấy ông kỹ thuật làm ăn thế nào nữa”. “Thằng cha Robert Lee mới phảch sang, yêu cầu hạ giá tôm. Thế có bỏ mẹ không. Làm ăn với tư bản không cẩn thận chết có ngày”. (Nhân đây lại nói chuyện về ông Robert Lee tức Lý Sinh Keng nhọ mõm. Kế hoạch xuất cá đá đã khơi dậy bao nhiêu hy vọng cho xí nghiệp và nhất là cho Thuyền, thất bại thảm hại. Mặc dầu các con số đã được phòng tài vụ, phòng hàng hải khai thác tính toán rất kỹ từ số ngày đánh bắt, số ngày đi Sing bốc cá rồi về, số dầu tiêu hao, lượng đá mang đi, số phơ rê ôn chạy lạnh hỗ trợ, số cá chọn bình quân khai thác, tỉ lệ phần trăm xuất khẩu... là hòa vốn, còn mình được lãi chỗ cá 6(1), được khấu hao, hơn thế còn duy trì được hoạt động của đoàn tàu kéo theo nó là hoạt động của khối trên bờ; trên giấy tờ là hoàn toàn chính xác nhưng vẫn thất bại. Mặc dầu chưa bao giờ cán bộ thuyền viên trên tàu và riêng Thuyền lại có tinh thần trách nhiệm như chuyến ấy, nâng từng con cá, nhặt từng con nục, con bạc má, con chỉ vàng, sơn mỡ cho vào khay, một lượt cá một lượt đá, và xếp khay nọ lên khay kia đúng quy trình, để khí lạnh thổi khắp sáu mặt khay vẫn là thất bại. Bởi thời tiết, nên chuyến biển phải kéo dài, bởi các ống lạnh trong hầm xì xoẹt, không cung cấp đủ hơi lạnh hỗ trợ như dự kiến, bởi lẽ ra phải có tàu mẹ để chuyển tải cho các tàu, con cá chỉ nằm ở tàu ba, bốn ngày là cùng, bởi vân vân, nghĩa là bởi vô vàn thứ. Con cá đưa sang không đủ chất lượng, bị ươn, bị vỡ bụng, hoặc đơn giản hơn: Mắt cá bị bạc màu. (Mẹ bố chúng nó. Chúng nó ăn gì mà sành thế. Mắt cá bạc màu đã không ăn rồi. Chúng ông cá vỡ bụng vẫn xài tốt, vẫn khỏe như vâm, con chúng ông vẫn giải nhất thi toán quốc tế, Điều bảo vậy). Đã tưởng giải quyết được công việc cho bốn tàu 600 mã lực có máy lạnh phụ trợ, xuất khẩu cá đá, mở ra một hướng sản xuất mới, tạo điều kiện cho non một trăm thuyền viên ra nước ngoài, thế là giấc mơ ấy tan thành mây khói. Chỉ bở đám thuyền viên, tàu từ Sing trở về chở đầy cá thối nhưng cũng đầy hàng. Xe máy ít thôi (không như ở Nhật, tại Sing người ta ít đi xe máy, có bói cũng chỉ tìm được vài xe máy cũ) nhưng tủ lạnh tivi, dàn loa thùng, quạt máy, máy giặt máy khâu cũ, nồi cơm điện... thì nhiều vô kể. Thuyền cũng mua được một số đồ nhưng điều may nhất cho anh là dù không được làm chế biến trưởng, không làm đại diện cho ông Robert Lee, Thuyền cũng không phải lên bờ, không phải về con tàu 307 với đại phó Phạm Cương. Anh đã được định biên hẳn ở tàu 600 mã lực).
Có khi sếp bực tức về những chuyện rất nhỏ. Tàu vào cảng bốc gạo nhiều. Xe ô tô nối nhau trong xí nghiệp, lái xe ngủ kín nhà khách. Khách lái xe chỉ ngủ ở nhà khách bình thường thôi, không phải loại nhà khách chạy lạnh - dù cũng phải trả tiền, bây giờ là dịch vụ tất, từ cầu cảng, bốc dỡ tới nhà khách - nghĩa là ngủ ở dãy nhà ngay phía sau nhà tổng giám đốc.
- Lẽ ra các anh phải biết tôi cần gì khi hết giờ làm việc trở về nhà chứ. - Vừa bước chân vào văn phòng, tổng giám đốc đã súc miệng - Khách khứa tùm lum. Ỉa đái khắp nơi. Tám tiếng làm việc nhừ người, tôi cần sự yên tĩnh. Mong ước đó là tối thiểu. Đâu có được. Cứ phải đi dọn cứt. Hai vợ chồng thay nhau dọn. Đến mức vợ tôi nó bảo: “Thôi. Hay anh chuyển đi chỗ khác ở thôi”. Sau một ngày nói sa sả, làm việc như ngựa, mong muốn được yên tĩnh nghỉ ngơi của tôi là chính đáng. Mình có đặc quyền đặc lợi gì đâu mà phải chịu như vậy. Ừ, thì khách nhưng mà chọn khách mà xếp vào đấy...
Chú thích:
[1] Sọi: chục nghìn.
[2] Cá 6: Cá loại 6, chỉ để’ làm chượp hoặc xay bột chăn nuôi.
- III -
Chánh văn phòng liếc nhìn Toàn, cái nhìn đầy ý nghĩa. Toàn ngồi im thin thít tại bàn phía trong, càng ý thức được rằng mình là kẻ vô tích sự, một người ăn bám, một người thừa, một người có lỗi, không làm gì, đêm được ngủ trong yên tĩnh, không phải đi dọn cứt.
Điều làm ra vẻ bận rộn, sắp xếp lại đống công văn giấy tờ vừa nhận do cô Phòng chuyển sang, khuôn mặt như được dát một lớp kim loại rất mỏng, căng và rắn, hắt trả lại mọi tia nhìn nảy lửa của tổng giám đốc. Chờ tổng giám đốc đi ra, Điều bảo Toàn:
- Nhà khách ông Nam thì mấy thằng đi tàu nước ngoài còn ở đấy. Thằng Tuyền, thằng Bảo, mấy con ấy giàu phải ở phòng có điều hòa cơ. Ớ thế nhưng đéo giả tiền. Mình làm gì được. Nhà khách có phải của liên hợp đếch đâu. Của xí nghiệp thành viên. Địt mẹ. Chúng nó nuôi bọn nhà khách tốt thế thì làm sao đuổi được chúng nó đi.
Rồi làu bàu:
- Nói như ho vào lồn ấy mà cũng nói. Làm lãnh đạo không có đặc quyền đặc lợi làm làm cái đếch gì. Cứ tưởng người ta mù cả đấy. Chúng tôi không ngu đâu.
Toàn cũng nghĩ như Điều. Ai làm sếp mà chẳng thế. Anh vui vẻ chấp nhận tình trạng ấy như mọi người trong thế gian này vui vẻ chấp nhận tình trạng ấy (tuy nhiên cũng như mọi người, Toàn vẫn ao ước giá họ cứ ăn nhưng đừng thuyết lý rao giảng thì dễ chịu hơn nhiều, rồi bật cười nghĩ đến câu nói của phóng viên Duy Thông nói với anh trong một lần xuống xí nghiệp lấy tin: “Thiếu cái gì thì nói về cái ấy. Người ta thiếu đạo đức, người ta nói về đạo đức. Anh em mình thiếu tiền, nói về tiền).
Mỗi người có một cửa của mình. Hãy cố gắng tạo cho mình một cửa. Người làm to cửa to. Người làm nhỏ cửa nhỏ. Không thể ghen tị. Mình làm sếp cũng vậy thôi. Ai làm sếp cũng vậy thôi. Cũng vừa măm vừa dạy dỗ đạo đức. Cũng đứt dây thần kinh xấu hổ. Đã vào guồng là phải vận hành theo guồng. Nếu không sẽ bị văng ra.
Hơn nữa dạo này phát sinh hai từ dôi dư. Trong các cuộc họp, tổng giám đốc đều nói tới điều ấy. Sợ lắm. Mà đúng là dôi dư rành rành chứ còn gì. Như Toàn chẳng hạn. Đích thị dôi dư. Văn phòng tổng giám đốc khối người dôi dư. Cảnh dôi dư. Phó văn phòng công tử Nhương dôi dư. Thám mà không dôi dư à? Các phòng ban khác nhiều người dôi dư. Như Mơ khai thác. Như Lập kỹ thuật. Như Mẫn công đoàn. Như Liễu tài vụ... Buổi sáng hôm ấy, Toàn đang ngồi đọc báo ở bàn làm việc thì Liễu bước vào. Đó là một phụ nữ to béo, chẳng liễu tí nào. Cao lớn, da trắng mịn, nhìn Liễu đi dọc hành lang, hai bầu ngực núng nính nảy tưng tưng, cặp mông căng đung đưa, má cứ hồng rực lên, đôi mắt ươn ướt lấp lánh, nhiều người nuốt nước bọt. Nuốt nước bọt vì ngày ấy cả xí nghiệp chỉ có vài người như Liễu. Thiếu ăn, phụ nữ phần lớn thuộc loại đét đê mo nang, khô khốc như con cá mắm. (Liễu bảo Liễu ăn nhầm phải bột nở nên người nó thế thôi chứ nhà Liễu có gì mà tẩm bổ). Nuốt nước bọt còn vì Liễu đã li dị mấy năm nay. Ai cũng biết Liễu đang kiếm tấm chồng. Liễu đã cặp với Chiêu, một máy trưởng tàu cá. Câu chuyện gần như công khai. Cả xí nghiệp ai cũng biết. Vợ Chiêu từ Nam Định đã ra đánh ghen mấy lần. Nhưng chẳng ai có thể tách được họ ra. Chỉ đến khi Liễu tự thấy mình phải rời Chiêu. Tự thấy mình phải chấm dứt cuộc sống bồ bịch và có một tấm chồng. Không thể cứ thế mãi. Ai cũng nói Liễu ngấu lắm rồi. Người ta công khai nói với nhau về Liễu: Tốt mái hại sống. Cái Liễu li dị vì thằng chồng yếu quá, không đáp ứng được. Thằng chồng nó trước cũng không đến nỗi nào nhưng càng ngày càng gầy, khéo ho lao rồi không biết chừng. Đêm bảy ngày ba, may li dị sớm chứ không toi là cái chắc. Chính Điều còn nói sẽ làm mối cho Liễu một cụ lão thành cách mạng, bảy mươi chín tuổi, vợ chết, có hai biệt thự, mày lấy cụ ấy chỉ một tháng là cụ đi tong. Toàn bộ tài sản, tem phiếu của cụ, mày quơ hết. Thắng lớn đấy em ạ!
Chiến dịch tìm chồng của Liễu tại Hà Nội và Hải Triều thất bại. Chính Liễu kể. Liễu chẳng giấu cánh văn phòng. Chẳng làm gì phải giấu. Ăn cắp ăn trộm gì đâu mà giấu. Tiến trình tìm hiểu đang ở đoạn nào, Liễu kể lại hết. Khi năm ăn năm thua, khi được ăn cả ngã về không, khi bổ sung vào lực lượng dự trữ và cuối cùng đều phải tinh giảm biên chế thôi, không duyệt được.
Liễu là nhân viên phòng tài vụ, một cộng tác viên của Toàn, chuyên cung cấp số liệu lỗ lãi của các tàu, các đơn vị sản xuất trên bờ để Toàn viết tin. Liễu vừa nghỉ hai tháng vào Sài Gòn, thăm mẹ ốm nặng, nhưng anh em bảo Liễu vào để giải quyết dứt điểm phi vụ chồng con, Liễu cười: Cũng là một công đôi ba việc.
- Em chào chánh văn phòng. Em chào anh Toàn.
Liễu nói như quát khi bước chân vào văn phòng tổng giám đốc.
Toàn vẫn cắm cúi đọc báo. Điều hỏi:
- Quà đâu?
- Em làm gì có quà. Nghỉ hai tháng không lương làm gì có quà.
Điều đính chính:
- Nghỉ hai tháng nguyên lương chứ. Anh cũng đang mong được như em đây.
-  Em chào anh Toàn! - Liễu lại hét to - Sao anh làm việc say mê thế?
Toàn buông tờ báo:
- Anh đã qua được cái cơn nhớ em rồi. Em cứ ngồi uống nước đi. Anh trở lại bình thường rồi.
Cô Phòng cũng có mặt ở đó, cười rất tươi:
-  Kinh không. Công khai thú nhận tình yêu.
Liễu bảo Toàn:
-  Anh cứ ra đây ngồi với em một tí, lại nhớ ngay ấy mà. Đi có hai tháng mà dỗi. Ghê chưa! Lúc em đi thế nào về vẫn nguyên thế ấy, chẳng suy suyển tí nào. Anh cứ yên tâm.
Toàn buông tờ báo, ra xa lông rót nước mời Liễu:
- Trông em trắng ra đẹp ra đấy. Đã kiếm được một thằng đàn ông nào chưa?
- Được rồi. Ớ lâu thế là được rồi. Trông cái mặt thì biết. Cô Phòng đế theo.
- Suýt nữa được. Mà cũng có thể được. Còn đang suy nghĩ đây. Phòng này. Anh Tí này. - Liễu hạ giọng. - Anh chàng này tuổi ngoài năm mươi. Mình thấy là được. Thì cậu tính mình cũng ba mươi sáu rồi chứ còn ít ỏi gì. Chánh văn phòng một quận. Người Bắc. Ly dị vợ. Thế là được chứ còn gì nữa. Con lớn hai hai. Con bé mười lăm. Thế là tương xứng với mình. Mình cũng hai con, đứa lớn mười hai, đứa bé lên mười. Mình chăm con người ta thì người ta chăm con mình. Con người ta có mẹ lo thêm thì con mình có bố lo thêm. Mới gặp mấy lần nhưng rất nhiệt tình. Cứ nói chuyện ra Hải Triều để gặp các cụ, thưa chuyện với các cụ rồi tổ chức. Chỉ mỗi chuyện hình thức hơi kém. Bụng to. To hơn bụng anh Điều này này.
Tất cả phá lên cười. Điều bước ra xa lông, cố phưỡn bụng, hai tay xoa xoa bụng:
- Bụng anh thế này mà em bảo to à? Là thủ trưởng bụng phải to, em nghe không? Bụng anh thế này hơi nhỏ đấy.
Cô Phòng đầy vẻ háo hức:
- Yên. Yên. Kể nốt đi xem nào.
- Bụng to. Hình thức kém, rõ ràng rồi. Nhưng thôi. Mấy người trước, người được cái nọ mất cái kia. Căn bản là tình cảm, là vẻ đẹp bên trong. Mình thấy cũng có vẻ được. Thế rồi một hôm em hẹn sáu giờ chiều đón em ở chỗ nọ chỗ kia. Chờ mãi. Chờ mãi. Sáu giờ. Rồi sáu giờ mười lăm. Hay là bị kẹt xe. Kẹt gì mà kẹt. Hẹn ngay chỗ đầu Nơ Trang Long, ông ấy nhà bên kia Cầu Đỏ. Sáu rưỡi vẫn không thấy, mình phóng xe đến thẳng nhà thấy chàng đang bế cháu đích tôn. Đứa cháu mười bốn tháng như cái rãi khoai khóc ngằn ngặt. Cả nhà chỉ có hai ông cháu. Thằng bé nóng như than. Thì ra thằng con giai hai hai tuổi có con với đứa nào đấy, nó đem con đến nhà trả rồi bỏ đi đâu mất. Khi mới gặp nhau chàng cũng thành thật nói với mình là đã lên chức ông nội, thì cũng cứ tưởng chúng nó có vợ có chồng có nhà có cửa, làm ăn trông nom nhau, ngoài năm mươi là ông nội chẳng có gì phải nghĩ. Ai ngờ đâu lại thế. Thằng con hai hai tuổi biết cái gì mà nuôi con. Còn con kia chắc mười sáu mười bảy biến rồi. Em mới hỏi: Bà nội cháu đâu? “Bà nội cháu mặc quần áo đẹp đi nhảy rồi!” Bà ngoại đâu? “Bà ngoại mỗi ngày đến một lần. Vừa về rồi! Bà ngoại bảo phải tiếp nước cho thằng bé”. Em hoảng lên: Sao lại tiếp nước cho cháu? Tiếp nước rất nguy hiểm. Người lớn tiếp nước không cẩn thận cũng chết như chơi! Cháu bé thế này ven mạch ở đâu mà cắm kim, lại còn chằng buộc thế nào để giữ yên tay nó mấy tiếng đồng hồ? Anh phải cho cháu đến bệnh viện ngay. Thế là đưa đến bệnh viện. Thì ra nó viêm tai giữa. Đàn ông đàn ang tắm cho nó, người béo ngón tay ngắn ngủn không bịt được tai cháu, để nước chảy vào tai...
Tất cả lại cười. Liễu buồn buồn:
- Mình nghĩ thì ra ông ta không cưới vợ cho mình mà cưới bà cho cháu. Chắc chắn lấy ông ta mình phải trông nom thằng bé. Không biết thế nào chứ Phòng ạ, mình đã qua cái đận trông con thơ, sợ lắm rồi. Đã mất mười lăm năm giờ lại mất mười năm nữa còn gì là đời.
Phòng vẽ ra một viễn ảnh sáng ngời:
- Rồi để ràng buộc, thắt chặt tình cảm giữa hai vợ chồng, mày cũng phải đẻ một đứa chứ. Ba sáu tuổi còn đẻ tốt.
Và Phòng bàn một cách rất nghiêm chỉnh:
- Hay là thôi mày ạ. Cứ cặp với ông nào cho nó xong đi.
Liễu cũng thành thật không kém:
- Cặp thì tao cũng cặp rồi. Cặp với một người gay lắm. Tan cửa nát nhà người ta. Chẳng lẽ lại nay cặp người này mai cặp người khác. Thế thì mình là điếm mất rồi còn gì nữa. Cứ vui chơi cho đến khi không vui chơi được nữa à? Cứ vui chơi có thưởng à?
Buột miệng câu nói sau cùng, Liễu đỏ nhừ mặt, đỏ xuống cổ, đỏ xuống tận ngực nơi chiếc cúc áo sơ mi đính trễ. Trông Liễu lại càng duyên hơn mọi lúc.
Chờ mọi người cười xong, Toàn thở dài đầy cam chịu, như biết rằng cuối cùng việc khó khăn này lại đến tay mình thôi, rằng cái thân phận mình là như thế, bao giờ cũng là như thế, không đẩy cho ai được:
-  Thôi. Để anh cố.
Liễu đỏ đến cả hai con mắt lúc nào cũng ươn ướt:
-  Anh thì gươm cùn giáo gỉ rồi. Không cố được em đâu.
Phòng cười, mặt còn đỏ hơn cả Liễu:
-  Chưa cùn đâu. Còn sắc lắm.
-  Đấy. Có Phòng xác nhận đấy. Gươm chưa gỉ. Giáo chưa cùn. Vẫn tốt. Tất cả vì em. Với người khác thì mặc xác nhưng với em, anh phải có trách nhiệm chứ.
Phòng biết mình lỡ lời, nghiêm mặt:
-  Không được huyên thuyên!
Liễu nói mà không nhìn ai, mặt rực lên như người say rượu:
-  Nếu cố được cũng không đến lượt anh!
Phòng thêm:
-  Đúng! Chí ít cũng phải là chánh văn phòng! Chức vụ. Rồi bổng lộc.
Liễu như nói một mình:
-  Thảo nào. Mới gặp nhau mấy bận, hôn chưa hôn, chưa một lần cầm tay để xem xúc động thế nào, luồng điện chạy ra sao đã muốn ra ngoài ấy gặp các cụ rồi...
Toàn an ủi:
-  Không phải nghĩ nữa. Anh cố được mà.
Như muốn chuyển đề tài, Liễu nhìn Toàn, giọng trách móc:
-  Anh chỉ được cái mồm thôi. Em về mở hàng khô. Anh bảo anh chạy hàng cho em mà chẳng thấy đâu.
Cô Phòng hưởng ứng ngay cái sự chuyển đề tài của Liễu:
-  Mày mà mở hàng khô con mày nó ăn hết.
Liễu vênh mặt lên:
-  Tao bán ớt ờ. Tao bán cà. Ờ. Tao bán mắm tôm. Ờ ờ. Có muốn ăn cũng không ăn được. Hờ hờ.
Những tiếng ờ ờ hờ hờ như thách thức lũ con háu ăn của Liễu đang quanh quẩn đâu đây. Phòng bảo:
-  Tao không về. Tao chẳng làm gì mà tao về.
Liễu tán thưởng:
-  Tao cũng không về. Sao không bảo bà về từ trước. Ờ ờ. Bảo bà về từ mười mấy năm trước có được không? Ờ. Sao bây giờ mới bảo? Ờ ờ. Sao bây giờ bà về mà những đứa mắt xanh mỏ đỏ lại được vào làm? Ờ. Nó cũng không có nghề ngỗng gì. Hờ. Ờ. Ờ.
Mà đúng là thế thật. Nhiều mắt xanh mỏ đỏ mới về. Một mắt xanh mỏ đỏ về văn phòng tổng giám đốc. Chẳng biết vì sao lại được về. (Ai cũng biết phải đẽm dữ nhưng không biết chính xác bao nhiêu). Từ nước Tiệp Khắc đã đổi màu về. Lao động từ Plden về. Cùng với cái Tám làm tiếp tân. Nhưng công việc chuyên môn chủ yếu lại là đánh bóng bàn. Cắt, giật, tiu, đỡ rất giỏi. Vừa chơi vừa rất hồn nhiên khi đối thủ sắp thua: Cụ lạnh tới chân rồi này. Cụ lạnh tới ngực rồi này! Cải này thì mũi cụ vẹo về một bên, sắp đi rồi này! Vô địch giải đơn nữ toàn xí nghiệp. Tham gia thi đấu giải bóng bàn nghiệp dư thành phố, được giải ba hẳn hoi. Rồi vay tiền xí nghiệp mở cửa hàng giới thiệu sản phẩm ở phố Bắc Ninh. Chỗ trông ra Vườn hoa Đưa Người ngày trước. Cửa hàng to. Bán nước mắm, cá ướp đá, cá ướp đông, cá khô, mực khô. Lưới, dây nhợ vá, cước, dây ni lông. Sơn. Cả đồ hộp của xí nghiệp bên cạnh. Tổng giám đốc đi thăm cửa hàng về phấn khởi kể chuyện oang oang:
- Cô Hiếu bây giờ tiền đầy túi. Đếm tiền cực nhanh, cực giỏi. Đấy! Làm ăn phải mạnh dạn bung ra như thế chứ. Tôi đã nói với tất cả mọi người rằng bây giờ phải biết kiếm tiền.
Điều lụi hụi nói với Toàn khi chỉ có hai người: “Không phải dạy khôn. Chúng tôi cũng muốn kiếm tiền như sếp lắm nhưng đâu có được”. Trước mắt mọi người, Hiếu là một ngôi sao sáng. Có tiền. Được sếp hay lui tới và đánh giá cao. Một mắt xanh mỏ đỏ mới về nữa là Ngọt, cô phiên dịch tiếng Anh. Cô này ăn mặc hiện đại không kém Hiếu. Váy bò ngắn. Bít tất màu da chân cao đến gối. Sơ mi hồng chẽn. Ngọt về phòng xuất nhập khẩu. Dù ở phòng xuất nhập khẩu nhưng cũng là đề tài sôi nổi cho cánh văn phòng tổng giám đốc. Nhạn chỉ vào Điều, bảo Toàn:
-  Trưa nay bá con đi sau, cô Ngọt đi trước, trông bá con rất buồn cười nhé. Mặt mũi nghiêm trọng, chăm chú đi sau cung cúc cung cúc. Con gọi: “Bá ơ ơ ơi ơi!”
Nhạn dài mồm, cất tiếng gọi thảm thiết. Toàn gật gù:
-  Bá hiểu. Đó là tiếng gọi thê thảm, tăm tối, tuyệt vọng của đứa con sắp mất bố.
Chánh văn phòng Điều chỉ cười không thành tiếng. Cô Phòng nói:
-  Cái Nhạn nó bảo em: “Chị mà ở đấy nhìn bá em. Buồn cười lắm”.
Điều chê bôi:
-  Ba mươi tư tuổi mà già cốc đế.
Cô Phòng bảo:
-  Đẹp như kiều hối hả còn gì nữa. Cái Nhạn bảo nó sẽ nói với nàng là con giai bá em nhớn hơn chị rồi đấy. Con giai bá em chính là thằng Cảnh điên đấy.
Cảnh, một nhân vật hâm hâm, một kẻ rách việc nhất trong những người rách việc bỗng dưng nói một câu rất oách:
-  Hay là bá sang tên cho con đi.
Điều cười:
-  Bố tổ cái thằng này. Đi nhổ cỏ đi!
Cô Phòng “tố cáo” với Toàn:
-  Phó văn phòng “công tử” Nhương dắt cô Ngọt đến, bảo em cấp cho cô ấy một bút bi, một thếp giấy, sếp nói trước mặt cô ấy chẳng lẽ không cho. Thế rồi một lúc sau chánh văn phòng lại đến bảo đưa tao hai cái bút bi, cho cái Ngọt, nó viết nhiều. Em bảo này không có đâu nhé. Một chiếc thôi. Thì nó một chiếc, tao một chiếc. Em bảo anh không thèm viết bút bi nội cơ mà.
Điều chỉ cười, không nói. Cô Phòng tiếp:
-  Công nhận chánh văn phòng dễ tính. Anh Tí ơi. Anh đi đâu cứ đi. Xuống cơ sở. Lên thi đua thành phố. Chánh văn phòng không nói gì đâu. Công nhận khi yêu người ta dễ tính đi nhiều.
Câu chuyện cứ như vậy, vui vẻ, tếu táo. Vừa lúc ấy, Vân phó chủ tịch công đoàn vào. Cái Nhạn than thở:
- Có mỗi cô phiên dịch mới mà bao nhiêu người thương thuê, khóc mướn.
Điều làm ra vẻ sừng sộ:
-  Khóc mướn cái gì nào?
-  Xin bút bi hộ đấy thay. Bá còn cãi nữa hay thôi.
Cô Phòng chỉ vào Vân:
-  Đây, phó chủ tịch công đoàn áo kẻ. Chánh văn phòng áo kẻ, phó tổng giám đốc áo kẻ. Cả một trường phái áo kẻ. Xem ai thắng ai nào.
Vân cười:
-  Tôi là tôi múc luôn.
Đúng mọi người nhận xét mắt xanh mỏ đỏ mới nhận về cũng chẳng có nghề ngỗng gì. Cô Ngọt sếp kêu dịch kém. Còn cái Hiếu bỗng dưng làm đơn trình bày bị khách hàng chiếm dụng vốn, không còn khả năng thanh toán, xin thôi việc, ở nhà mở cửa hàng, không phải cửa hàng giới thiệu sản phẩm của xí nghiệp mà bán đồ may mặc. Thế là xí nghiệp mất toi mấy trăm triệu. Nhưng theo chánh văn phòng, tiền không rơi vào túi Hiếu cả đâu. Mà theo đúng tỉ lệ phân chia. Hiếu, trưởng phòng tài vụ, tổng giám đốc mỗi người một phần ba.
Phòng văn thư đánh máy ngay cạnh phòng Toàn, nhưng trái ngược với phòng Toàn, nó rất khuất nẻo. Đó là khúc nhô ra khỏi cái góc vuông của hành lang, cái góc có hai buồng vệ sinh hiện đại, mà ngày nào Thuyền và Nhược đã xách nước từ phân xưởng lạnh sang cọ rửa cho hết mùi khai để đón nhà tư bản Mỹ Robert Lee. Tổng giám đốc làm việc ở tầng trên, có toa lét riêng ngay trong buồng nên chẳng bao giờ đi vào ngõ cụt ấy.
Một cái tuyệt nữa của phòng văn thư đánh máy là giữa phòng có mấy chiếc tủ đứng chắn ngang, chia thành hai phòng nhỏ. Cô Phòng, văn thư ngồi bên ngoài, cái Nhạn đánh máy ngồi bên trong vì phòng đánh máy có nhiều công văn giấy tờ quan trọng, cần phải kín đáo đôi chút.
Cũng như mọi phòng khác của cánh thước thợ phía này, phòng văn thư đánh máy có hai cửa ra vào. Một cửa nhìn ra hành lang đằng trước, nhìn ra tiền sảnh hình vòng cung có treo cái bảng mà Toàn kẻ dòng chữ tiếng Anh: “Welcom to Biendongfiscom”, bên dưới là một hàng chữ tiếng Việt: “Liên hợp Hải sản Biển Đông kính chào quý khách”. Và một cửa thông ra hành lang phía sau, nhìn ra cầu cảng.
Khi Toàn đi từ cái bồn dầu đã không sử dụng giáp với xưởng làm nước đá xây dựng từ thời sau tiếp quản nay đã bỏ hoang, tay xách cái ghế dựa, theo sau là Thám, anh chàng thợ điện có nhiều tài vặt, bước tới hành lang phía sau, thì Toàn đặt vội cái ghế xuống hành lang, lững thững mở cửa sau phòng văn thư, vung vẩy hai tay bước vào.
Phòng, Nhạn quay cả lại:
-  Đã cắt tóc xong rồi đấy. Nhanh thế!
-  Cái ghế lấy mang đi đâu? Không giả người ta à?
Toàn vội quành ra hành lang, xách cái ghế dựa vào:
-  Cũng phải trinh sát xem có ai không đã. Ngộ nhỡ gặp sếp thì làm sao?
Thám bảo:
-  Cắt tóc chỉ có sang kho kiến thiết cơ bản là thích nhất. Khóa cửa ngoài là yên trí. Sếp chẳng đi đến đấy bao giờ.
Cái Nhạn đi lại phía Toàn, nhìn chăm chú và kêu lên:
-  Đầu bá một mất một còn hở bá?
Thám bĩu môi:
-  Một mất một còn! Thế này mà một mất một còn à?
Nhạn níu lấy hai tai Toàn, giữ cho Toàn nhìn thẳng, kéo cho Toàn nhìn nghiêng rồi hỏi:
-  Đây. Không bên xanh bên trắng là gì đây. Chị Phòng xem này. Con cho bá mượn cái gương. Bá soi xem con nói có đúng không. Thợ dởm.
Một anh chàng bước vào. Còn trẻ. Gầy. Mặt khắc khổ. Cảnh, nguồn vui bất tận cho anh chị em văn phòng. Cảnh nhìn Toàn, cười:
- Một mất một còn như bá không sợ. Một mất một còn như Thúy tài vụ mới sợ.
Tất cả cười ầm. Thúy là tên cô phó phòng tài vụ, vừa đi mổ vú tháng trước. Thúy được chánh văn phòng gọi là Của một đống tiền. Đi triển lãm Giảng Võ, chánh văn phòng giao cho lái xe kèm Thúy:
- Mày trông nó cẩn thận nhé. Của một đống tiền đấy.
Mà đúng là một đống tiền thật. Đoàn tham gia triển lãm Giảng Võ của xí nghiệp với đông đủ các đại diện phòng kỹ thuật, phòng cung tiêu, xưởng cơ khí, chánh văn phòng và cả thi đua Toàn cùng lái xe nữa, gần một chục người ăn trưa, bia bọt giải khát ở Hà Nội thoải mái đều được chánh văn phòng chi và Thúy nhận thanh toán, khi về đến Hải Triều đã nhá nhem, tưởng ai về nhà nấy hóa ra còn dừng lại Lưu Lang làm một chầu bia với mì xào thập cẩm và hoành thánh chiên giòn. Anh nhớ lấy hóa đơn nhé. Mai đưa em thanh toán. Khiếp. Cái món ăn gì có tên đến khiếp. Hoành thánh. Đọc cứ trẹo cả mồm. Tàn bữa Lưu Lang, Thúy bảo Điều như vậy. Từ ấy Thúy có tên là Của một đống tiền. Sau khi đi mổ về, cô có hai tên mới là Của một đống rưỡi tiền và Một mất một còn. Tùy. Ai muốn gọi thế nào thì gọi.
Cảnh còn đang đứng thưởng thức thắng lợi từ câu nói của mình thì Thám hất hàm:
-  Nói với ai thế?
Cảnh cười nhạt:
-  À. Nói chỉ thiên đấy.
Chưa bao giờ Cảnh có vẻ mặt câng câng như vậy. Cảnh ngồi xuống chiếc ghế dựa phía trong, đặt sau cái tủ đứng, co một chân lên, nhưng rồi lại vội vàng thõng chân xuống, xỏ vào dép. Ngồi ở một chỗ khuất và xỏ hai chân vào dép, đó là đặc điểm của Cảnh. Thám đe:
-  Được. Cứ ngồi đấy mà nói chỉ thiên. Không ra nhổ cỏ đi. Cứ ngồi đấy.
Cảnh chìa hai bàn tay bẩn ra:
-  Vừa nhổ về. Nghỉ giải lao một tí.
-  Mày vừa nhổ phải không? Nhổ ở chỗ nào? Đưa tao ra xem.
Hai đùi Cảnh rung tít. Mặt Cảnh vênh lên:
-  Đã có sếp kiểm tra. Mỗi ngày hai nhăm mét vuông. Đúng chỉ tiêu.
-  Một mét vuông cũng không được. Hai nhăm mét! Thằng này rất kinh. Nó cứ ra chỗ bãi cỏ nhổ chừng hai ba cái cho tay có nhựa rồi xoa vào đất. Thế là xong. Đi vào ngồi đấy.
Cảnh càng rung đùi tít hơn, và ngước nhìn trần nhà, kiểu như muốn nói: Không thèm chấp.
Rồi bước lại cái bàn uống nước - cũng để sau tủ đứng cho nó kín đáo - lấy giấy bút ra vẽ, chăm chú, mải miết, cái mỏ thỉnh thoảng lại dẩu về bên này, dẩu về bên kia. Tất cả im lặng nhìn Cảnh. Nhạn, Thám bĩu môi đầy vẻ khinh bỉ. Cảnh vẫn say sưa vẽ, không biết chánh văn phòng đứng bên tự bao giờ.
-  Nhổ cỏ đến đâu rồi mà vào đây vẽ vời đấy?
Cảnh ngẩng lên, không hề bối rối về chuyện bị thủ trưởng bắt quả tang không đi nhổ cỏ mà lại ngồi trong buồng quạt trần chạy vù vù, vẽ vời. Nó chìa tờ giấy cho chánh văn phòng, vẻ nghiêm túc nhất trên đời:
- Chú ơi. Cháu định làm cái biểu đồ biểu diễn đường găng. Chú xem cho cháu với.
Cảnh đưa cho chánh văn phòng tờ giấy có vẽ biểu đồ, những trục tung, trục hoành, những đường chéo và trong khi chánh văn phòng im lặng xem, nó cũng ngó vào đó, môi dẩu ra, đầy căng thẳng và thỏa mãn. Rồi cầm bút bi chỉ chỉ:
- Biểu đồ đường găng thế này chứng tỏ công việc suôn sẻ chú ạ.
Chánh văn phòng vất tờ giấy ra bàn:
- Đếch phải rồi. Đường găng đâu phải đường này. Đường găng là diễn đạt cùng một lúc phải giải quyết rất nhiều công việc. Chọn công việc gì làm trước, công việc gì làm sau. Như thế nào nhỉ...
Điều ngẫm nghĩ và à lên:
- Như các cụ nói đấy. Đang khi lửa tắt cơm sôi. Lợn gầm con khóc, chồng đòi...
Không đợi chánh văn phòng nói hết câu, Cảnh gật gù tủm tỉm:
-  Tòm tem.
-  Đấy. Thế. Đường găng là như thế. Trong ngần nấy công việc, làm việc gì trước. Phải nấu cơm đi. Chứ làm việc khác để hỏng nồi cơm là bỏ mẹ.
Nhạn cười:
-  Làm việc khác là làm việc gì đấy bá?
Cảnh cầm tờ giấy biểu diễn đường găng trầm ngâm suy nghĩ, và chỉ đến khi ấy, khi nó thả chân xuống đất (không biết nó đã cao hứng co một chân lên ghế lúc nào) thì chẳng thấy một chiếc dép lê đâu nữa cả. Quên hết mọi chuyện nhổ cỏ, đường găng, quên cả chánh văn phòng đang đứng trước mặt, nó cúi cúi tìm dép. Và nó nhìn nét mặt từng người. Chẳng thể tìm thấy gì trên những vẻ mặt ấy, nhưng nó biết ai là người giấu dép của nó. Và nó biết thế là hỏng mất rồi, mất đứt mất rồi. Chánh văn phòng phì cười:
-  Cái này mới thật là đường găng đây.
Thám làm như bây giờ mới hiểu câu chuyện:
-  Mất dép à?
Và cười giòn tan sảng khoái. Lại nói đầy vẻ khiêu khích:
-  Đứa nào lấy dép của nó nhỉ?
Điều biết đám nhân viên của mình đã đi vào đề tài muôn thuở là trêu Cảnh. Anh làm mặt nghiêm, cắt đặt công việc:
- Chú Thám tí nữa đi chặt cành cây la ra lối đi. Thằng Cảnh nữa. Hôm nay đi theo ông Thám, phụ với ông ấy.
Thám giãy nảy:
- Không. Tôi làm một mình thôi. Làm được đến đâu thì làm. Tôi không làm với thằng Cảnh đâu. Hôm nọ sếp bảo nó phụ với tôi chữa quạt. Mình đã kê bàn bắc ghế leo lên chỗ cái quạt trần, bảo nó đưa cho hộp sơn. Sếp có biết nó làm gì không? Nó lại đi bật quạt. Điện giật chết thì sao? Cánh quạt phạng vào mắt vào mang tai thì sao? May mà kịp ngồi thụp xuống tránh được.
Cảnh nói với vẻ bề trên dạy bảo:
- Khi làm phải để các thứ gọn gàng, với tay là lấy được ngay. Để xa thế là không ổn rồi.
Bị chạm tự ái nghề nghiệp, Thám gầm lên:
- Phải. Mày cái gì cũng giỏi.
Chánh văn phòng cười dàn hòa:
- Thôi. Hai anh em đi tỉa cành. Ông Thám cho nó đi chặt cùng. Để nó chặt một mình nó lại chặt trụi như lần trước cho ông sếp ông ấy giết tôi à?
Đang bực mình, Thám cũng phải phì cười. Chả là lần trước, chánh văn phòng giao cho Cảnh chặt cây. Biết được trình độ thông minh của nhân viên của mình, trước khi tan tầm chiều, Điều đã đánh dấu phấn vào những cành phải chặt, để nó khỏi phạng đi tất cả, “sáng mai đến cứ cành nào có dấu phấn thì chặt, chặt bừa là chết tao đấy”.
Ai ngờ, Đức đen trưởng phòng điều độ tối hôm ấy trực bốc xếp. Rách việc, buồn tình, Đức lấy phấn đánh dấu vào tất cả các cành cây trong vườn hoa như trong tập truyện A li ba ba và bốn mươi tên cướp vậy. Thế là sáng hôm sau Cảnh ra sức phạt. Trụi một nửa vườn hoa mới biết.
 
Chánh văn phòng vừa ra thì lại một người bước vào.
- Chào thanh tra.
Cô Phòng nhanh nhảu.
- Chào em gái. Anh không ở thanh tra nữa rồi.
- Anh sang bảo vệ rồi à?
- Sang rồi. Xí nghiệp có nhiều của quý phải chia nhau canh gác chứ.
Đó là Vinh, nguyên phó quản đốc phân xưởng đá cây Liên Xô. Gọi thế vì phân xưởng này do Liên Xô xây dựng ngay từ những ngày đầu tiên thành lập xí nghiệp. Phân xưởng đá cây Liên Xô có một chánh hai phó nhưng luôn luôn lục đục. Mâu thuẫn căng từ khi máy móc còn mới tinh và chỉ được giải quyết khi phân xưởng đóng cửa vì thiết bị già cỗi không hoạt động nữa, ống ga đụng đến chỗ nào là chỗ ấy xì, ba vị lãnh đạo phân xưởng chuyển đi mỗi người một nơi. Quản đốc chuyển về bộ, một phó quản đốc về nhà máy đá vẩy mới xây dựng, còn Vinh làm phó ban thanh tra. Ban thanh tra có ba người, một trưởng, một phó, hai người lãnh đạo một nhân viên. Đó là một ban hoàn toàn rỗi việc. Công việc chính của ban thanh tra là tiếp ban thanh tra thành phố, ban thanh tra bộ về làm việc định kỳ tại xí nghiệp. Không giống Toàn và một số người khác, cán bộ thanh tra rỗi việc một cách danh chính ngôn thuận, bởi sếp chánh đã nói: “Các anh thanh tra rỗi việc là mừng. Chứng tỏ xí nghiệp không có vấn đề gì. Các anh bận việc là hỏng đấy”. Có lẽ sếp muốn “mừng”, sếp muốn thanh tra rỗi việc nên đã mấy lần thanh tra muốn bận, muốn có việc làm đều bị sếp gạt đi. Như chuyện cho thuê cầu cảng của điều độ chẳng hạn. Thanh tra đã cho qua, nhưng cái chính là Đức không biết điều. Cứ làm như mọi người mù. Rồi coi mọi người không ra gì. Kiểu khinh người, coi tất cả là đồ mù như vậy chỉ từ cỡ nào trở lên mới làm được, chứ cái anh trưởng phòng điều độ quèn mà cũng thế thì thật quá thể. Vừa thấy trưởng phòng điều độ ngoài sân, Nghi trưởng ban và Vinh phó ban thanh tra đã gọi to, với nét mặt rõ ràng là căng thẳng, vẻ mặt của thanh tra đang làm việc thanh tra:
- Anh về phòng đi, chúng tôi hỏi anh một tí.
Ba người trở về phòng điều độ. Đức định pha nước, nhưng Nghi, Vinh đi thẳng ra cửa phía sau, nhìn qua bãi phù sa lúc này nước lên đầy ăm ắp, chỉ tay vào một chiếc tàu vận tải lớn nổi cao phía cuối cầu cảng, giáp với con tàu 307:
- Tôi hỏi anh cái tàu này hôm nay còn vào đây là làm sao nhỉ?
Đức tỉnh bơ:
- Thì hôm nay nó vào, còn sao.
- Thế hợp đồng đâu?
Đức cười rất tươi, xuề xòa thân mật:
- Hai anh vào đây. Vào đây. Tôi giải thích để các anh rõ. Các anh chưa biết cứ hỏi không sao. Chúng tôi sẽ báo cáo. Đây. Hợp đồng đây chứ đâu.
Vinh liếc qua bản hợp đồng Đức mới đưa, mặt tái đi, chứng tỏ anh đang rất cáu:
-  Tàu vào cảng, thế hợp đồng đâu?
Đức thôi không cười nữa:
-  Hợp đồng anh đang cầm đấy thôi.
Cái hợp đồng Vinh đang cầm đã hết hạn hơn chục ngày rồi. Vinh cười nhạt:
- Thế thì tôi đề nghị anh ghi vào bên dưới: Hợp đồng này có giả trị vĩnh viễn.
Đức tỏ ra cáu kỉnh không kém:
- Tôi nói cho các anh biết: Mình là đại lý cho nó. Vấn đề thanh toán phải để sau một chuyến.
Nghi lắc đầu, mặt lạnh tanh, giọng nhỏ nhẹ nhưng kiên quyết:
- Hợp đồng quá hạn gần nửa tháng rồi. Tiền chưa nộp. Đã thế anh còn quát nạt chúng tôi. Tôi cũng nói cho anh biết: Chúng tôi không cho xe ô tô vào.
Thế nhưng tàu vẫn đỗ ở cảng. Ô tô vẫn vào. Lệnh sếp. Được. Hợp đồng của điều độ có chuyện gì ta sẽ có ý kiến sau. Nhưng các đồng chí không được cản trở sản xuất. Bây giờ khách hàng là thượng đế. Phải tạo mọi điều kiện để thu hút khách đến với cảng của mình. Thành phố này bao nhiêu cảng. Có phải chỉ riêng mình có cảng đâu. Hoan nghênh các đồng chí đã quán xuyến, công tâm. Nhưng cũng nên uyển chuyển. Cứng nhắc là hỏng việc. Sếp bảo vậy. Và cũng chẳng thấy chỉ thị gì thêm về cái hợp đồng. Mặc dù ai cũng biết mười mươi rằng Đức vớ bẫm. Hợp đồng ký hai ngày, lại hai ngày, rồi lại hai ngày, để làm gì? làm sao như vậy? ai cũng biết. Cũng như ai cũng biết cái chiều dài chiều rộng của tàu trong hợp đồng đã được rút ngắn đi nhiều. Ai cũng biết mọi chuyện Đức làm như vậy là đã được chủ hàng “lo liệu”. Chủ hàng chứ không phải chủ tàu. Mà bây giờ chủ hàng rất nhiều, rất nhiều người buôn bán từ thời gian đổi mới đến nay khi vị Tổng Bí thư Đảng đã nói Nhất bản vạn lợi.
Đức cứ như vậy mà nâng cao năng lực và chất lượng dịch vụ của cảng như bản tin Toàn viết trên bảng đen. Còn Vinh người hăng hái nhất ở thanh tra được chuyển sang bảo vệ.
Khi còn ở thanh tra, Vinh hay đi dạo các phòng, cả đảng ủy, công đoàn, thanh niên. Tới phòng nào anh cũng đứng ở cửa gõ cộc cộc, để mọi người tưởng khách, quay ra nhìn. Thế là anh cười rất tươi nhưng không thành tiếng rồi bỏ đi. Cũng có khi ghé vào nói chuyện. Toàn chuyện Gorbachev, Yeltsin. Cuối cùng là chuyện anh lấy vợ. Ai cũng khen Vinh lấy được cô vợ trẻ. Vợ anh chính là cô bán hàng phòng đời sống mà chúng ta đã nói tới khi cô bán chai rượu quít không phiếu cho Lê Mây. Cô Ngụ. Vinh đã có bốn người con với đời vợ trước. Khi vợ chết vì ung thư, anh đã định ở vậy. Nhưng chẳng hiểu duyên số thế nào anh lấy Ngụ, một cô gái tân, tuổi còn kém cả thằng lớn nhà anh. Chuyện với mọi người về cô vợ trẻ, anh lắc đầu với vẻ thán phục có pha khiếp hãi:
-  Chảu Ngụ kinh lắm. Máu lắm.
Và cười. Phải nói Vinh có hàm răng rất đẹp, trắng, đều tăm tăm.
Toàn pha trà mời Vinh. Vinh chỉ vào Cảnh:
- Bố thằng này ngày xưa nói giỏi lắm đây này. Nói hay lắm. Ông ấy nói là cứ im phăng phắc.
Cảnh chân dép chân đất:
-  Không bằng em.
Tất cả cười ồ. Cô Phòng bảo:
- Bố nó ngày xưa làm to lắm. Nổi tiếng ở thành phố này đấy.
Ai mà không biết tiếng ông Sinh, một người lãnh đạo xuất sắc trong thành phố, một người tổ chức tài ba và nhất là một nhà hùng biện. Hơn thế, ông còn là một nhà nghiên cứu về nhiều lĩnh vực chính trị và văn hóa. Ông thường xuất hiện trên tivi, cũng như trong những hội nghị quan trọng, giảng giải về con đường đi lên của cách mạng, kêu gọi mọi người hãy rèn luyện, cống hiến, trau dồi đạo đức, không ngừng học tập nâng cao năng lực với một giọng vang âm truyền cảm thiết tha. Toàn chưa được trực tiếp nghe ông nói. Chỉ được và nhìn ông qua tivi. Người anh nhiều khi nổi gai lên vì thán phục. Toàn cười:
-  Cái thằng này nói thật hay đùa đấy. Dám hơn bố cơ à?
Cảnh nói chắc như đinh đóng cột, như nó đã làm cái sự so sánh giữa hai bố con nó nhiều lần lắm rồi, và kết luận rút ra lần nào cũng giống nhau:
- Bố cháu nói nhiều thế nhưng chỉ cháu biết là quanh quẩn vẫn mấy bài cơ bản thôi. Buổi nói chuyện nào của bố cháu cũng phải có mấy câu thuận lợi rất nhiều nhưng khó khăn cũng không phải ít. Chúng ta phải đem hết sức mình ra cống hiến, thấm nhuần lời dạy của Bác. Nếu không lại thời cơ và thách thức, hòa nhập chứ không hòa tan, đổi mới chứ không đổi màu. Phải nắm vững xê cộng vê cộng em (C+V+M)... Đấy chú cứ xem mà xem. Quanh đi quẩn lại chỉ vậy. Về nông thôn thì thêm vào mấy câu như chúng ta phải nghiên cứu vấn đề vật nuôi cây trổng, trổng cây gì, nuôi con gì. Mới đây có thêm câu con gì nuôi nhốt, con gì nuôi thả...
Tất cả cười ầm. Cả Thám, cả Nhạn những người hay châm chọc Cảnh cũng cười. Điều ấy làm Cảnh nở mày nở mặt. Lại Vinh:
- Ngồi ghế mà nói như mày, ai nói chả được. Đứng trên bục, trước hàng trăm người nghe nó khác chứ.
Toàn động viên Cảnh:
- Cảnh đứng lên, làm điệu bộ xem có hơn bố không nào. Thằng này làm tốt.
Được khuyến khích, Cảnh chân đất chân dép đứng dậy, hai tay chống trên bàn, cạnh đĩa đựng chén uống nước, mắt nhìn về phía xa hắng giọng:
-  Thưa các đồng chí. Hôm nay tôi nói với các đồng chí...
Vừa xong câu mở đầu đã ngồi xuống ghế, ngượng nghịu:
- Em không nói nữa đâu.
Thám bĩu môi:
- Chỉ bốc phét. Nói thế chó nào được. Lòi mặt ra chưa!
Điên tiết, Cảnh đứng lên sừng sộ:
- Thật không? Thật không?
- Thật mười mươi! Cãi làm sao được! Thật như bố nằm với mẹ!
- Thưa các đồng chí! Giọng Cảnh sang sảng cất lên. Chúng ta phải không ngừng nâng cao cảnh giác chống mọi âm mưu của các thế lực thù địch diễn biến hòa bình. Mọi quyền lực về tay nhân dân. Một chính quyền của dân do dân vì dân. Dân biết dân bàn dân làm dân kiểm tra. Phải tăng nguồn hàng xuất khẩu. Phải thực hành tiết kiệm. Chống tham ô lãng phí. Tham nhũng đang là quốc nạn. Kiên quyết xử lý nghiêm minh. Không tắm từ vai xuống. Mà tắm là phải tắm từ đầu xuống. Không ai đứng trên pháp luật! Không ai đứng ngoài pháp luật!
Càng nói càng hăng. Càng vung tay múa chân, nghiêng người bên này nghiêng người bên kia. Nghiêm mặt. Nhìn bao quát. Khi mọi người bật lên vỗ tay tán thưởng một cách thành thực, tự đáy lòng, Cảnh không cười mà chỉ dừng một lúc, rồi cúi xuống như đang xem lại dàn bài và ngẩng lên tiếp tục:
- Bây giờ tôi xin nói kỹ hơn về vấn đề dân chủ hóa. Đây là vấn đề thiết yếu, sống còn. Chỉ có vậy mới phát huy được sức mạnh tổng hợp của nhân dân. Bác Hồ đã dạy: Dễ muôn lần không dân cũng chịu. Khó vạn lần dân liệu cũng xong...
Chưa bao giờ “hội trường” lại phấn khởi như vậy. Vinh reo lên:
- Thế chứ! Như thế chứ! Công nhận thằng này nói giỏi. Tiến bộ rất nhanh. Lần đầu còn ngượng nghịu mà lần thứ hai đã nhập vai thuần thục ngay. Đúng là một diễn giả tài ba. Hơn bố là cái chắc.
Cảnh bốc:
- Mà bố em còn phải chuẩn bị, phải làm đề cương. Mà cũng chỉ nói giỏi về chính trị thôi. Em không phải gì chứ, nói ngay được về bất kỳ vấn đề gì. Như đề tài nhổ cỏ em cũng nói được hai ngày.
Lần này chính Vinh công khai tỏ ý nghi ngờ:
- Bốc phét. Nói sao được? Nói gì mà được những hai ngày? Hùng biện như ông Fidel Castro cũng chỉ nói được một buổi sáng...
Đang thăng hoa, Cảnh mắt long lanh hùng hồn giải thích:
- Tôi nói được hai ngày về cỏ. Phản xạ của người ta có hai loại: Phản xạ có điều kiện và phản xạ không có điều kiện. Khi lao động, sự vật thường xuyên tác động vào suy nghĩ của mình. Không trực tiếp lao động thì chỉ có thể là khó khăn cũng lắm mà thuận lợi cũng nhiều cứ thế mà nói. Hay xê cộng vê cộng em, thế thôi. Bởi vậy nội dung bài nói của tôi sẽ là: Chương thứ nhất:
Cỏ là gì? Chương thứ hai: Vì sao có cỏ. Chương thứ ba: Nước, đất và không khí. Thế nào là nước. Thế nào là đất. Thế nào là không khí. Ớ chỗ này có thể nói thêm về sự hình thành của quả đất. Sau vụ nổ Big Bang. Về các kỷ. Về khí độc lúc quả đất mới hình thành, về loài khủng long kỷ Jura...
Vinh cười:
- Nhưng thế nào cũng phải nói khó khăn thuận lợi, thuận lợi cũng nhiều mà khó khăn cũng lắm chứ. Không có cái ấy chó nó nghe.
Cô Phòng đế thêm:
- Đúng. Đúng. Mà cũng chỉ nói được vài tiếng đồng hồ là hết. Nói sao được hai ngày.
Không thèm để ý đến những lời khích bác, Cảnh chìm vào dòng suy nghĩ, giơ ngón tay bấm đốt:
-  Cỏ là gì? Vì sao có cỏ? Các loại cỏ trên thế giới...
Và reo ầm lên:
- Đúng rồi. Các loại cỏ trên thế giới. Cái này nói được một ngày đấy. Phong phú lắm. Cỏ gà, cỏ mật, cỏ may, cỏ gấu, cỏ gì nữa nhỉ, cỏ lác, cỏ ba lá... Cỏ có hại. Cỏ có lợi. Cỏ độc giết người. Cỏ cứu người, cỏ làm thuốc vân vân. Rồi còn cách nhổ cỏ, những hóa chất trừ cỏ, tội ác của Mỹ về chất độc hóa học màu da cam.
Thám bĩu môi:
-  Chuyên gia về môi trường đấy.
Nhạn mỉa mai:
-  Thế nào chẳng có câu: Chúng ta phải cố gắng nhổ cho hết cỏ. Nói xong vào trong phòng ngồi, quạt trần quay vù vù.
Không thèm nghe, không thèm đáp, Cảnh đang bị bài diễn văn nói vo liền hai ngày cuốn hút, ngẩng lên hỏi Vinh:
-  Anh thấy đã được hai ngày chưa. Nếu chưa đủ, em sẽ nói thêm về việc trồng cỏ trong vườn hoa, trồng cỏ nuôi bò sữa, phân tích thêm ý nghĩa văn hóa, ý nghĩa kinh tế của cỏ...
Vinh nhìn cái đùi đang rung tít và cái chân thõng của Cảnh:
-  Đúng rồi. Cỏ có nhiều ý nghĩa lắm. Kinh tế, chính trị, văn hóa. Nhưng sao lại chân đất chân dép thế kia?
Cảnh không giấu vẻ thất vọng khi câu chuyện bị cắt ngang đột ngột bởi một vấn đề tầm thường đến thế, trả lời chiếu lệ, coi cái chuyện mất dép vừa nãy còn là vô cùng quan trọng ấy chỉ là chuyện vặt, không đáng quan tâm:
-  Mất rồi. Ai nghịch giấu đi ấy mà.
-  Vừa mất xong?
-  Vừa mất xong.
Phòng cười, má lúm đồng tiền rất tươi:
-  Cảnh báo cáo chú bảo vệ đi.
Cảnh trình bày:
-  Thế này. Em vừa đi nhổ cỏ về...
Nhạn cắt ngang:
- Nhổ ở chỗ nào? Được bao nhiêu mét rồi?
Cảnh đáp cho qua chuyện:
- Nhổ ở cổng bảo vệ. Về là vào thẳng đây.
- Lúc ấy vẫn còn hai dép?
- Vẫn còn hai dép.
- Về ngồi ở đây?
- Về ngồi ở đây.
- Vô lý. Dép ở chân làm sao mất được?
-  Em ngồi cũng có văn hóa thôi. Không như Thám ngồi kia đâu.
Thám đang ngồi xổm trên ghế. Rất cáu nhưng cũng phì cười.
- Ngồi có văn hóa là thế nào?
Cảnh thở dài nói lên một chân lý phổ biến:
- Ai chả có lúc ngồi chân nọ gác lên chân kia.
- Tức là chân co chân duỗi?
- Chân co chân duỗi.
- Có lúc nào co hẳn một chân lên ghế không?
- Có.
- Lúc nào?
- Không nhớ.
- Co chân lên ghế lúc nào phải nhớ chứ?
- Không nhớ. Lúc ấy còn mải làm việc.
-  Làm việc gì? Công việc là nhổ cỏ, sao lại còn việc gì ở đây nữa?
- Không. Chỉ là vẽ đường găng thôi.
Vinh làm như bây giờ mới vỡ nhẽ:
-  À. Tưởng văn phòng giao nhiều việc quá thì phải báo cáo giám đốc để rút bớt. Thế cửa này mở chưa?
Vinh chỉ tay ra cái cửa thông với hành lang phía sau, lối Toàn và ông phó cúp Thám vừa đi vào khi nãy. Cảnh gật:
-  Cửa mở từ sáng.
-  Ớ đây có những ai?
-  Có vài người.
-  Đường, bí thư đoàn vào chưa?
Đường là chồng Nhạn, nên Nhạn trả lời thay Cảnh:
-  Đường vào rồi. Nhưng lúc ấy Cảnh chưa về.
-  Thành, phó bí thư đảng ủy vào chưa?
-  Rồi.
-  Điều, chánh văn phòng vào chưa?
-  Rồi.
-  Thế thì chỉ có hai người ấy lấy dép thôi. Thành và Điều. Tí nữa lên phòng đảng ủy, sang buồng chánh văn phòng xem sao. Tao thấy họ ra gặp tao, tay lại cứ để sau lưng. Tao không biết mày mất dép nên không để ý.
Coi như cuộc điều tra đã kết thúc và đã có kết luận, Vinh đứng dậy, bước lên gác, gõ cửa phòng đảng ủy. Cộc. Cộc. Cộc. Tưởng khách đến làm việc, mọi người quay cả ra. Anh đứng ngoài nhìn vào không nói một lời. Chỉ cười. Rất tươi. Không thành tiếng. Hàm răng trắng đều tăm tăm. Rồi đi sang phòng công đoàn liền bên. Lại đứng ngoài cửa. Cộc. Cộc. Cộc. Để mọi người quay cả ra. Lại cười rất tươi không thành tiếng. Và lại bỏ đi.
Toàn chỉ ao ước được giao một công việc gì đó, đều đặn thường xuyên, có khối lượng cụ thể. Như cô Phòng. Như cái Nhạn. Hay như Cảnh cũng được. Bây giờ phải làm công tác phong trào. Thật là đấm vào không khí.
Cái khổ ở chỗ Toàn là một người trung thực, quá trung thực, không thể tự dối mình, không thể nhắm mắt trước sự thật, rồi cứ làm những đề cương thi đua cải tiến quản lý, xây dựng tổ đội,... không thể tràng giang đại hải về phong trào trong công nhân viên chức, cải tiến kỹ thuật, cải tiến lề lối làm việc, giải quyết khó khăn. Về lý luận, tập trung vào những việc ấy nghe chừng đúng đấy nhưng sự thật đâu phải thế.
Sự thật là với những người như Toàn (số này rất đông) đi làm chỉ để qua ngày đoạn tháng, giả vờ làm việc, giả vờ lĩnh lương, giả vờ bận bịu, giả vờ nghe, giả vờ nói và cả giả vờ... ăn nữa, vật vờ sống và mong đợi một cái gì sẽ đến, cái sẽ đến ấy là gì không biết rõ nhưng vẫn cứ mong, bởi cuộc sống như thế này khó mà chịu đựng lâu hơn nữa, phải chấm dứt đi thôi.
Sự thật là với những người như Đức, như giám đốc các xí nghiệp thành viên, những người làm ở các cửa hàng... đi làm là để tạo điều kiện, chớp thời cơ, lách qua các kẽ hở, liên kết với nhau để biến lưng vốn xí nghiệp, đồng lãi của xí nghiệp thành của riêng mình. Bản tổng kết của những người này là chủ trương, chính sách của Đảng, Chính phủ và cả vị trí của mình đều luôn thay đổi, được ngày nào biết ngày ấy, mưa lúc nào mát mặt lúc ấy, phải biết tranh thủ, đừng bỏ phí cơ hội.

Sự thật là sản xuất kinh doanh trong xí nghiệp tùy thuộc vào sự xoay xỏa của mấy tổng và phó tổng mà thực chất là một ông tổng giám đốc, mấy trưởng phó phòng như xuất nhập khẩu, kinh doanh. Tài tháo vát, ngoại giao xoay xỏa này được gọi là “năng động sáng tạo”, thực ra với động cơ duy nhất tìm mọi cách vơ vét càng nhiều càng ít.
Đánh cá không được thì chuyển sang vận tải nước ngoài. Khi có phong trào sắt vụn, nổi lên những người làm sắt vụn. Khi có phong trào làm gỗ bạch đàn thì sáng láng nhất là những người làm gỗ bạch đàn. Tổng giám đốc cười tươi săn đón họ, bắt chân bắt tay vồn vã. Họ là những ngôi sao sáng, là những người đem tiền bạc về cho xí nghiệp, dù đã lấy chai gió cắt cả chiếc cần cẩu chân đế mới tinh chưa sử dụng chuyển xuống tàu nước ngoài bán sắt vụn. Nhân viên phòng xuất nhập khẩu, phòng tàu, những người làm ra tiền, đi đứng hùng dũng nói năng to tát, thuốc lá ba số, Capstan, đưa đánh máy, đóng dấu, photo những vận đơn, những quota, những công văn mở LC, những thứ chắc chắn sẽ sinh ra đô la. Nét mặt họ hớn hở, nghiêm trọng, bước những bước dài tất bật ở hành lang, từ phòng này sang phòng khác, không thèm để ý đến những người chung quanh đang nhìn họ một cách thèm thuồng và ghen tị, rõ ràng họ đang gánh vác cả một sứ mạng thiêng liêng. Họ diện giày da, họ phóng xe máy đi về, lượn những vòng cua thật đẹp ở sân. Mà phải công nhận họ lượn tài thật. Đúng chỗ cần đỗ là khựng lại. Chiếc nọ cạnh chiếc kia đều tăm tăm, cứ như những ông coi xe xếp xe đạp vậy. Họ cười nói. Họ xộc vào phòng tổng giám đốc như gặp bạn. Thật sung sướng, bình đẳng và làm chủ. Không chỉ sung sướng vì giá trị tinh thần được nâng cao, mà chắc chắn trong túi, trong tủ họ rủng rỉnh tiền, vàng, đô la... Chứ chỉ có đồng lương ký sổ thì vất vả làm gì. Lại còn vất vả thế mà cứ tươi cười hơn hớn.
Lép vế nhất có lẽ là đoàn thanh niên và thi đua. Chứ công đoàn không. Đồng chí chủ tịch công đoàn có nhiều việc để làm: họp thường vụ, dự hội nghị giao ban, xét duyệt lên lương, ký thanh toán bảo hiểm, làm việc với các cơ sở, xét trợ cấp khó khăn, họp hội đồng kỷ luật, lên Liên Hiệp Công đoàn thành phố mà sau này gọi là Liên đoàn Lao động, mở hội nghị công nhân viên chức từ cơ sở tới xí nghiệp, đại hội công đoàn, tiếp xúc với các đồng chí về hưu... Ngay đảng ủy cũng chẳng nhiều việc bằng!
Nói đúng ra đấy chỉ là công việc của đồng chí chủ tịch công đoàn mà văn phòng công đoàn có những năm người. Một phó thư ký Vân, một trưởng ban nữ công Phương, một cán bộ Xuân trố không biết làm gì. Mỗi quý một lần đi đặt sách báo, tổ chức giải bóng chuyền nhân dịp mồng hai tháng chín, giải bóng bàn nhân dịp mồng một tháng năm (mà cô Hiếu lao động ở Tiệp về luôn được giải nhất, chỉ đến khi Hiếu mở cửa hàng và nợ xí nghiệp hơn ba trăm triệu, xí nghiệp gạch tên, khoản tiền ấy được ghi vào tài khoản nợ khó đòi; giải nhất bóng bàn nữ mới về tay người khác). Người cuối cùng là Mẫn, cán bộ phụ trách bổ túc văn hóa, có một trường bổ túc văn hóa liên xí nghiệp dành cho anh ta. Khi trường liên xí giải tán anh ta chỉ có một việc đi lấy báo (do anh chàng Xuân trố “văn thể” đặt) phát cho các phòng ban, rồi rút về phòng thư viện ngồi đọc báo và cho mượn sách. Số sách đồ sộ kín các giá sách ngày một ít dần đi.
Toàn hay lỉnh đến phòng thư viện này. Nó nguyên là một phòng làm việc của ban kiến thiết cơ bản mà trong các văn bản được viết tắt là KTCB nên cả xí nghiệp gọi là ban Kiẽm Tiền Chơi Bời. Ban kiến thiết cơ bản có quỹ riêng, nguồn kinh phí riêng khổng lồ từ trên rót xuống với những công trình mở rộng cầu cảng, những nhà máy lạnh Nhật, những tàu Đức, tàu Na Uy... Không phải bỏ tiền mà có thêm nhà xưởng, thêm tàu, trị giá hàng bao nhiêu tỉ, ban kiến thiết cơ bản được coi như một vương quốc riêng biệt không dính dáng đến hoạt động sản xuất sôi động hàng ngày của xí nghiệp. Bởi vậy nên phòng làm việc của ban cũng rất riêng biệt, rộng rãi, có một phòng lớn thênh thang, một phòng nhỏ cho trưởng ban và một nhà tắm, tất cả đều nằm trong phòng lớn, biệt lập ở một góc xí nghiệp. Ngày xưa ở đây luôn có những chiếc ô tô đỗ ngoài cửa, bóng dáng cao lớn của các chuyên gia nước ngoài, nam có nữ có, tư bản có, xã hội chủ nghĩa có, và với bất cứ chuyên gia nào khi đã đến làm việc ít lâu cũng đều có cảm tình với cái Nhạn ngày đó còn chưa lấy chồng, nhỏ nhắn xinh xắn lúc nào cũng má hồng mơn mởn và được nó dạy những tiếng Việt đầu tiên:
- Chào đồng chí.
- Chào ẳồồng chí.
- Tên tôi là Hâm. Đồng chí Hâm.
-  Tên tôi là Hăm. Đồồng chí Hăm.
Mấy ngày liền ông chuyên gia mắt xanh tóc bạch kim cao hai mét com lê ca vát giày da bóng lộn nhận mình là Hâm và cúi đầu về phía Nhạn một cách rất ga lăng khi Nhạn chào đồng chí Hâm trong tiếng cười rộ lên của mọi người. Nhưng hẳn là thấy người ta cười nhiều quá nên vị chuyên gia rất lịch sự và cởi mở kia đã hỏi phiên dịch hoặc tra từ điển và sáng hôm sau khi Nhạn ửng hồng đôi má tươi cười chào đồng chí Hâm thì “đồng chí Hâm” lắc đầu quầy quậy: Không. Tôi không phải Hăm. Đồồng chí là Hăm...
Từ khi chuyển sang cơ chế thị trường, ô tô không đến nữa, chuyên gia không đến nữa. Ban kiến thiết cơ bản teo dần và giải tán. Trưởng phó ban, những kỹ sư công trình, những đội trưởng, những công nhân, đánh máy chuyển sang những phòng ban khác, những liên doanh với các xí nghiệp bạn, những cửa hàng... Trưởng ban được xuống tàu đi nước ngoài mấy chuyến rồi về hưu. Phó ban, một kỹ sư còn trẻ, cao gầy, tóc lúc nào cũng chải mượt, áo sơ mi cho vào trong quần, thắt ca vát, đi giày da tên là Nhương về làm phó văn phòng. Vì luôn ăn mặc tề chỉnh, nói năng nhỏ nhẹ nên mọi người gọi là công tử Nhương. Cái Nhạn cũng chuyển về văn phòng thay bà Ngọc nghỉ hưu. Cả Thám nữa. Thám chuyên trông nom về điện trong khu cơ quan thay Nhược. Cảnh cũng về văn phòng “đặc trách vấn đề cỏ”. Chỉ còn vài người hoàn toàn làm theo chế độ hợp đồng với xí nghiệp để sửa chữa nhỏ và thầu các công trình xây dựng bên ngoài, chủ yếu là làm mới hay sửa chữa nhà ở, bếp núc, làm lại nhà xí thành toa lét cho cán bộ công nhân viên trong khu tập thể. Việc này đang phát triển. Như một phong trào. Nhà nhà làm toa lét. Người người làm toa lét. Cố gắng dành dụm làm toa lét. Vay giật làm toa lét. Khách đến chơi nhà, không khoe gì, dẫn khách ra khoe toa lét. Làm không hết việc. Thật may!
Thống trị cả một gian buồng rộng thênh thang quá cỡ này là một anh chàng học vị cao nhất văn phòng công đoàn nhưng lại lép vế nhất: Mẫn. Trần Minh Mẫn. Ngoài bốn mươi, râu cằm lởm chởm, quần áo bẩn thỉu, Mẫn tốt nghiệp đại học sư phạm khoa văn và là giáo viên đã hành nghề trên chục năm tận vùng Đông Bắc. Vợ con ở cả Hải Triều, Mẫn tìm mọi cách xin chuyển, nhưng mãi gần đây mới được về Liên hiệp công đoàn thành phố, rồi được về xí nghiệp, phụ trách bổ túc văn hóa, tối dạy ngày nghỉ. Mẫn thỉnh thoảng có đến xí nghiệp họp hành gì đấy, rồi được giao thêm nhiệm vụ đi lấy báo, phần việc của “Xuân lồi”, để “Xuân lồi” tập trung vào giải bóng chuyền... Rồi khi tinh giảm biên chế, chuyển cô Phòng chuyên trông coi thư viện sang văn thư, Mẫn kiêm luôn thư viện, thành tích này được công đoàn báo cáo lên trên đã tinh giảm hai mươi phần trăm biên chế. Mà đúng là như thế. Một con số to đùng!
Thật may cho Mẫn, vì chỉ ít ngày sau trường bổ túc văn hóa liên xí nghiệp giải tán chứ không Mẫn lâm vào cảnh bơ vơ, không việc.
Hàng ngày Mẫn phải đem báo đến các phòng ban, riêng tổng và phó tổng thì giao cả cho văn phòng để văn phòng chuyển. Vì vậy mỗi khi đồng chí chủ tịch công đoàn lôi Mẫn từ thư viện sang bên xí nghiệp có việc gì đấy, Mẫn lẽo đẽo theo sau, trên đường đi gặp tổng giám đốc đều được tổng giám đốc cúi chào Mẫn một cách rất lịch sự vì rất ít khi đồng chí gặp Mẫn. Cử chỉ ấy được Toàn giải thích như sau:
- Chỉ thằng Mẫn là sướng thôi. Năm năm ở xí nghiệp rồi mà tổng giám đốc vẫn tưởng là người Liên đoàn lao động thành phố xuống làm việc. Gặp là cúi rạp đầu chào.
Mẫn cười rinh rích, nghi nghi hoặc hoặc không biết có đúng thế không? Nhưng từ ấy, Mẫn tự hạn chế mình, ít xuất hiện ở khu vực cơ quan và cũng từ ấy cửa phòng thư viện thường khóa luôn, chẳng biết Mẫn đi đâu.
Thế rồi một hôm Mẫn bảo Toàn, có cả bọn cái Nhạn cô Phòng “ông Thám”, vẻ mặt Mẫn đau đớn:
- Lộ hết rồi anh Toàn ơi! Sếp biết em là người xí nghiệp rồi. Gặp em trên đường ra căng tin, sếp gọi lại quạt cho em một trận. Thư viện của anh tụ tập toàn những người rách việc! Đọc báo suốt ngày! Phòng ban nào cũng có báo rồi! Chỗ đó chỉ cho anh em dưới tàu ngồi đọc báo thôi! Còn phòng ban tuyệt đối không! Mượn sách xong thì về!
Mẫn vừa nói xong, cô Phòng lập tức đứng lên bắt chước sếp, đưa bàn tay phải ấp vào ngực trái, cúi gập người chào Mẫn. Mẫn bảo Phòng, vẻ đau đớn:
- Bồ ơi! Thế là bồ với anh ít được gặp nhau rồi. Bồ có muốn anh sang cũng không được nữa rồi.
Phòng làm bộ nũng nịu, ngúng nguẩy lắc lắc cái đầu:
- Em ứ sợ. Em nhớ anh, em cứ sang với anh. Em ứ sợ.
Mẫn giãy nảy:
- Đừng. Em ứ sợ là bỏ mẹ anh đấy!
Lại cười. Bỗng Mẫn tươi tỉnh hẳn lên:
- Nhưng mà sếp sắp đi rồi. Sếp chuyển về bộ. Sếp khác về, lại phải năm năm sau mới biết anh không phải là người của Liên đoàn lao động bồ ạ. Thì lúc ấy sếp mới cũng lại sắp đi rồi. Ráng chịu ít ngày thôi. Lại tha hồ nhìn nhau.
Đúng là gần đây có tin sếp sắp chuyển thật. Tin đồn thôi. Nhưng không có lửa sao có khói. Người ta nói sếp bị nhiều đối thủ công kích dữ lắm. Nào là từ ngày ông Thắng về, đoàn tàu khai thác cá gần như không hoạt động, càng khai thác càng lỗ. Nào là các tàu vận tải nước ngoài đi buôn là chủ yếu. Tàu Hạ Long 03 chở hàng thuê cho ông Robert Lee từ Hong Kong về Trung Quốc, anh em thuyền viên buôn hàng lậu, bị Trung Quốc bắt giữ mất cả tàu. Toàn bộ thiết bị dưới nước ngày một xuống cấp. Còn về chuyện khoán sản xuất kinh doanh cho các đơn vị trên bờ, chánh văn phòng Điều đi đâu cũng bô bô:
- Đéo biết còn đỡ tức. Càng biết càng điên! Vụ cá ngừ đấy. Đưa cho ông Tạp xưởng lạnh 150 triệu, mua mười tám nghìn một cân, xí nghiệp giả hai mươi hai không bán, bán cho thằng Mềm mười chín, mà đéo phải mười chín đâu. Tôi bảo thanh tra mày cần xe ô tô lên Bắc Thái, tao cho. Chuyến này phải làm cho ra nhẽ. Số cá thằng cha Tạp bán cho Bắc Thái bao nhiêu, lãi nộp Liên hợp hết. Thế là phải lòi ra. Chỉ có mỗi mình ông Tạp ăn. Địt mẹ thằng Mềm, cái thằng ngồi nhà cân. Đi đái thì ngã ở nhà đái. Bây giờ cũng xe cúp vè vè. Các ông đến nhà thằng Mềm chưa nhỉ. Xa lông sang hơn xa lông này. Tủ lạnh cực điệu. Dàn năm thớt. Như ông hoàng. Lại còn thằng Tiêu. Tôi vừa nẹt: Ông là tổ trưởng thu mua. Tổng giám đốc trực tiếp chỉ đạo. Ông bật đèn xanh cho chúng nó làm trái quy định của xí nghiệp. Thằng này khôn lắm. Tổng giám đốc bảo gì cũng vâng. Vâng để đấy. Về làm nhảm. Năm sáu cái cửa hàng nuôi nó. Béo trắng ra. Cửa hàng con Chưng vốn chín tháng đầu năm một tỉ mốt. Thanh tra lãi mười tám triệu, trừ chi phí chín triệu còn lãi ròng chín triệu. Bây giờ khách hàng còn nợ 156 triệu, nó nợ xí nghiệp 68 triệu. Tóm lại là âm. Tỉ mốt gửi ngân hàng cứ cho lãi bốn phần trăm một tháng thôi(1), chín tháng là bao nhiêu? Bao nhiêu lần chín triệu? Lại còn cái thằng Bính lạnh, phó giám đốc gì mà trông như thằng ăn mày. Nó bảo chỉ có bảy mươi ki lô cá xuất khẩu. Tôi bảo đéo được. Tổng giám đốc cho anh năm mươi triệu mua cá xuất khẩu sao anh lại mua cá kém phẩm chất. Mà ai xác nhận cho anh là chỉ có bảy mươi ki lô cá xuất khẩu. Địt mẹ nói thế là không xong đâu.
Không chỉ vì những chuyện làm ăn nát tươm ra, anh em nói sếp Thắng có rất nhiều đối thủ vì dù sao cái Biển Đông phí cơm (anh em gọi chệch chữ BienDongFiscom) này vẫn là một chỗ thơm, hái ra tiền, một trong những đơn vị còn có thể cựa quậy được, làm ăn được. Những đối thủ có sừng có mỏ sẵn sàng hạ gục sếp, cho dù sếp có một ô dù vững chãi: Đại ca. Nhưng Đại ca hình như cũng đang gay. Cái tin Đại ca đang gay nghe chừng mơ hồ lắm. Khó tin. Đại ca ở nấc thang vòi vọi làm sao gay được. Những người hay bàn tán thường có những dẫn chứng rất độc, đưa ra những chi tiết không ai biết, và rất thú vị khi người nghe ngồi im phăng phắc hoặc xuýt xoa:
- Đại ca của sếp có vấn đề lý lịch. Trong kháng chiến chống Pháp, bố đại ca là cai thầu chuyên xây boong ke, lô cốt cho quân đội Pháp. Năm năm tư hòa bình lập lại bố đại ca đi Nam, đại ca ghi trong lí lịch là bố mất tích. Bây giờ người ta mới phát hiện ra.
- Khuya rồi. Việc ấy khuya rồi. Ông không biết rồi. Lạc hậu rồi. Công khai lâu rồi. Mới cách đây mấy tháng bố đại ca mất. Từng đoàn từng lũ rặt các kễnh bay vào
thành phố Hồ Chí Minh viếng và đưa tang. Mấy trăm người. Một bao tải phong bì đem đi đốt. Ông thử tính xem mỗi phong bì bao nhiêu triệu?
- Không có tiền Việt đâu. Đô. Toàn đô.
- Bố đại ca mới chết à? Thật không?
- Sao lại không thật. Chính ông chú tôi làm đại sứ mới về Hà Nội cũng vào thành phố Hồ Chí Minh viếng mà.
- Đấy rồi ông xem. Đại ca cao vòi vọi thì lại có những đối thủ cao vòi vọi. Những bậc đại cao thủ không kém đại ca. Các ông cứ để ý xem. Dạo này sếp Thắng hay cáu gắt, rất khó tính.
Những chuyện ấy đến tai Toàn. Toàn nghĩ điều ấy chẳng liên can gì đến mình. Sếp nào cũng vậy. Cò con như phó văn phòng công tử Nhương đây thôi. Thanh tra đã định thanh tra quà Tết vừa rồi. Nhưng Điều gạt đi. Điều kể cho Toàn nghe tất cả:
- Tết vừa rồi ông biết đấy. Mình vào thành phố Hồ Chí Minh ăn Tết với con gái. Giao cho công tử Nhương trực. Thế đéo nào mà ông ấy báo cáo chỉ có bảy đoàn đến chúc tết, chỉ có bảy túi quà có vô lý không? Xí nghiệp đầu ngành. Vào Nam ra Bắc. Đi nước ngoài quanh năm. Thanh tra nó bảo ông Nhương với bà Nga làm giàu cái tết này. Năm chục đoàn là ít. Nó định thanh tra. Tôi bảo thôi, cho qua. Thiên hạ kiếm nhiều chứ nó kiếm mấy. Đấy là nó chưa biết cái vụ mua sắm bàn tủ cho nhà khách. Ông Nhương với bà Nga chụm đầu tính toán suốt một tuần mới xong. Có gì mà phải tính lâu thế. Mua thì lấy hóa đơn rồi thanh toán mà phải cộng cộng trừ trừ cả tuần lễ. Tha cho thì được đấy thôi. Với lại chúng nó ăn nhiều chứ hai người ấy ăn là mấy...
Đúng là hai người ấy ăn là mấy. Nhưng đấy cũng là một cửa. Một cửa làm ăn. Một cửa để sống. Có lẽ vì cái cửa của mình hẹp quá so với các trưởng phòng và cũng có thể do một ức chế nào đấy lặp đi lặp lại quá nhiều lần nên trước tết, nhận được công văn trên gửi về nghiêm cấm các đơn vị lấy tiền quỹ mua quà biếu cấp trên. Điều đọc công văn, hầm hầm nét mặt:
- Công văn nhắc nhở đây. Bố biết rồi. Không phải nhắc. Giả vờ giỏi đến thế là cùng. Năm nào cũng có công văn cấm. Năm nào cũng biếu. Năm nào cũng nhận. Rồi lại có chỉ thị cấm. Tài thật. Giả vờ siêu hạng. Giả vờ mà như không giả vờ gì cả. Thế mới thánh.
Rồi đọc to một câu đinh, một câu chốt trong công văn:
- “Nghiêm cấm các đơn vị không được lấy tiền quỹ mua quà biếu cấp trên”.
Và vừa như nói một mình vừa như nói với người vô hình nào đó đang đứng trước mặt:
- Bố không lấy tiền quỹ mua quà biếu. Mà bố cho thẳng tiền quỹ vào phong bì đem biếu. Bố đéo mua quà. Bố đéo vi phạm. Bố lấy tiền quỹ cho thẳng vào phong bì.
Điều kể Điều và phó tổng thứ nhất đã bao nhiêu lần đem phong bì đi biếu như thế nào: Cho phong bì vào bó hoa. Đến nhà các sếp là chỉ có tặng hoa. Thế thôi. Bà vợ ông chủ tịch đỡ bó hoa còn cười nói với hai người:
- Đội hình các bác đẹp quá. Hai bác bác nào cũng đẹp.
Điều cười:
- Dạ. Báo cáo thủ trưởng chúng tôi là đội hình mẫu đấy ạ. Chứ anh em thì cũng gầy còm, bình thường thôi.
Điều giải thích cho Toàn: Mồng một tháng năm, mồng hai tháng chín, tết tây tết ta, năm nào cũng biếu nên thân quen, tôi cứ bỗ bã như thế cho thân mật. Con béc giê trông thấy bọn tôi còn vẫy đuôi mừng cơ mà! Thân quen đến mức thấy phòng khách đông người là cùng chủ nhà đem thẳng hoa vào bếp. Chứ đứng chờ à? Có đến đêm. Đông lắm. Xếp hàng. Nói xếp hàng thì không đúng, nhưng mặc nhiên thống nhất với nhau thằng đến sau chờ thằng đến trước ra rồi mới vào. Cứ tản ở các ngã ba, ngã tư gần đấy. Chờ. Kín nền nhà bếp toàn hoa. Ông tính xem bao nhiêu bó. Bao nhiêu cái phong bì?
Lại văng tục:
- Địt mẹ. Mình đi biếu thành phố chẳng xơ múi gì. Thằng chánh văn phòng ủy ban đi biếu các bố nó ở Hà Nội vớ bẫm. Phong bì hai nghìn đô nó bớt mẹ nó năm trăm. Ba nghìn nó bớt hẳn một nghìn. Chả lẽ mang danh các kễnh lại điện xuống hỏi à? Mà các kễnh ông đâu nhận. Chỉ các kễnh bà thôi. Mỗi lần đi, đâu ít phong bì. Một năm bao lần đi. Mà nó làm thế mấy chục năm rồi. Cũng cài phong bì vào hoa. Cũng quen hết béc giê. Ông tính xem nó có bao nhiêu tiền? Thằng con giai nó mới mua cái Mercedes mới cứng. Cũng cáo lắm. Về hưu mới cho con mua xe, xây nhà. Mình chén nước cũng chẳng được. Với lại thời gian đâu mà uống nước. Mà uống làm đéo gì. Vào nhanh còn ra để thằng khác vào chứ.
Rồi như sực nhớ ra một chuyện, Điều cười lớn:
- Hôm nọ đang ngồi uống bia ở cái quán gần nhà sếp tổng với Quân rỗ, thấy thằng cha Nguyên thuyền trưởng tàu 19 mới về, phóng xe máy đèo một túi to đi qua rồi quành vào nhà sếp. Thế là chờ lúc cha Nguyên vừa xuống, mình ập vào luôn. Sếp ông vội đút cái phong bì cầm trên tay vào túi quần, sếp bà đang giở các thứ trong gói ra xa lông. Thấy mình đến, Hoàng Quốc Thắng bảo vợ: Kiếm cái túi san cho chú Điều tí quà. Thế là trấn được của sếp. Sướng!
Toàn bật cười:
- Được những gì?
- Mấy thứ vớ vẩn thôi. Chai Remy, gói bánh, hộp sâm, cây ba số. Mình định bảo: Em không nhận những thứ này. Chỉ xin sếp một tờ trong cái phong bì ở túi quần sếp thôi ạ.
Rồi tiếp sau một lúc:
- Lão ấy cũng ngán tôi lắm. Định thay mấy lần nhưng không tìm được người. Với lại cái chức chánh văn phòng này chẳng đứa nào thiết. Lại đầu sai, bổng lộc chẳng đến lân...
Nói vậy thôi, dù sao Điều cũng còn có cửa. Toàn hay Mẫn hay đông đảo đám nhân viên khác chẳng có cửa gì. Toàn thân với Mẫn có lẽ ở chỗ Mẫn chẳng có cửa gì mà vẫn cứ tươi hơn hớn. Ớ văn phòng công đoàn Toàn thân với hai người: Mẫn và phó chủ tịch công đoàn Trịnh Vân. Vân cũng trạc tuổi Mẫn, ngoài bốn mươi. Đã lăn lộn ở chiến trường “Bê ba”, ăn cả lá bèo tây non và chôn không biết bao nhiêu đồng đội. Đã làm thủy thủ, làm thuyền phó, có biết bao nhiêu hiểu biết về ngành nghề “về cái khốn nạn của nghề đánh cá”. Câu chuyện làm Toàn xúc động nhất là chuyện Vân hành quân vào Nam. Đó là những ngày ngừng bắn trong dịp Tết nguyên đán. Khi sắp vượt sông, anh em tân binh móc túi ném hết tiền lại cho đám thanh niên xung phong hai bên đường. Những đồng bạc cụ Hồ, những tờ “cụ mượt” bay như cánh bướm. Những đoàn xe sang sông với tất cả khí thế hào hùng nô nức như đi trẩy hội. Vì như chính ủy đã nói: Phải ngày đêm hành quân để kịp tới chiến trường trước khi hòa bình, trước khi chiến thắng. Vào chậm, chỉ còn mỗi việc thu nhặt ống bơ gỉ, tháo gỡ dây thép gai thôi. Chẳng còn địch đâu mà đánh. Xe trước hát vang: Giải phóng miền Nam chúng ta thề quyết tiến bước. Xe thứ hai tiếp theo hào hùng: Diệt đế quốc Mỹ phá tan bè lũ bán nước. Xe thứ ba tiếp lời: Ôi xương tan máu rơi, lòng hận thù ngút trời... Cứ như vậy hành quân. Quang cảnh chiến trường ác liệt hiện rõ dần theo từng cung đường, từng cánh rừng dù vẫn bặt im tiếng súng. Những hố bom sâu hoắm. Những cánh rừng bị băm nát. Những cô thanh niên xung phong xanh xao, khô xác, áo quần tả tơi dừng mọi công việc nhìn những chàng tân binh tươi trẻ, hồng hào non mỡ, mắt sáng lên không giấu nỗi thèm khát, giơ tay làm những cử chỉ tục tĩu. Có cô còn lấy xẻng úp vào chỗ ấy. Một chàng tân binh ngỗ ngược bẻ một cành phi lao chọc mạnh vào giữa hai đùi một cô. Cô thanh niên xung phong kêu lên, ngã vật xuống đường. Người chỉ huy đơn vị thanh niên xung phong, một nam thanh niên, từ đâu chạy ra, súng lục nhăm nhăm giang tay chặn đầu ô tô, hét lên đầy căm phẫn:
- Tất cả dừng lại! Lập biên bản!
Cậu tân binh dại dột nọ mặt tái mét. Đoàn xe buộc phải dừng bánh. Thiếu tá chỉ huy bước rất nhanh lên đầu hàng quân, hạ lệnh đanh thép:
- Toàn đơn vị tiếp tục hành quân vào Nam! Tiến! Ai cản trở, bắn bỏ!
Người đi. Xe đi. Chẳng ai dám cản trở. Nhưng không một tiếng nói. Không một tiếng cười. Im lặng nặng nề. Càng im lặng hơn, nặng nề hơn khi đoàn quân nghỉ giải lao gần một nghĩa trang. Nghĩa trang đầu tiên trên dải Trường Sơn sắt thép và máu lửa. Như có một lực hấp dẫn, tất cả lính tráng tạt vào. Toàn tên con gái. Toàn lứa tuổi mười bảy, mười tám. Gần như cùng một năm sinh. Hồng, Nụ, Lan, Liên, Hà, Thương, Thoa, Hương, Hiền, Hạnh, Bấm, Mơ, Nguyệt, Nga, Ngân, Bích, Thúy, Vân, Tuyết, Trang, Hòa, Bưởi, Ngọt... Những tên dịu dàng mềm mại chỉ muốn được gọi lên, được trìu mến vuốt ve. Những tên ghi trên mộ chí ngút tầm con mắt mà nhìn nó ai cũng nghĩ đến một lớp thiếu nữ tuổi thanh xuân phơi phới từ khắp mọi miền đất nước, nằm bên dưới đang rữa nát vĩnh viễn lặng câm như đất...
Phải chăng em cô gái mở đường
Không thấy mặt người chỉ nghe tiếng hát
Ơi những cô con gái đang ngày đêm mở đường
Hỏi em bao nhiêu tuổi mà sức em phi thường
Em đi lên rừng cây xanh mở lối
Em đi lên núi núi phải cúi đầu...
Tiếng hát trên loa truyền thanh thời còn cắp sách đến trường vang lên bên tai Vân. Tiếng hát hào hùng thúc giục, rộn rã, tươi vui phơi phới...
- Bài hát thật hay. Có sức động viên rất lớn. Khi còn ở nhà em rất thích bài hát này. Nhưng lúc ấy em chỉ ao ước giá ông nhạc sĩ sáng tác bài hát ấy có mặt cùng với chúng em ở đó. Yêu biết bao cô gái vui ngày đêm mở đường. Rừng bao hoa thắm nở chẳng có hoa nào bằng. Em đi san rừng em đi bạt núi. Em như con suối nước chảy không ngừng...
Vân vừa nói vừa nhăn mặt, lắc đầu như mếu:
- Bác đã lăn lộn Trường Sơn mãi, còn lạ gì nữa. Chiến tranh có phải hội hè đâu. Nhìn cái nghĩa trang đầu tiên ấy, tất cả chúng em ai cũng chùng xuống, nghĩ về người, nghĩ về mình, nghĩ đến mẹ già, đến những đứa em thiếu thốn đủ thứ ở quê nhà. Trên đường hành quân còn không biết bao nhiêu nghĩa trang nữa.
Toàn đánh giá cao sự hiểu biết xã hội và nhất là sự trung thực của Vân trong đối xử với mọi người, trong sự đánh giá xí nghiệp và xã hội. Vân cũng kính trọng Toàn ở những điểm ấy và còn ở tuổi tác nữa. Mấy năm vừa rồi Vân cố cày lấy cái bằng kinh tế. Toàn động viên Vân:
- Còn ít tuổi như chú tội gì ngồi ở đây. Đói lắm! Chỉ có lỡ cỡ quá tuổi như mình mới chịu ngồi đây thúc thủ Hạ Bì thôi.
- Em cũng cố đây. Làm cái nghề phong trào của anh em mình không ra làm sao. Tháng sau thi xong. Cuối năm nhận bằng là em phới. Em đã ướm các sếp rồi. Các sếp đồng ý cả.
Toàn rất quý Vân. Có lẽ Vân là người tri kỷ duy nhất trong xí nghiệp. Vân biết rất nhiều chuyện. Thuyên chuyển, đề bạt, dây nhợ, mâu thuẫn, ai núp dưới bóng cây Kơ nia của ai. Vân bảo:
- Mau mau tìm đường thôi anh ạ. Chúng nó làm ăn tơi tới, xây nhà đi xe máy, mình cứ thế này chết cả!
Thỉnh thoảng trong những khi lang thang vô mục đích, cốt để tránh xa cái bàn hộp phủ tấm kính năm ly bóng loáng kia ít phút, Toàn lại rẽ vào phòng Vân. Ây là những lúc chỉ có một mình Vân ngồi với quyển sách học tiếng Anh hay đang cày một báo cáo nào đó cho chủ tịch công đoàn, dù đang làm gì Vân cũng dừng công việc lại, đổ bã, tráng ấm chén, pha ấm trà mới.
Có khi chẳng nói chuyện gì, chỉ nhìn nhau lắc đầu rồi cùng cười. Nụ cười đồng điệu hài hước nhưng ra nước mắt. Toàn nhìn hai cái bàn không người bên cạnh. Hiểu ý, Vân nói:
- Đi rồi. Anh lên liên đoàn. Chị xuống cơ sở.
Thế là Toàn có thể yên tâm ngồi đấy. Anh đây là Xuân trố hay Xuân lồi cũng thế, người đang hy vọng được là cán bộ kế cận. Chị đây là bà Phương, năm năm nay bà vẫn năm mươi ba tuổi nên gọi là đứng tuổi, và vẫn còn đang chuẩn bị về hưu, vẫn tuyên bố với Vân: “Hai năm nữa về hưu. Đúng tuổi là về. Nhường cho lớp trẻ. Một ngày tớ cũng không ở lại”.
Chú thích:
[1] Trong những ngày lạm phát đại phi mã lên tới 3 con số những năm 90 thế kỷ trước, ngân hàng nâng cao lãi xuất để’ thu về tiền mặt.
- IV -
Bà Phương đi cơ sở, hay đi liên đoàn, hay vào nhà trẻ... hoặc đi đâu đó, hoặc khi ngồi bàn làm việc, bao giờ trên bàn cũng có một quyển sổ bà tự đóng, để nguyên cỡ thếp giấy học trò có dòng kẻ. Quyển sổ ấy lúc nào cũng để mở, bà đã kẻ thành biểu với những mục: Số thứ tự, họ và tên, đơn vị với những tiêu đề SKSS (Sức Khỏe Sinh Sản) mà anh em xuyên tạc là Sau Khi Sung Sướng, và KHHGĐ (Kế Hoạch Hóa Gia Đình) được mọi người đọc thành Không Hối Hận Gì Đâu. Trang ghi tên chị em đăng ký hoãn đẻ con thứ hai, trang ghi danh sách nữ công nhân là lao động tiên tiến, chiến sĩ thi đua, những tổ viên tổ lao động xã hội chủ nghĩa toàn nữ (do Toàn cung cấp, một năm vài lần nhà thi đua được bà mời sang làm việc về những danh sách này để báo cáo lên cấp trên hoặc chuẩn bị cho các hội nghị công đoàn, nữ công - chính vì vậy mà Toàn luôn có tên trong số ít những người được thưởng mạng lưới của công đoàn, phần thưởng là những cái khay sắt tráng men tròn đựng chén tách, vợ Toàn tích lại được một chồng, đem đựng bún, đựng rau sống những hôm ăn tươi, nhưng cũng có một lần mạng lưới được thưởng mỗi người một cái cặp lồng, vợ Toàn dùng mang cơm đi ăn trưa ở chỗ làm, bỏ được cái ca sắt tráng men ở nhà, trong thời văn hóa cặp lồng thật là giá trị).
Thường thường biểu được điền trên dưới chục dòng gì đó và rất ít khi kết thúc, rất ít khi cộng biểu. Cũng như bao giờ biểu cũng được để mở giữa bàn, khi bà đi vắng có một cái thước to chặn ngang. Nắng nóng lâu ngày, những tờ giấy mở dù có thước chặn vẫn quăn cả lại.
Còn trên bàn Xuân trố chỉ có một chồng báo. Đủ các loại. Hàng ngày. Hàng tuần. Chuyên san chủ nhật. Nhân Dân. Quân Đội. Lao Động. Tiền Phong. Tuần tin tức. Thể thao Văn hóa. Bảo thành phố. Bảo An Ninh. Xuân đi đặt báo và xin cho mình một tiêu chuẩn. Xuân coi đây như một thắng lợi to lớn về mặt chính trị. Được tiêu chuẩn báo riêng đầy đủ như thế có thể đếm trên đầu ngón tay: Tổng giám đốc, các phó tổng, bí thư đảng ủy, chủ tịch, phó chủ tịch công đoàn, chánh văn phòng. Toàn phụ trách thi đua tuyên truyền cũng chỉ được hai tờ báo hàng ngày: Tờ Nhân Dân và tờ báo địa phương.
Chồng báo ấy nâng cao uy tín của Xuân trước anh em đi tàu. Anh em gọi Xuân là trưởng ban tuyên giảo và xin báo về tàu đọc. (Mỗi tàu chỉ được một tờ Nhân Dân thôi. Tờ báo về tới tàu là biến đi đâu mất tăm, có khi chưa ai kịp đọc đã đem đi gói. Mà dưới tàu có nhiều thứ cần gói lắm. Thấp nhất là con cá. Rồi đến bộ quần áo. Loại cao cấp hơn là bánh xà phòng thơm, chiếc xích xe đạp, quả táo tây, thứ quả ở Việt Nam ít người được trông thấy, được sờ vào, thứ quả hình dáng màu sắc hương thơm thật kỳ diệu như quả táo ở thiên đường mà ông Adam và bà Eva nhìn thấy mà cầm lòng chẳng đậu).
Số báo cũ này khiến Xuân được anh em dưới tàu mến, có lợi cho Xuân trong đại hội công đoàn tới nếu Xuân được các sếp coi là cán bộ kế cận, giới thiệu cơ cấu chấp hành. (Xuân rất hiểu tầm quan trọng của cơ cấu và hay lẩm nhẩm một danh ngôn: “Cả đời phấn đấu không bằng cơ cấu một giây”). Đó là chưa kể có báo, anh em không quên Xuân. Tàu về thế nào cũng có tí quà. Có cán bộ tàu thuộc loại chiến hữu của Xuân còn được Xuân cho hàng ki lô báo về gói cá, gói quà nữa cơ mà. Đấy là cả một kho báo cũ của chủ tịch công đoàn mà tình cờ mở tủ tài liệu của đồng chí chủ tịch, Xuân đã phát hiện được. Thì ra đồng chí chủ tịch không đọc một tờ báo nào. Chính tay Xuân đưa báo cho sếp, Xuân biết. Trên cùng là tờ Nhân Dân, rồi tờ Quân Đội, thứ ba là tờ báo địa phương. Ba tờ báo hàng ngày Xuân xếp đúng thứ tự như vậy. Rồi đến những báo định kỳ cũng theo thứ tự: Lao Động, Thể Thao Văn Hóa, Tuần Tin Tức, An Ninh. Té ra cụ không đọc. Cũng không giở ra. Gấp đưa cho cụ thế nào vẫn cứ y xì thế ấy. Đúng thứ tự thế ấy.
Triệt để phát huy thế mạnh của mình là báo, Xuân chịu khó đọc và nhớ (Xuân có trí nhớ tốt) những mục Chuyện lạ đó đây, những con chó Ăng lê được thừa hưởng một gia sản kếch sù hàng chục triệu bảng, những cuộc thi ăn ở Mỹ, những tin tức thời sự về Ceausescu, về Gorbachev, Yeltsin và Liên Xô đang khôi phục chủ nghĩa tư bản. Anh em tàu, những người vốn rất lạc hậu với tình hình chỉ biết há mồm nghe.
Kế hoạch lọt vào hàng ngũ kế cận của Xuân còn một việc nữa: Xuân không quên khối trên bờ. Dăm bữa nửa tháng một lần, Xuân lên sở văn hóa mượn những phim bị tịch thu, bị cấm về chiếu hẹp cho cán bộ chủ chốt đơn vị xem. Ngày ấy những phim xếch nặng xếch nhẹ đều là của lạ, của độc. Và việc được nằm trong số ít người đóng cửa lại xem những phim cấm, tạo cho người ta một cảm giác được tin cậy, một sự hơn người và có cảm tình với Xuân.
Ngoài ra Xuân còn có một quyển sổ dày. Bây giờ người ta toàn dùng sổ lịch, bìa ni lông in ảnh tuyệt vời, Xuân vẫn dùng quyển sổ thời nảo thời nào, bìa các tông cứng dày đã sờn mòn, trong đó Xuân ghi những dòng chữ nhỏ li ti và họa hoằn Xuân giở quyển sổ ra tra cứu rồi lại gấp vội cho vào tủ, khóa kêu canh cách. Không ai biết Xuân ghi những gì. Quyển sổ ấy Xuân giữ kín như đàn bà thấy tháng vậy.
 
Hôm nay Toàn lại lảng vảng qua văn phòng công đoàn. Liếc nhìn vào, chỉ có một mình Vân. Thế thì phải rẽ vào thôi. Ngồi với Vân còn có cái yên tâm khi các thủ trưởng đi qua, cứ như mình đang trao đổi công việc vậy. Ai chả biết giám đốc là chủ tịch hội đồng thi đua, còn công đoàn là phó. Cùng cánh phong trào ngồi với nhau, trao đổi, xin ý kiến, ai dám bảo mình ngồi chơi, ai dám bảo mình không phải là làm việc! Chưa ngồi ghế vội, hãy đứng xem cái bảng Đi bảo việc về báo công treo trên tường cái đã. Rồi quay lại hỏi Vân:
- Lên Liên đoàn lao động thật đấy à?
Vân biết Toàn nói tới ai và chỉ tay về phía cầu cảng:
- Về rồi. Nhưng xuống tàu ngay. Tàu 19 về hôm qua. Phải xuống để hỏi xem chủ nghĩa tư bản giãy chết như thế nào chứ.
Rồi cười. Lại lắc đầu:
- Sắp về đấy. “Lên Liên đoàn lao động” lâu rồi.
Quả nhiên một lúc sau Xuân trố xuất hiện ở một đầu hành lang. Tay phía trong giáp bờ tường, nơi trổ một dãy cửa sổ của các phòng làm việc lúc nào cũng có những cặp mắt lơ đãng hau háu nhìn ra, cánh tay phía trong ấy vung vẩy hơi mạnh, hơi quá mức bình thường để che đi cánh tay phía ngoài thõng xuống xách cái túi ni lông màu hồng in hoa rất đẹp, vai phía ngoài cũng lệch đi để hạ thấp túi xuống dưới bậu cửa sổ, dưới tầm quan sát của những người đang nhìn ra cửa sổ. Bình thường Xuân trố có dáng đi rất đặc biệt. Nhanh. Tay vung vẩy. Bàn chân sệt sệt đất hơi đá ra phía trước, nghe rõ tiếng dép lê quét đất sệt, sệt, sệt, sệt. Và mắt bao giờ cũng nhìn thẳng. Rất thẳng. Như đang có việc rất gấp. Rất bận.
Lúc này Xuân càng đi nhanh hơn. Tới cửa sổ phòng mình, Xuân liếc nhìn, chuyển cái túi về tay giáp tường, để nó ở vòng cua phía trong kín đáo hơn, lượn qua cửa và đi thẳng tới chiếc tủ đứng của Xuân. Toàn và Vân cúi đầu như đang chăm chú vào chén trà, không để ý gì đến chung quanh. Xuân móc túi quần, lấy chìa khóa xoay hai vòng cách cách, mở tủ vất túi vào, rồi xoay hai vòng cách cách khóa lại và tất bật ra đi không nói một lời. Sệt, sệt, sệt, sệt.
Vân và Toàn rời chén nước trà nhìn thẳng vào mắt nhau. Cười. Khẽ thôi. Nhưng thành tiếng. Vân bảo:
- Thế là biết tư bản giãy chết thế nào rồi đấy.
Ai cũng biết cái túi Xuân xách về là quà của tàu HL19. Ngoài túi quà chung cho từng đơn vị mà cô Phòng cực lực lên án là bình quân chủ nghĩa, còn có những suất quà riêng như vậy. Có thể của tàu. Có thể của một người nào đó quen mình, thông cảm với khó khăn của mình. Cũng có thể là một món bố thí để tống khứ những vị khách không mời mà đến cứ ngồi ám suốt cả buổi trong khi mình còn không biết bao nhiêu hàng phải bồng lên, phải bông hoa nhỏ, phải đối phó với hải quan với công an, phải làm việc với họ... Trong những túi như vậy có thể có bánh xà phòng, lon bia, cái líp, cái xích xe đạp, hoặc lọ dầu xanh. Cũng có khi là món quà đặc biệt giá trị làm mọi người phát thèm: Một đôi giày da cũ. Đôi giày ấy xỏ vào chân đi dọc hành lang, rõ ràng mình đã thay đổi hẳn về chất, trở thành một người sang trọng, lịch sự, có văn hóa, đi đứng rất tự tin, ai cũng phải nhìn: “Giày Hong Kong đấy hở. Đẹp quá nhỉ?”
Xuân đi được một lúc có tiếng gõ của cá sắt xuống nền đá hoa từ xa vọng lại. Tiếng gõ nhanh, nhẹ, trong, dòn, đập vào thính giác nghe hơi ghê ghê. Cốp, cốp, cốp, cốp. Tiếng guốc có cá sắt quen thuộc của bà phụ trách nữ công. Cả hai biết bà đã đi cơ sở về. Xuân trố và bà Phương cùng đi nhanh như nhau, mắt cùng nhìn thẳng về phía trước như nhau nhưng bước chân của Xuân trố sệt đất, còn bà Phương nhấc chân cao nên mới có tiếng cốp cốp đanh giòn như thế.
Hai người bạn ngồi nhìn nhau làm ra vẻ khiếp hãi. Khác với Xuân khi vào cũng như khi ra không nói một lời, vừa đặt chân tới cửa, bà Phương đã nói to:
-  Học sinh tiên tiến ba năm liền được thưởng đây!
Tiếng vang lanh lảnh như tiếng rao tào phớ đây! vậy.
Không thấy ai nói gì, bà lại nói to và vẫn trống không như thế:
-  Năm nay là năm chín tư nhỉ.
Vẫn im lặng. Toàn lịch sự trả lời:
-  Vâng. Năm nay là năm chín tư.
Bà ngồi xuống bàn, nhấc cái thước chặn ngang quyển sổ, lật sang trang, kẻ một cái biểu mới, vừa kẻ vừa nói:
- Niên học 91-92, 92-93, năm nay là niên học 93-94 nhỉ. Đúng rồi.
Tay viết. Miệng méo đi theo từng nét chữ. Rồi lại vừa viết vừa hát khe khẽ: “Trèo lên quản dốc ngồi gốc ơi a cây đa rằng tôi lý ới a cây đa. Rằng tôi lới ới a cây đa. Ai xui ý a tính tang tình rằng cho đôi mình gặp, xem hội cái đêm hôm rằm...” Và buông bút nhìn hai người:
- Này. Tôi mới mua băng dân ca quan họ Bắc Ninh. Nghe thích lắm. Người ơi người ở đừng về này. Tình bằng có cái trống cơm này. Rồi Trèo lên quán dốc. Nghe thích lắm.
Thế nghĩa là trong số những tài sản có giá trị ở nhà bà đã có cái cassette. Không biết một cửa băng hay hai cửa băng nhưng rõ ràng là một tài sản giá trị. Đó là mơ ước của Toàn và của không biết bao nhiêu người. Là thi đua, Toàn đã được sử dụng một cái để phát thêm ca nhạc vào buổi phát thanh và đến khổ vì nó. Hãng Sharp, một cửa băng. Đám cưới nào cũng có người hỏi mượn, mà nội quy là không được cho ai mượn. Toàn chỉ một lần cho Vân mượn dùng trong đám cưới cậu em vợ và một lần liều mang qua cổng bảo vệ về nhà, để vợ con được nhìn thấy sáng chế xinh đẹp gọn gàng kỳ diệu này của người Nhật. Cả nhà quây quần xúm xít quanh cái đài. Đêm ngủ, Toàn để ở đầu giường trong màn, hai vợ chồng nhỏm dậy nhìn những đốm sáng màu đỏ tươi trong như hồng ngọc nhấp nháy. Rồi nghe Thanh Tuyền nho nhỏ nỉ non. Mỗi năm đẽn hè lòng man mác buồn. Chín mươi ngay qua biết bao tình thương. Màu hoa phượng thắm như máu trong tim... Không biết cái cassette của bà Phương nhãn hiệu gì? Bà Phương cắm cúi viết. Im lặng. Miệng chúm lại. Chưa được một dòng đã ngẩng lên hỏi to:
- Con chú Vân năm nay là học sinh tiên tiến à? Tên gì nhỉ? Trịnh Thị Thu Hương à? Lớp 6 hở? Ba năm liền hở?
Rồi vừa ghi vừa lẩm bẩm:
- Ba năm liền. 92. 93. 94.
Lại nói to như người đang phát biểu trong hội nghị, nói với tất cả mà không nói với một ai:
- Xuống cơ sở làm việc xong, tranh thủ ra bưu điện lấy báo cho cậu Mẫn. Con nó ốm. Nó xin phép Vân rồi hở. Nhưng báo Nhân Dân hôm nay chưa về. Báo chí phải được đọc ngay chứ để vài hôm mới đọc một thể còn nói làm gì. Thế nào gọi là tin sốt dẻo.
Bỗng bà hạ giọng như tâm tình một chuyện gì thích thú lắm, không thể để trong lòng:
- Hai ông này. Bưu điện bây giờ diện lắm nhé. Ôi giời ơi. Má phấn môi son hết. Họ có tiêu chuẩn cả đấy. Được may áo dài quần trắng. Được cấp tiền son phấn. Lên bưu điện chính lịch sự lắm. Các cô quần chùng áo dài duyên dáng lắm. Chỉ ở bưu điện chính thôi. Còn bưu điện quận đây chưa đâu. Vẫn bình thường thôi. Tôi bảo ở đây triển khai sau cũng được. Bây giờ đang mùa hè nóng bức. Đường thì bụi. Bụi thế, nóng thế mà phải áo dài, son phấn cũng gay.
Rồi vẫn sôi nổi như vậy:
- Đường bụi nhá. Con đường xuống chỗ mình chỉ còn một khúc thôi mà không sửa nốt nhỉ. Sửa gần xong. Chỉ còn một tí thì hết kinh phí, để đấy. Thật chẳng ra làm sao. Lại định bắt các xí nghiệp đóng góp nữa đây. Lần trước xí nghiệp mình phải đóng góp bao nhiêu Vân nhỉ?
Vân trả lời cho qua chuyện:
- Bốn mươi triệu.
- Xí nghiệp mình bốn mươi triệu. Các xí nghệp khác cũng phải hai ba chục triệu chứ. Nhà nước và nhân dân cùng làm mà chẳng tính toán gì. Bây giờ còn một khúc để gần hai năm nay rồi. Cứ đến đấy là phải xuống xe, dắt lên vỉa hè, chen chúc nhau, toàn bùn với đất. Nắng còn đỡ. Mưa bẩn hết quần áo xe cộ. Hôm nào cũng có tai nạn ô tô. Chỗ ấy như cái ao rồi. Vừa nãy tôi đi qua thấy một cái ô tô chở kính lật ngược. Kính vỡ hết. Phải điều xe cần cẩu đến cẩu. Một xe kính biết bao nhiêu là tiền.
Lúi húi ghi chép đâu được hai, ba dòng trong tờ biểu KHHGĐ Không Hối Hận Gì Đâu, bà lại:
- Chỉ thiệt nhà nước. Tiền đóng góp bốn chục triệu, không biết đầu tư vào công trình bao nhiêu. Hay là vào túi các ông ấy quá nửa. Chỉ chết những người lương thiện như anh em mình. Chỉ chúng mình là nghèo. Lương thiện là chết. Có chức có quyền giàu ngay. Mà người ta bảo không gì kiếm bẫm bằng làm đường đâu các ông ạ!
Toàn chêm vào một ý kiến ngang cành bứa, trêu ngươi:
- Bà này mất tin tưởng ở trên rồi. Chúng ta có cả một đội ngũ đầy tớ đông đảo như thế làm sao mà khổ được. Bà không nghe họ nói trên tivi à? Chúng ta muốn khổ cũng không được.
Bà Phương nhìn Toàn cười, hạ thấp giọng, thân tình hơn:
- Họ ăn kinh lắm. Từ dưới lên trên. Từ trên xuống dưới. Không ai không ăn. Thằng con tôi chơi với con ông chủ tịch quận, hai đứa cùng học lớp 6 với nhau. Thằng con ông chủ tịch mở tủ lục đồ chơi. Thế nào một hộp rơi xuống đất. Toàn nhẫn vàng lăn ra khắp nhà. Hai đứa chui cả vào gầm giường nhặt. Tôi nghĩ đấy chỉ là chỗ lẻ thôi, mới để sơ sài thế chứ...
Toàn đứng lên, cất giọng đanh thép, mắt nhìn về phía xa:
- Chúng ta phải đẩy mạnh việc xây dựng đội ngũ, xây dựng con người mới. Chống mọi biểu hiện tiêu cực, bè phái, tham nhũng, lời nói không đi đôi với việc làm. Cái sợ nhất là chúng ta nói mà không làm. Phải rèn luyện, tu dưỡng vươn lên ngang tầm thời đại. Nhiều vấn đề mới lắm các đồng chí ạ. Như tin học...
Bà Phương cười trước tiên:
- Đúng. Đúng. Công nhận ông này nhớ thật đấy.
Toàn nghiêm mặt:
- Ngày nào cũng nghe trên tivi. Ngày nào cũng đọc trên báo. Không muốn nhớ cũng phải nhớ.
Vân đã định không tham gia vào đề tài muôn thuở ấy nữa, cũng phải phì cười:
- Em nói các bác nghe. Chuyện thật một trăm phần trăm. Một hôm em đi làm về muộn, về nhà đã bảy giờ hơn, đúng chương trình thời sự. Dắt xe đến cửa thấy vợ em đang đứng giữa nhà vái lia vái lịa. Nhà em vốn chăm chỉ hương khói. Người ta thắp hương ngày rằm mồng một. Còn nhà em sáng nào cũng thắp hương. Em nghĩ bụng quái lạ. Sao hôm nay cô ấy lại thắp hương cả buổi tối nhỉ. Có giỗ chạp gì đâu. Mà lại quay lưng về bàn thờ, vái đi đâu ấy. Đến lúc bước vào mới biết thì ra cô ấy đang vái cái tivi. Trên tivi một ông đang nói về nâng cao đạo đức cách mạng. Ông kễnh ấy nhà em biết quá rõ. Khi còn hàn vi, sáng nào cũng một chảo cơm rang. Bây giờ không biết bao nhiêu biệt thự.
Ba người cười ầm. Vân trừng mắt:
- Mà nhà em đứng rất nghiêm, thẳng người, vái rất cung kính.
Toàn bảo:
- Chắc là bà ấy vái thần tài. Mong thần tài phù hộ để lộc chảy vào nhà mình.
Câu chuyện đang có vẻ vào guồng thì Liêu, chủ tịch công đoàn từ phòng bên bước sang. Một người cũng kém tuổi Toàn, vốn là tổ trưởng sản xuất, chiến sĩ thi đua nhiều năm liên tục mà lên. Trình độ, năng lực có hạn, giờ đây nằm trong hàng ngũ lãnh đạo xí nghiệp, cái khổ của Liêu là cuộc họp nào cũng phải nhân danh công đoàn phát biểu ý kiến. Từ phương hướng sản xuất kinh doanh, xét duyệt lao động tiên tiến chiến sĩ thi đua, tổ chức học tập nghị quyết, giải quyết những rắc rối trong khu tập thể,... nói làm sao để vẫn là ý kiến riêng trong khi mình không có ý kiến riêng nào cả, chẳng lẽ cuộc họp nào cũng chỉ một câu: Tôi hoàn toàn tán thành ý kiến của đồng chí tổng giám đốc. Đó là điều băn khoăn trăn trở nhất của Liêu. Điều băn khoăn thứ hai của chủ tịch công đoàn là làm thế nào cho cái bụng to to lên một tí. Liêu vốn gầy, lại cao, bụng lép. Mà cả ban tổng giám đốc ai bụng cũng to, ngay chánh văn phòng cũng vậy. Đứng giữa những người ấy, Liêu trông chẳng có dáng dấp lãnh đạo tí nào. Toàn đã bắt gặp mấy lần chủ tịch công đoàn đứng trước tủ gương, ưỡn người lấy hai tay xoa xoa bụng, ngắm mình trong gương, rõ ràng đang khuyến khích động viên cái bụng to lên.
- Hai ông ngồi uống nước hay đang có việc gì đấy?
Với Liêu cùng cánh phong trào thì không cần giấu và không thể giấu.
- Chúng tôi ngồi chơi thôi.
- Ông Vân sang bên này tôi nhờ một tí.
Hai người đi ra. Toàn định về văn phòng. Bà Phương bảo:
- Ngồi đây đã. Vân nó sắp chuyển rồi. Sắp thoát khỏi đây rồi. Sang chính quyền. Tôi bảo nó từ năm ngoái, từ mấy năm nay rồi cơ. Mày còn trẻ. Còn có điều kiện. Tao già rồi. Năm nay hưu. Sang năm hưu. Vài ba năm nữa hưu. Nhường cho lớp trẻ. Tao chịu. Mày còn sức bật. Ớ đây ăn cám à? Rách lắm. Ai người ta để ý đến mình. Cứ sang chính quyền, sang kinh doanh là khá. Ông Thường đấy. Mới sang liên doanh, cửa hàng một năm. Xây nhà ngay. Sắp xong rồi. Chứ lọ mọ ở xưởng sửa chữa làm gì được. Sáng nào cũng cơm rang mì luộc. Tôi bảo ông Liêu: Vân nó còn trẻ. Cho nó đi. Công tác tư tưởng ông Liêu mãi đấy. Nói chung ai có điều kiện thì cho người ta đi. Cả thằng Mẫn nữa. Tìm chỗ mà đi dần đi.
Bà lại thủ thỉ:
- Như mình về là hai bàn tay trắng. Lương mình tất cả các khoản hơn trăm nghìn. Gạo, rau, chất đốt, tiền điện, tiền nước, bao nhiêu thứ... Tất cả vào ăn không đủ. Lấy đâu ra xe máy. Cứ bảo chống tham nhũng. Trừ những đứa trắng trợn lộ liễu thì bị thôi. Còn làm sao chống được. Nó đã thành dây thành nhợ, thành bè thành đảng có mà giời chống.
Điều ấy đứa bé con cũng biết. Kể cả mấy ông hô hào chống tham nhũng cũng biết. Nhưng Toàn chỉ cười. Không nói gì. Khi bà Phương mở máy, Toàn chỉ nghe chứ không góp chuyện, có chăng chỉ là phản đề như vừa nãy.
Bởi Toàn đã bị với bà Phương một vố. Năm ngoái bà có gặp nhà thi đua bàn việc xin tiền thưởng cho phong trào phụ nữ. Toàn ủng hộ thôi. Vì thi đua là việc của Toàn. Bà Phương làm một tờ trình, xin trích quỹ khen thưởng của tổng giám đốc, thưởng phụ nữ xuất sắc, thưởng phụ nữ tiên tiến, thưởng các tổ, thưởng sinh đẻ có kế hoạch, thưởng mạng lưới (mạng lưới là có cả Toàn đấy). Tổng số tiền thưởng lên đến ba triệu đồng. Toàn đưa trình tổng giám đốc. Bận nhiều việc, tổng giám đốc chưa xem ngay. Hôm sau tổng giám đốc vào văn phòng, ném lên bàn Toàn tờ giấy của bà Phương và quạt Toàn một trận nên thân:
- Ông làm thi đua mà không biết gì cả. Phụ nữ xin tiền thưởng. Thế thanh niên xin ông có cho không? Thanh niên được, công đoàn phải được. Còn Đảng thì làm sao? Quần chúng được, đảng viên không được à? Quỹ nào cho xuể. Sản xuất như thế. Kinh doanh như thế. Thưởng cái gì? Tiền lương còn lo méo mặt đây này.
Lúc ấy ở văn phòng có mặt bà Phương. Bà đang ngồi trước bàn chánh văn phòng Điều, xin Điều duyệt văn phòng phẩm. Bà đứng lên giơ tay chém vào không khí, hưởng ứng chân lý tổng giám đốc vừa nói:
- Đúng! Đúng!
Toàn thấy ơn ớn nơi họng, một cảm giác muốn ói. Khi tổng giám đốc ra, Điều bảo Toàn:
- Đâu. Đưa xem nào?
Điều xem qua tờ trình, cười:
- Nhảm rồi bà Sau Khi Sung Sướng ạ. Bà có hối hận gì không hay Không Hối Hận Gì Đâu?
Bà Phương nhận lại tờ trình cười hì hì:
- Cái ông này chỉ nói bậy thôi. Thì cũng tưởng dễ dàng, xin trích quỹ một ít động viên phong trào. Mình có xin bỏ túi mình đâu mà sợ. Với lại vẫn thấy khách khứa về là ra Đồ Sơn tơi tới thì tưởng xí nghiệp vẫn có nhiều tiền. Tiền động viên thi đua sản xuất chẳng hơn tiền ra Đồ Sơn ăn chơi à?
Điều chán ngán:
- Tôi chán cho bà quá. Tiền ra Đồ Sơn ăn chơi còn đẻ ra tiền, gấp mấy lần chứ không như đồng tiền để các ông bà trao cho hội thi đôi bàn tay vàng đâu.
Rồi lại bảo:
- Mà ai bảo bà chúng tôi ra Đồ Sơn không dự hội thi hai bàn tay vàng? Hát karaoke mà không phải dùng đến hai bàn tay vàng à?
Thực sự cùng cánh hoạt động phong trào, Toàn không ghét gì bà Phương. Toàn chỉ ghê ghê cái dáng đi pắp pắp pắp pắp như máy khâu Mitsubishi (theo so sánh của Vân), cái cách nói nhanh, nói hết những điều mình nghĩ, từ đâu xông đến, bất chấp những người có mặt đang nói chuyện gì, đang làm gì, bà phải xổ ra những ý nghĩ đầy ắp trong đầu, vợi nó đi ngay. Cái hôm Toàn đang cắm cúi ngồi nháp bảng tin, bà bước vào vừa cười thành tiếng vừa hỏi:
- Ông Toàn này. Tôi đố ông biết người già có sợ chết không nào?
Bà cười và cố nén những điều làm bà buồn cười lại. Bà còn chờ Toàn phát biểu đã. Toàn bị cắt ngang dòng suy nghĩ vì lịch sự phải trả lời:
- Có chứ.
Bà cười ngặt nghẹo:
- Hì hì. Già cũng vẫn sợ chết. Về hưu rồi. Bảy mươi tuổi rồi vẫn còn muốn sống. Ông Sanh già xí nghiệp mình về hưu rồi, ốm nặng ở bệnh viện. Tôi với anh Thu bí thư lên thăm. Ông ấy đang nằm. Tôi vào bảo: Anh Sanh này, các anh ấy đến thăm anh đấy. Thế là ông ấy vùng dậy khóc tu tu. Đến buồn cười. Buồn cười chết được. Thế mới buồn cười. Bảy mươi rồi còn sợ chết.
Và nói sau khi chùi nước mắt, vẫn là trong cái nức lên của sự buồn cười:
- Hay là đến lúc ấy mình cũng sợ chết nhỉ.
Đấy. Tính cách bà Phương là như thế. Bà rất được anh em tàu có cảm tình. Thương nữa. Chồng bà cũng là một thủy thủ kỳ cựu, một trong những người có mặt đầu tiên ở xí nghiệp từ khi mới thành lập. Bà cũng vậy. Bà hay nhắc đến những ngày đó. Cái thời đi đến xí nghiệp vui như hội, cái thời làm thêm giờ vì miền Nam ruột thịt chẳng cần nhận thêm lương. Cái thời tập tự vệ bò lăn lê toài dưới nắng, họp thanh niên ca hát thâu đêm. Cái thời tàu vỏ gỗ ra khỏi bờ mấy hải lý thôi, buông mẻ lưới nào cũng trăm con cá hồng, thủy thủ mổ cá kêu như vạc.
Những thuyền trưởng thuyền phó nhiều thâm niên ở xí nghiệp vẫn còn nhớ chuyện chồng bà hy sinh ở Hạ Mai. Hai tàu đỗ liền nhau sát vách núi đá, máy bay Mỹ bắn cháy tàu đỗ bên ngoài. Nước tràn vào, tàu từ từ chìm, kéo nghiêng cả tàu bên trong. Một người vọt từ trong khe núi đá nhảy xuống tàu, dùng rìu chặt phăng dây cáp chằng giữa hai tàu và gục xuống mặt boong. Một tàu chìm, còn một tàu được cứu thoát. Người thủy thủ gan dạ, dũng cảm ấy là chồng bà Phương. Anh không bao giờ trở dậy nữa. Một viên đạn xuyên vỡ toang lồng ngực.
Tất cả gánh nặng cuộc sống đè lên vai bà mấy chục năm rồi. Bà làm hết sức mình nuôi ba đứa con trai, “ba ông hoàng Lào” như cánh thuyền viên vẫn gọi đùa. Làm thêm giờ. Nuôi lợn. Mua cá vét hầm tàu làm mắm, đem bán. Xuống tàu xin cá. Anh em tàu bao giờ cũng dành cho bà những con cá ngon nhất đem về nấu cho ba ông hoàng Lào. Các tàu đi nước ngoài về bến thấy “chị Phương” xuống “thăm tàu” bao giờ cũng có quà: xà bông, dầu xanh, cả áo gió, áo rét cho các cháu. Bà còn dành dụm được vài chỉ vàng gửi mua quạt máy, cassette, tivi... Bây giờ các con bà đều đã tốt nghiệp trung cấp, đi làm.
Là một người hiếu động, nay không có việc làm, bà rất khổ tâm. Cố gắng thuyết phục mãi phân xưởng đông lạnh - một phân xưởng lao động chủ yếu là nữ - mới tổ chức được hội thi hai bàn tay vàng. Lập ban chấm thi. Toàn ở ban thi đua xuống lấy tin tức thông báo kịp thời từng giờ một trên hệ thống truyền thanh. Rồi tổng kết, khen thưởng. Nhưng phong trào chỉ lên được một ngày hôm ấy. Vì nguyên liệu phải dồn mấy ngày mới đủ cho một ngày thao diễn!
Cũng chẳng thể suốt ngày suốt tháng nắm tình hình kế hoạch hóa gia đình, sức khỏe sinh sản. Cũng chẳng thể suốt ngày lên Liên đoàn lao động.
Thật may, ở xí nghiệp có một việc ai cũng ngại. Đó là những đám ma! Đám ma ở thành phố thì đơn giản thôi. Nhưng đa phần ở những nơi xa: Ninh Bình, Hà Bắc, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh... Nó thường đến bằng những bức điện rất đột ngột. Cái chết của đích thân cán bộ, thuyền viên. Của bố, mẹ, vợ một đồng chí cán bộ tàu hay cán bộ phòng ban. Không thể không đi. Mà phải chuẩn bị xe đi ngay kịp dự tang lễ. Bên cạnh việc chuẩn bị tiền trợ cấp theo quy định của xí nghiệp, chuẩn bị xe, điều khó khăn nhất là ai đi? Hành trình xa, lại phà đò, lại đột xuất, chưa biết đường biết lối. Ai cũng ngại. Trong hoàn cảnh ngặt nghèo, bị động ấy, bà Phương nổi lên như một ngôi sao sáng. Chỉ bà Phương đi. Nằm trong bộ tứ, bà đủ tư cách đủ cương vị thay mặt lãnh đạo xí nghiệp. Và bà đến rất kịp thời, đúng lúc.
Tại nhà đám, bà được tiếp đón, được kính trọng, được quý mến vì xa xôi như thế xí nghiệp cũng vẫn đến chia buồn và dự tang lễ với gia đình. Bà nói nghĩa tử là nghĩa tận, dù bận bịu đến đâu xí nghiệp cũng có nghĩa vụ phải đến viếng (ông, anh, chị hoặc bà) và chia buồn với gia đình. Anh (hay chị ấy) công tác ở xí nghiệp lâu năm có nhiều đóng góp. Một tổn thất lớn cho gia đình và cũng là cho xí nghiệp. Mặc dù đi xa hàng trăm cây số, ê ẩm cả người, ăn cỗ nhà đám nguội tanh nguội ngắt, ruồi bay vù vù, suốt đêm chập chờn trong tiếng kèn đám ma, bà Phương vẫn cứ tươi tỉnh. Bà hiểu rằng mình đã làm được một việc hữu ích. Và bà có một vị trí nhất định trong xí nghiệp.
Khi trở về xí nghiệp, bà tươi tỉnh gấp đôi dù bà mệt gấp đôi. Tổng giám đốc, bí thư đảng ủy, chủ tịch công đoàn, trưởng phòng tổ chức xúm lại quanh bà, hỏi han tình hình đi đường, sức khỏe của bà, tình hình đám xá... Bà báo cáo lại và còn nói cả những nhận xét của mình về gia đình nhà đám:
- Nhà ông Tuyên nghèo lắm. Ông ấy ở đây ăn diện thế. Thuyền trưởng bao năm rồi. Đi Hong Kong mấy chuyến mà nhà chẳng có gì. Nhà tranh vách đất, kém nhất xóm ấy. Thì ra ông ấy gửi về ít lắm. Bây giờ bà ấy chết rồi mấy đứa con mới gay đây.
Đừng nghĩ rằng cái sự đám xá như thế họa hoằn mới có. Không. Xảy ra luôn đấy. Có tháng tới hai ba đám. Nhưng cũng nhiều khi nửa năm chẳng đám nào. Những lúc ấy bà Phương buồn. Bà nhớ những chuyến đi xa. Một lái xe với một mình bà là thủ trưởng. Đúng là thủ trưởng. Bà nhớ những cái rạp dựng ở sân nhà đám. Nhớ các bà bổ cau têm trầu. Nhớ người đi ra đi vào mặt mũi nghiêm trang và bận rộn. Bà được ngồi ở vị trí danh dự, nhưng bao giờ cũng tìm cách xuống ngồi với cánh đàn bà... Bà nhớ mùi hoa huệ, mùi nhang đám ma, nhớ tiếng kèn đám ma quen thuộc và ảo não... Chính bà Phương đã một lần thổ lộ với Toàn:
- Lâu lâu đi xa một tí nó cũng thay đổi không khí ông ạ.
Toàn biết nội dung chữ đi xa ấy. Và cũng không phải vì thế mà Toàn đánh giá thấp bà trong những chuyến công du. Hãy nghĩ tới những chuyến đi hàng trăm ki lô mét trên con đường nắng chảy nhựa đường, chờ phà mấy tiếng đồng hồ. Hay gió bấc cắt ruột, hay mưa dầm đường làng lầy lội. Hãy nghĩ tới những bữa cỗ nhà đám, những đêm thâu nằm úp thìa với những người không quen biết, tiếng kèn đám ma ngay bên tai...
Toàn rất kính phục bà Phương. Toàn nghĩ mình không làm được việc ấy, không thể nào làm được việc ấy.
Thời tốt đẹp đã qua rồi! Cho đến bây giờ những người rách việc thỉnh thoảng vẫn ôn lại thời kỳ vàng son ấy. Thời kỳ chênh lệch giàu nghèo chỉ là sự chênh lệch giữa những người đi bộ với nhau, chả đáng là bao. Có hơn nhau cũng chỉ là cái áo pha lon, cái quần xa tanh, hay thỉnh thoảng nấu một nồi chè, múc ra mỗi người một bát. Không như bây giờ, sự chênh lệch giữa những người đi bộ với những người đi xe máy, đi ô tô, đi máy bay trên con đường thiên lý. Thời kỳ còn đánh cá, thời kỳ còn phong trào. Thời kỳ con người cốt sao chỉ có miếng ăn. Và mỗi tàu mất hàng tạ cá, hàng tấn cá - toàn cá ngon - một chuyến biển.
Cô Phòng bao giờ cũng cười chảy nước mắt mỗi khi nhắc đến những gói cá toát mồ hôi hột. Xin được cá, cho vào túi ni lông, bọc giấy báo bên ngoài thật vuông vắn rồi mới cho vào túi xách. Nhưng túi đổ mồ hôi cá lạnh. Đi qua cổng bảo vệ ra vẻ nghiêm nghị nhìn thẳng. Bảo vệ cũng ra bộ mải mê đắm chìm trong suy nghĩ nội tâm, mắt nhìn tận đâu đâu.
- Cái bố gì ở bộ về chứ. Cặp da đen bóng loáng, oai vệ lắm. Nắng tháng sáu chang chang mà cái cặp ướt đẫm. Thế bố hỏi con chứ cái cặp chứa tài liệu gì mà ghê thế?
Cô lấy mùi xoa lau nước mắt nói tiếp:
- Anh Tí này. Hôm ấy tàu đánh tôm về. Em xách túi xuống tàu. Lối đi xuống tàu đã chật thì chớ. Người đứng như nêm. Lại mất điện. Tối như hũ nút. Em cứ chen bừa. Mãi mới đến được cửa nhà tắm(1). Em gọi: “Anh Hùng lùn ơi. Lại Hùng lùn ơi mới kinh chứ! Túi của em đấy nhé. Nhớ đấy”. Nghển cổ nhìn vào, thấy ông Hùng đại phó quần áo bảo hộ lao động đứng trong nhà tắm. Dưới chân bao nhiêu là túi. Có một lồ toàn cá song với cá tráp, ngon lắm. Chắc là để biếu các sếp. Mấy người nữa đến sau, vất túi vào. Ông Hùng nhặt túi, bắt đầu bốc mỗi túi một ít. Rồi nói to: “Thôi nhé. Không nhận túi nữa đâu đấy”. Lại cười khì một mình: “Thật cứ như là mậu dịch ấy”.
Cô cất tiếng cười lanh lảnh và tiếp:
- Công nhận ông Hùng ông ấy tốt thật đấy.
Trước đây con người đối với nhau còn tốt như vậy. Dù là lấy của nhà nước đi cho. Nhưng cũng vẫn là còn nghĩ đến nhau, vẫn còn thương nhau. Khi mới bắt đầu chuyển một số tàu đánh cá đi vận tải nước ngoài, cái tình cũ vẫn còn. Cô Phòng và nhiều người khác vẫn được quà (ngoài suất quà tập thể trong túi ni lông). Thuốc lá ngoại, xà phòng thơm, xích líp xe đạp. Dùng và bán. Thêm vào nuôi con. Ngày ấy ở xí nghiệp có biết bao loại tình thương. Anh em nhân viên phòng ban sống nhờ vào tình thương đó. Và cả khối phòng ban đều phục cách phân loại tình thương của anh chàng Lập, kỹ sư lưới thuộc phòng kỹ thuật:
-  Tình thương lạnh lẽo (cả ướp đả)
-  Tình thương băng giá (cá ướp đông)
-  Tình thương thối nảt (tôm nảt)
-  Tình thương sắt thép (xích líp xe đạp)
-  Tình thương mây khói (thuốc lả ba số, Capstan)
-  Tình thương thơm tho (xà phòng thơm)
Hầu như tất cả cán bộ công nhân khối trên bờ đều được hưởng tình thương ấy, không ít thì nhiều. Mỗi người có một con đường riêng của mình để đến được với những tình thương trên, nhất là đến với ba loại tình thương lạnh lẽo, băng giả và thối nảt, nghĩa là đến với hầm cá.
Giờ đây tình người bạc bẽo. Có người chuyến trước đi đánh cá còn vui vẻ với Toàn, chuyến sau đi tàu vận tải ngoại thương về, gặp Toàn trong xí nghiệp, giả cách không nhìn thấy hoặc chỉ gật đầu chào nhạt nhẽo. Toàn cảm thấy như mình bị xúc phạm. Thật là giở mặt như bàn tay vậy. Bây giờ người ta chẳng cần thành tích, chẳng cần chiến sĩ thi đua, bằng khen huân chương. Bây giờ là tiền.
Chính Toàn đã nói hài hước:
- Tôi cũng phải xin đi nước ngoài một chuyến, xem cán bộ thi đua các hãng Hitachi, National hoạt động ra làm sao.
Và anh em tàu vận tải ngoại thương vỗ vai Toàn cười ngất:
- Bên ấy không có thi đua đâu, bố!
Với các tàu vận tải nước ngoài, thời đại thi đua đã qua. Và cũng qua luôn cái thời xách con cá về nhà. Chở cá tôm đấy nhưng không ai thèm lấy.
Toàn biết mình chẳng là cái đinh gì nữa. Chẳng ai cần đến Toàn nữa. Ngay anh em trên bờ, những giám đốc lạnh đông, những giám đốc cơ khí sửa chữa cũng chào Toàn, nửa đùa nửa thật: “Chào nhà thua đi”. Ừ, thôi, không cần là đúng thôi. Chẳng trách được họ. Nhưng dù sao cũng còn tình người cả chục năm nay chứ. Sao họ hà tiện lời chào đến thế? Thử mời xem Toàn có xuống tàu không? Những người như thế Toàn khinh. Dù có giàu đến mấy Toàn cũng khinh. Toàn thể hiện sự khinh bỉ của mình bằng cách có giáp mặt nhau, cũng làm như không nhìn thấy họ.
Thế rồi tiên trách kỷ hậu trách nhân. Toàn cho rằng nếu trước đây họ lợi dụng Toàn để được tiếng tăm, để được thỏa mãn lòng tự ái (con gà tức nhau tiếng gáy), để được đề bạt tăng lương thì Toàn cũng lợi dụng họ để kiếm miếng ăn nuôi vợ nuôi con. Đôi bên lợi dụng lẫn nhau thôi. Tình nghĩa gì đâu. Nếu mình được đi nước ngoài mình cũng làm như họ. Mưa sao được khắp. Nhất là việc buôn bán làm ăn ngày một khó. Có người đáp số bằng không. Có người đáp số bằng âm. Có người chết hẳn. Cơ số đạn ít. Mà có nhiều đạn chăng nữa cũng chẳng thể bắn vung vãi. Phải lựa chọn mục tiêu. Và đã bắn là phải trúng.
Ba loại tình thương sắt thép, mây khói và thơm tho không còn cũng không ảnh hưởng gì lắm. Gay go ở chỗ ba loại tình thương lạnh lẽo, băng giả và thối nát cũng đã ra đi. Vẫn có người còn được hưởng nhưng số đó là rất ít. Cùng làm ở phòng kỹ thuật nhưng Khoa vẫn được thương. Còn Lập thì nguồn thương gần như đã cạn. Vì Khoa là kỹ sư cơ khí. Khoa vẫn có việc phải xuống tàu. Các đơn đặt hàng sửa chữa đều phải qua Khoa. Khoa vẫn có cửa. Thuyền trưởng, máy trưởng, anh em tổ máy thế nào chả có quà mỗi khi tàu về bến, Khoa xuống khảo sát sửa chữa. Lập thì trều. Vì Lập là kỹ sư lưới. Có ai đặt hàng sửa chữa lưới, cân chỉnh lại tâm của ván và tính góc tống an pha của ván nữa đâu. (Mơ thì đã từ lâu rời xa những công thức ấy. Và cũng không ở xí nghiệp nữa. Mơ đã toại nguyện, đã trở thành một sếp, chuyển sang làm giám đốc công ty xuất khẩu thủy sản của thành phố và vẫn phòng không. Chẳng biết có ai đến với Mơ không, để Mơ tuyên bố bắt đầu việc ấy: “Nào, ta sinh hoạt nào anh!") Ngay các tàu còn đánh cá cũng không cần đến Lập. Họ tự làm. Với lại tính Lập rất tự trọng. Dù đói nhưng rất tự trọng. Từ khi trong hội nghị công nhân viên chức có thuyền trưởng phát biểu: Tàu cả về, người xuống như dòi thì Lập chỉ xuống tàu khi có người mời. Lập nhất quyết không chịu là dòi dù có đói đến đâu!
Một dạo Lập đã tưởng nghề lưới của mình rồi lại được trọng dụng. Ây là khi xí nghiệp có chủ trương thí điểm phát triển thêm nghề lưới đèn. Nếu thắng lợi sẽ làm cả nghề lưới vây ánh sáng nữa. Được giao trách nhiệm chủ nhiệm đề tài, Lập lao vào công việc. Lập tính toán thiết kế. Lập ra xưởng lưới. Chị em xưởng lưới quây lấy Lập. Họ bảo Lập:
- Thầy ơi. Chúng em quên hết cả nút chân ếch đơn với nút chân ếch kép rồi.
Đó là các cô nhắc lại với thầy giáo Lập những câu Lập hỏi họ trong kỳ thi nâng bậc do phân xưởng tổ chức. Không chỉ làm vợt và một vàng lưới rê để thả kết hợp thí điểm, là chủ đề tài Lập còn lao vào thiết kế thuyền, mua sắm đèn măng sông, lập danh sách thuyền viên lấy ra từ đám lực lượng dự bị để tổ chức duyệt, ra quyết định. Phạm Cương được chỉ định làm thuyền trưởng lưới đèn. Ông chủ nhiệm đề tài và ông thuyền trưởng mới phong này gặp nhau ở một điểm: Cùng muốn phá thế độc nghề lưới vét. Cái nghề lạc hậu tàn phá hủy diệt môi trường, hiệu quả kinh tế rất thấp. Cả hai cùng mơ tưởng đến thành công. Mà thành công chứ sao lại không. Chi phí thấp, chất lượng cá lưới đèn chắc chắn cao. Các tàu lưới vét già cỗi rồi, có muốn vét cũng không vét được. Nước lên thuyền lên. Đó là mong ước của Lập, chỉ của Lập thôi. Còn Phạm Cương không. Anh thuộc trường phái bi quan, vả lại anh đã có hướng: Về làm thuyền trưởng cho một hãng vận tải tư nhân mới thành lập ở quê. Cái chính là phải có tên trong danh sách thi thuyền trưởng kỳ này. Đoàn tàu thuyền hùng dũng ra đi. Đích thân Lập xuống thuyền nhỏ, thắp măng sông, nụ thuyền cùng với những thuyền viên khác. Say như cá say ánh sáng đèn. Đã lâu lắm mới lại nhìn thấy cảnh ấy. Những con cá giương mắt đờ đẫn, hai vây mang gần như trong suốt chỉ hơi động đậy như bị thôi miên. Những con mực liên tục đổi màu thật đẹp, nhất là khi toàn thân nó chuyển sang một màu đỏ rực, vây lườn mềm mại như sóng lượn. Chỉ việc cho vợt xuống xúc đổ lên thuyền. Người xúc, người nụ. Đèn măng sông sáng rực. Dù giữa biển, vẫn cảm thấy sức nóng của những chiếc đèn tỏa ra. Da vừa ra mồ hôi đã khô ngay. Chỉ một đêm đầu tiên, tất cả đều thấy mình óp đi. Tóp đi. Lập động viên anh em. Và lại xuống một thuyền khác. Nhưng ngay đêm thứ hai anh biết rằng thất bại rồi. Cái nghề dân chài cá thể hay hợp tác làm rất hiệu quả thì anh em trong “đề tài” của Liên hợp Biendongfiscom này không thể làm được! Nó quá vất vả. Sự chịu đựng, cường độ lao động bỏ ra gấp vài chục lần đi đánh cá. Lính quốc doanh xài lưới vét quen rồi. Nhàn nhã, công tử quen rồi. Thả lưới xong là nghỉ, là ngủ, là bài bạc, mặc cho con tàu kéo lưới. Chờ ba tiếng sau, khi chuông gọi kéo lưới mới “quần đẹp áo đẹp” đi ra. Nhiều cá, ít cá không cần biết, thả lưới muối ướp cá xong lại vào cabin nằm dài hay đứng trên boong hút thuốc lá ngắm trời ngắm biển. Rách lưới, xúc bùn, sự cố cũng vất vả đấy. Nhưng không thể so sánh với lưới đèn, suốt đêm nụ thuyền, suốt đêm đứng trong hơi nóng của những chiếc đèn măng sông trên con thuyền nhỏ nhấp nhô đầu ngọn sóng... Và còn một điều căn bản nữa là đồng lương chẳng thể phá khung, chẳng hơn lương đi đánh giã là bao. Sau hai tuần thử nghiệm, các thuyền viên của anh gần như lãn công. Ôm. Ôm la liệt. Người sốt. Người ỉa chảy. Người kiết lỵ, người không bệnh gì nhưng nói kiệt sức rồi... Việc chuyển nghề lưới đèn kết thúc sau lần ra quân thứ hai. Khi tất cả anh em đều báo cáo tổ chức xin nghỉ phép, nghỉ bù, hoặc nói thẳng ra là sức khỏe yếu không theo được.
Lập biết anh đã thất bại hoàn toàn. Bởi chính lãnh đạo cũng không quyết tâm. (Anh đâu biết tổng giám đốc sốt sắng duyệt phương án này cũng chỉ để chặn họng bọn “thối mồm” ganh ghét đi đâu cũng nói ông không tập trung vào đánh cá, không chịu phát triển ngành nghề mới, chỉ chú ý đến những tàu vận tải ngoại thương và bây giờ ông đã có câu trả lời bọn họ). Muốn chuyển đổi ngành nghề phải thay đổi ít nhất một nửa thiết bị và quan trọng hơn, phải đào tạo cả một đội ngũ thuyền viên mới. Phải đầu tư thời gian dăm bảy năm là ít mà các sếp đâu có tính chuyện lâu dài. Ai biết mình sẽ còn ở đây bao lâu. Cái chính là với một lực lượng thiết bị và con người sẵn có như vậy, anh sử dụng nó như thế nào, bóc nó như thế nào để cầm cự và vừa cầm cự vừa biến thiết bị, tàu, cầu cảng, kho lạnh thành tiền, thành vàng, thành đô la của mình, những thứ dễ cầm, dễ mang theo, dễ cất trong túi, trong tủ gia đình hay tủ phòng làm việc, nếu phải có quỹ đen, tránh sự giám sát của các phu nhân.
Những người có điều kiện đều biết chiết suất sắt thép, bê tông thành tiền thành vàng đút túi, chẳng cứ gì các sếp. Các phân xưởng biết. Anh em đi tàu biết. Các cửa hàng biết. Biết và làm. Nhiều người biết nhưng không có điều kiện làm. Như đám công nhân phân xưởng. Như xưởng lưới đang thất nghiệp. Như đám nhân viên phòng ban. Như Lập. Bây giờ Lập xác định được rồi. Cứ là khốn nạn thôi. Khốn nạn đến bao giờ không biết. Có lẽ cho đến khi lũ con lớn lên đi làm thêm cặp vào với Lập. Bấy giờ mới đỡ gay go. Đến lúc ấy Lập đã sáu bảy mươi rồi.
Hoàn cảnh gia đình Lập rất gay. Bốn đứa con đang tuổi học trò. Vợ Lập lại bị tâm thần. Lúc nào cũng phải có người trông. Vay giật, chạy vạy mãi đưa được đứa con gái lớn sang Tiệp Khắc lao động, mới gửi về được hai chuyến hàng thì nước Tiệp Khắc xã hội chủ nghĩa tan, phải về nước. Số tiền con gái được bồi thường do về nước sớm đủ mua chiếc máy khâu cho nó may gia công, và thả một đàn lợn. Chẳng có việc gì làm, Lập hay ôn lại chuyện ngày xưa. Lập mà kể thời các tình thương còn đang tràn trề lai láng thì ghê lắm. Thật là một thời thần tiên. Lập chẳng phàn nàn kêu ca cuộc sống nửa lời. Lập biết chẳng ai thương mình, nên Lập cứ cười. Lập bảo mọi người:
- Thằng út nhà tôi mới đổi tên. Làm lại giấy khai sinh nhưng công an không cho.
- Sao? Sao lại đổi tên? Vẫn thấy gọi là thằng Tiệp cơ mà. Tên hay thế còn gì nữa.
- Đấy. Chính vì thế mà phải đổi đấy. Bây giờ làm gì còn Tiệp nữa. Cả nhà tôi đều gọi nó là thằng Séc Và Slôvác. Họ Séc, chữ đệm là Và, tên Slôvác.
Người Lập ngày càng gầy. Da Lập càng tái xanh. Nhưng Lập lúc nào cũng hài hước. Lẽ ra Lập cũng là thuyền trưởng thuyền phó gì rồi. Bạn bè học khóa sau cũng đã có người là thuyền trưởng. Thời học phổ thông, Lập chỉ mê nghề đánh cá. Tốt nghiệp về đây, Lập đã đi đánh cá, làm lưới trưởng tàu 1000 mã lực. Một lưới trưởng có năng lực. Lập được điều về phòng kỹ thuật, chuyên theo dõi ván lưới. Lập đã giảng cho Toàn nghe một cách rất “oanh liệt”:
- Công thức về ván dài mấy trang giấy. Nó dựa trên nguyên lý của thủy động học như máy bay dựa trên nguyên lý của khí động học.
Bây giờ các tàu nằm bến cả. Đúng mùa vụ mới có dăm ba tàu nhúc nhắc đi đánh cá. Khi về bến kêu như cha chết. Dù nhặt từng con cá ót liệt bé bằng đồng xu, mỗi chuyến cũng nợ tiền dầu, tiền đá non chục triệu đồng. Phân xưởng lưới, nơi Lập đặc trách theo dõi đóng cửa im ỉm. Năm năm đèn sách. Thôi rồi những góc tống an pha, những dây giềng lực, những dây giềng hông, những lưới 8, lưới 6, những ma ní móc mở, những độ mở cao, độ mở rộng của miệng lưới và cũng thôi luôn những tình thương lạnh lẽo, băng giá, thối nát và tanh tưởi... Cái nguy ở đấy. Giờ Lập chỉ còn mỗi niềm vui là nghe mọi người nhắc lại bản tổng kết các loại tình thương mà Lập đã sáng tạo ra, đã tổng kết lại, trong đó Lập thích nhất, hay nhắc đến nhất là tình thương thối nảt. Bởi trên đời này lắm tình thương thối nát thật. Đâu cũng sực mùi thối nát. Gặp Toàn ngoài hành lang trong những lúc đi vẩn vơ, Lập bắt tay Toàn cười toe toét:
- Anh em mình xuống tàu kiếm tí tình thương thối nát đi.
Nói vậy nhưng lại kéo Toàn về phòng mình, mời Toàn ngồi xuống chiếc ghế dựa đối diện, lấy bút giấy ra vẽ, vừa vẽ vừa giảng:
- Đây. Miếng đất nó như thế này. Chỗ này là đường cái đi vào cổng. Khu nhà ở, em sẽ làm ở chỗ này vì nó trông ra hướng Nam. Em chỉ làm hai tầng thôi. Nhưng nhiều phòng. Mỗi tầng bốn phòng. Em chúa ghét làm nhà cao tầng. Leo mỏi chân. Với lại cũng còn phải tính đến tuổi già chứ. Leo làm sao được? Phòng nào có toa lét của phòng ấy riêng. Nhưng hóa ra phải làm hai tầng rưỡi cơ đấy. Vì phải mở cầu thang lên sân thượng. Bể nước cũng đặt ở trên ấy. Vừa có áp lực nước mạnh, vừa chống nóng. Chỗ này em đào cái ao, kè đá bốn chung quanh, thành một cái hồ. Giữa hồ là một căn nhà bát giác, toàn tre nứa lá hết, có cầu bắc từ bờ ra. Để bè bạn đến chơi, câu cá, uống rượu. Chỗ này em làm một con đường hơi cong, tạo thành một vòng cua để xe máy lượn. Hai bên đường đi vào cổng em trồng toàn bạch đàn. Bây giờ em hỏi ý kiến anh về vấn đề mấu chốt nhất: Nhà giữa hồ nên làm bát giác hay lục lăng? Vòng cua xe máy nên làm rộng hay hẹp?
Nói đến đâu, cây bút bi của Lập lia đến đấy. Một dinh cơ hiện ra với cả phối cảnh, cây cối trời mây. Lập đưa tờ giấy ra xa nheo mắt nhìn với vẻ trầm ngâm, suy tư nhất trên đời. Toàn cũng bắt chước vẻ mặt ấy, ngập ngừng:
-  Mây cứ ở chỗ ngọn cây này?
-  Cứ ở chỗ ngọn cây này! Lập nói chắc như đinh đóng cột.
-  Không bay?
Mặt xám ngoét, má hóp nhưng Lập cười rất tươi:
-  Nó bay đi rồi nó lại bay lại.
Toàn như cất được gánh nặng, thở phào:
-  Thế thì được!
Rồi anh rụt rè hỏi:
-  Nhà trên hồ có thể làm hình bầu dục được không?
-  Ừ. Bầu dục. Bầu dục. Sao lại không bầu dục nhỉ?
Lập thu tờ giấy về, khoanh một vòng bầu dục ở giữa “hồ”, và lại đưa tờ giấy ra xa, mắt nheo nheo:
-  Nhà bầu dục, hơi tốn một tí nhưng ăn chơi đâu sợ tốn kém. Còn chỗ vòng cua?
Toàn nói chắc như đinh đóng cột, giọng nói của những người sành điệu:
-  Vòng cua phải rộng! Để xe máy đi vào, nghiêng một tí nó mới sướng.
Lập khuỳnh hai tay làm bộ đang nghiêng đi và tán thưởng:
- Đúng! Vòng cua phải rộng! Sau này còn có ô tô nữa chứ.
Lập cúi xuống bàn lấy bút nguyệch ngoạc mở rộng đường cua, lẩm bẩm:
-  Vấn đề tầm nhìn của em vẫn còn hơi kém.
Và cười ha ha. Điệu cười của một tỉ phú đang nghĩ cách tiêu tiền, bắt đồng tiền phục vụ sở thích, niềm vui của mình và của bạn bè.
Lập cho tờ giấy phác thảo ngôi biệt thự tương lai vào ngăn kéo trong khi Toàn vẫn làm ra bộ suy nghĩ đăm chiêu:
-  Còn chuồng chó béc giê đặt ở đâu? Nhà thế này phải nuôi chục con béc giê giống Đức chứ ít à? Không nuôi chó thì nó thịt!
Lập kéo Toàn đứng lên, giải đáp cho Toàn nỗi băn khoăn ấy:
-  Em sẽ làm béc giê. Tự làm béc giê. Anh bảo có được không? Tốt quá đi chứ lại.
Hai anh em cùng cười ngặt nghẹo. Lập bảo:
-  Thôi hãy để phương án xây nhà lại. Đấy là cái thì tương lai sán lạn. Phải giải quyết thì hiện tại gay go này đã. Xuống tàu với em xem có chút tình thương nào không?
Thấy Toàn tỏ vẻ ngần ngại, Lập động viên:
-  Cứ xuống chơi. Tàu 12 mới về hai hôm nay. Vui vẻ, ngồi. Nhạt nhẽo, lên ngay. Vào chỗ thằng An thuyền phó một. Tàu cũ của em mà. Giá cứ ở đấy đâu đến nỗi thế này. Em lên thì thằng An xuống thay em làm lưới trưởng. Rồi nó lên thuyền phó. Cái thằng đi bước nào trúng bước ấy. Mình đi bước nào hỏng bước ấy. Nhưng cũng chẳng phải. Thằng An là em con chú con bác với ông sếp chánh. Ông ấy sắp xếp nó vào bộ khung đi nước ngoài ngay khi còn đang đánh cá. Mình đâu biết. Với lại có biết cũng chẳng làm gì được. Làm sao mà chống được ý trên.
Nói rồi Lập nắm tay Toàn, kéo Toàn ra cầu cảng. Trên đường đi, Lập rủ rỉ:
- Lứa lợn này của em không ăn thua gì. May mà gỡ được tiền giống. Có con lợn to nhất thì tự nhiên lăn đùng ra chết. Mà có phải không chăm đâu. Trời nóng ba bảy độ, vợ chồng con cái chỉ có một cái quạt cóc với chiếc Hoa sinh bài cũ tàu 19 mua hộ. Còn cái Hitachi to, nhờ thằng An mua tuốc năng cẩn thận dành cho đàn lợn. Nước khó khăn là thế mà ngày nào cũng phải tắm cho lợn. Người tắm lợn cũng tắm. Có kém cạnh gì đâu! 
Lần đầu tiên Toàn xuống một tàu vừa đi nước ngoài về. Còn trước đây Toàn chỉ dám đứng xa xa, hoặc mạnh bạo lắm là đi lướt trên cầu tàu, qua gió thổi ngửi cái hơi hướng nước ngoài từ tàu đưa lên thôi. Bởi vì dưới ấy là một thế giới khác, là những người Việt thật đấy nhưng là những người Việt khác. Bởi họ đã đến Hong Kong đã tới Kobe, đã nện gót chân trên đường phố Singapore sạch như lau như lai, nghe chim hót điếc cả tai. Quần áo họ khác, đồng hồ họ khác. Họ đeo kính American. Họ đeo nhẫn vàng to như con đỉa sít ngón tay. Là đàn ông nhưng họ đeo cả dây chuyền vàng to như cái xích. Họ lại còn đi những đôi giày da bóng loáng. Họ mặc những chiếc áo có rất nhiều túi, nhiều phéc mơ tuya trông rất sừng sộ, họ khoác trên vai những chiếc xắc rất nhiều màu, dù to dù nhỏ đều rất gầm ghì, họ phóng xe máy nhanh hoặc chầm chậm áp tải những chiếc xích lô trên đó nghễu nghện những tủ lạnh, những quạt cần, những tivi, những dàn cassette, những thùng giấy chẳng biết bên trong chứa gì nhưng chắc chắn không phải giẻ rách, họ đốt thuốc lá ngoại thơm phức, họ bật lửa bằng những chiếc bật lửa đẹp như những đồ trang sức, họ mở nút những lọ dầu xanh nhỏ xíu thơm lừng xoa xoa lên mũi mỗi khi họ hắt hơi, họ nói chuyện với nhau bằng nét mặt dáng điệu của những người ở một thế giới khác... Nhìn họ mà buồn. Mà thèm. Mà thấy họ sao sung sướng thế. Và tất nhiên vợ con họ cũng có cuộc sống khác hẳn vợ con mình. Họ, gia đình họ là một lớp người ưu việt, lớp người đã tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội, trong khi tuyệt đại đa số đám chúng sinh nghèo đói non trăm triệu người Việt còn đang trong giai đoạn dân chủ nhân dân.
Những con tàu từ nước ngoài về đặc vẻ một thế giới khác còn ở chỗ có công an, hải quan mặc sắc phục lên xuống canh gác con tàu. Như lúc này Toàn theo Lập đi qua chiếc xe ô tô đỗ phía boong lái và cần cẩu trên tàu đang bốc những kiện mì chính từ hầm lên ô tô (sao mà lắm mì chính thế hở giời! mì chính người ta đếm từng hạt khi tra vào nồi canh mà ở đây chất cao như núi!), rồi bước lên cầu thang xoai xoải (nước đang xuống) từ cầu cảng lên tàu Hạ Long 12, có hai nhân viên hải quan ngồi trên hai chiếc ghế nhựa đặt ở chỗ băng chuyền cá. Ngồi ở đó có thể bao quát tất cả con tàu. Cả hai còn rất trẻ buông tờ báo đang đọc, nhìn Toàn và Lập rất nhanh rồi lại chăm chú vào tờ báo, bên cạnh là hai lon Coca Cola uống dở đặt ở cái ghế thứ ba cùng với bao ba số.
Cửa phòng đại phó An có rất nhiều dép, những đôi dép lê bẩn thỉu, chiếc nọ chồng lên chiếc kia. Điều đó nói rằng An đang có nhiều khách mà toàn khách trong xí nghiệp. Toàn chững lại, ngần ngừ định quay lên, nhưng Lập gần như lôi anh bước vào. Khói mù mịt trong buồng. Người ngồi chen nhau trên đi văng, trên giường. Những lon bia, lon nước ngọt màu sắc óng ánh đã bật, đã uống. Trong phòng mấy thứ đồ dùng chỉ trông đã kính trọng rồi: Một chiếc quạt có hẹn giờ cánh vàng chóe, một chiếc tivi màu Philip và một tủ lạnh Toshiba trắng toát hai cánh đứng lầm lì ở một góc không nói không rằng, đầy tự tin ở giá trị của mình. Ai cũng biết đấy là những thứ được coi như mua để dùng trên tàu và không phải thuế. Thấy có khách mới, An đang ngồi nép trên giường sát cửa sổ đứng lên, niềm nở:
- Hai bác. Mời hai bác ngồi.
Rõ ràng không còn chỗ nào ngồi nữa. Thấy vậy, một vị khách - đồng chí Lâm, tổ trưởng tổ điện thuộc phân xưởng sửa chữa - đứng lên:
- Thôi anh em chúng tôi ngồi đã lâu rồi. Xin phép đại phó.
Nhiều người lục tục kéo ra theo Lâm. Toàn để ý: Mọi người đều ra về tay không. Và mừng thầm: Đông thế, của đâu mà rải cho thấu. Họ về hết chỉ còn mình và Lập ở lại có thể sẽ có chiến lợi phẩm, có quà. Nhưng họ không ra hết. Vẫn còn hai người ở lại. Một chị công nhân xưởng lưới, và Bính, phó quản đốc xưởng lạnh. Lập đón hai lon bia An đưa, cười tươi như ở nhà mình, như chính mình là chủ:
- Uống đi anh Toàn.
Toàn uống một ngụm và hỏi:
- Sao? Chuyến này đi suôn sẻ chứ ông bạn?
Vừa nhấp một ngụm bia mặt Toàn đã đỏ bừng. Đỏ bừng không phải vì bia mà vì câu hỏi ấy. Câu hỏi ấy là thừa. Ai chả biết chuyến đi suôn sẻ. Không suôn sẻ thì đã ầm cả xí nghiệp rồi. Chở hàng của xí nghiệp đi. Mua hàng cũ ở Hong Kong về. Làm luật với công an, hải quan. Đem hàng lên bán. Có khám tàu, có tịch thu hàng của ai đâu mà không suôn sẻ. Với lại ai cần sự quan tâm của anh. Tôi với anh là cái gì đâu mà anh quan tâm đến tôi như thế. Xuống tàu xin cá đã là một sự ê ẩm. Cũng may, về cái sự đi xin cá, Toàn là người danh chính ngôn thuận, có công có việc xuống tàu chứ không như thế này. Lấy tin tức thi đua. Về phát thanh. Viết bảng tin. Thế mà cũng không cất nổi mồm xin cá. Cứ ghi chép xong rồi ra về, thuyền trưởng thông cảm thì bảo: “Bốc cá xong xuống nhé”. (Thuyền trưởng nào quên cũng đành chịu, cũng đành phải giở trò chuyến sau tàu về, Toàn cũng quên không xuống lấy tin, quên luôn chuyện phát thanh về chuyến biển vừa kết thúc). Được lời như cởi tấm lòng rồi, thế nhưng khi xuống lấy cá mà phòng thuyền trưởng có khách cũng vẫn thấy cám cảnh cho cái nghề ăn xin ăn mày ăn cắp của mình. Và nguyền rủa những người khách còn cứ ngồi mặt dạn mày dày, con cà con kê, cười cười nói nói.
Toàn ngồi im lặng uống bia, nguyền rủa hai người khách, một bà xưởng lưới, một ông xưởng lạnh ngồi từ bao giờ rồi mà vẫn cứ còn ngồi. Cả bốn người khách đều không biết nói chuyện gì. Người này xụp xoạp, người kia xụp xoạp. Không khí đông cứng lại. Cuối cùng Lập lên tiếng:
- Bia ngon thật.
Toàn đế theo:
- Ngon.
Chỉ hai câu ấy rồi thôi. Khốn nạn. Bia ngoại mà không ngon còn bia nào ngon nữa. Không thể nghĩ được chuyện gì mà nói cho tự nhiên. Thật may, An là người nhanh mồm nhanh miệng. An hỏi Toàn:
- Thế nào, ở nhà có gì mới không thủ trưởng?
Toàn cười gượng. Chẳng biết trả lời ra sao. Bởi vì đấy cũng là một câu hỏi để mà hỏi. Hỏi vì chẳng lẽ cứ im lặng mãi. Lại một điều may tiếp liền sau đó: Tiếng động cơ cần cẩu bỗng im bặt. Không chờ khách trả lời, An thò đầu ra ngoài cửa sổ, nói một mình:
-  Sao đang bốc lại dừng thế này?
Một anh thủy thủ bước vào buồng nói với An:
-  Cần cẩu đánh tia lửa. Đang sửa. Phải dừng bốc một lúc.
An bảo người thủy thủ:
-  Này. Bảo Chải lên gặp tôi một tí nhé.
Anh thủy thủ ngần ngừ. An cười:
-  Gặp tin mừng đấy.
Anh thủy thủ tỏ ý nghi ngờ:
-  Khốn nạn thì có.
-  Đã bảo tin mừng mà lại.
Rồi An quay lại nói với bốn vị khách:
-  Tôi phải xin cho nó đấy, cậu Chải ấy. Bọn hải quan cú thằng này lắm. Tàu về là đóng cửa chặt. Lên bờ. Trốn. Mấy lần rồi. Nó bảo tôi: “Anh xem sao, giúp đỡ em với”. Giúp đỡ cái gì? Giúp thế nào? Chỉ nói thế thôi bố ai dám làm! Ngộ nhỡ mình bảo chặt. Nó lại bảo không. Của em chỉ chi một triệu hay hai thôi. Anh làm dày quá. Mình lấy đâu mình đền. Lại còn mang tiếng ra.
Câu chuyện có vẻ đã được khai thông. Đỡ cứng đơ. Đỡ đỏ mặt.
Bính hỏi:
-  Thằng nào phụ trách khám tàu?
-  Thằng Tụ. Tụ béo.
- Thằng ấy nghe nói được.
- Nó cứ ngồi một chỗ thôi. Bọn quân nó chỉ xuống cái hầm: Hầm này khám chưa? Nó gạt đi: Thôi.
Rồi An cười lớn:
- Tôi mong nó khám hầm ấy. Hầm ấy đéo có gì. Nó thu hết của ông Chải. Thu hết. Cũng chỉ có mấy cái đài thôi. Thế mà chả chết à? Tôi phải nói: Địt mẹ các ông. Ăn ở làm việc cũng phải để lại cái đức cho con chứ. Cũng phải để cho người ta cửa sống với chứ.
Lập hỏi:
- Là cái số để trên phòng chứ không phải đem xuống câu lạc bộ phải không?
Toàn biết những thứ đem xuống tập trung ở câu lạc bộ là những thứ mang tính tự giác, ít ỏi, có tính chất mua về dùng, chưa bao giờ bị thu. An trừng mắt:
- Là cái thứ mang xuống câu lạc bộ ấy chứ. Thì đã bảo hải quan nó cú ông này mà lại. Mẹ kiếp, ông ấy buôn thì muốn buôn to, nhưng về bến là run. Chạy. Khóa cửa trốn. Hải quan nó cú. Ông này toàn thế thôi. Tôi phải nói đỡ: Nó không trốn đâu. Vợ nó mới ở Thanh Hóa ra. Nó đưa vợ đi thu xếp ít công việc.
Chải. Toàn biết Chải. Một người không bao giờ cho ai một thứ gì. Luôn nhìn mọi người bằng nửa con mắt. Coi khinh tất cả. Có một anh bạn bạn học lại cùng quê với Chải làm ở phòng đời sống gửi Chải nửa chỉ vàng mua cái áo lông cho con gái lưng lửng đến đầu gối mà mãi năm chuyến sau mới nhận được một cái áo gió cho con trai chỉ đến thắt lưng, mua ở Hải Triều cũng chưa đến nửa chỉ.
Vẫn với niềm vui chất chứa trong lòng, (chắc là chuyến này An thắng, cả tàu cũng thắng) đại phó tàu 12 tiếp tục:
- Khám cậu Bê xong, ông Tâm phó ba bảo: Thằng ấy may thật. Chẳng bị thu lần nào cả. Tôi mới bảo: “Ông có muốn khám không?” Thế là im. Nó định khám bếp. Bố T âm cứ ngồi im thin thít. Tôi với ông Hồ phải nói vội nó mới thôi, chứ không ông ấy toi rồi. Hàng của bố ấy để hết trongphê ôn(1 nhà bếp. Bảo bố ấy trực là bố ấy chuyên bỏ. Mình đi bố ấy cũng đi. Đã thế bố ấy còn bảo: Tao cứ thế lại không việc gì. Còn các ông quan trọng hóa lại hay bị sự cố. Ngán cho ông Tâm quá. Nó xuống khám tàu phải cho nó ăn cơm chứ. Tôi ngồi chết ở đây tiếp khách liên miên rồi. Anh nuôi hỏi ông Tâm cơm nước cho hải quan thế nào. Ông ấy bảo lên hỏi ông Hồ thuyền trưởng với ông An. Tao chỉ lo thuyền viên ăn thôi. Khách tao không biết. Nói thế có chán không cơ chứ.
Suốt câu chuyện Toàn vừa muốn đứng dậy ra về vừa muốn ngồi lại và lo sợ có người nào trên bờ nữa xuống “thăm”. Rồi lại nguyền rủa chị công nhân xưởng lưới và anh cán bộ xưởng lạnh, vừa nguyền rủa vừa kính phục họ kiên trì. Nhìn vẻ mặt nhẫn nại của Lập, Toàn biết Lập không chịu về tay không. Không. Toàn thề sẽ không bao [2] giờ xuống tàu vận tải nước ngoài nữa. Không bao giờ! Lựa lúc cần cẩu đã sửa xong, tiếng máy rì rì ngay ngoài phòng, tất cả nhỏm dậy nhìn qua cửa sổ, câu chuyện bị cắt ngang, anh đứng lên:
- Thôi. Cám ơn đại phó đã cho uống bia. Lập ở lại nhé. Mình có tí việc bận, về trước đây.
Thật không ngờ. Chính câu nói ấy là chìa khóa thắng lợi cho tất cả những ai còn kiên trì bám trụ. An giơ tay:
- Thủ trưởng chờ một tí. Có tí quà biếu thủ trưởng. Gọi là của ít lòng nhiều.
Anh cẩn thận mở tủ lấy ra bốn chiếc xích Trung Quốc Ngũ Dương, và bốn bao thuốc lá Capstan, chia làm bốn suất cho bốn khứa. Thế là tất cả các khứa cùng đứng lên, bước theo Toàn sau khi đã cẩn thận cho quà vào túi quần.
Lên bờ, Toàn rẽ vào phòng Lập như một sự cảm ơn và chia sẻ niềm vui thắng lợi. Toàn rút chiếc xích đưa lên mũi hít hít:
-  Thơm quá. Toàn mùi xà phòng thơm thôi ông ạ.
Lập cười toe toét:
- Hôm nay ra ngõ bước chân trái. Thật may. Xe em xích phải lộn mà cũng đã đi gần hai năm rồi. Thế là hôm nay chúng ta vừa được hưởng tình thương sắt thép lẫn tình thương mấy khói!
Rồi lại cười hi hí:
- Hôm nào tàu cá về, hai anh em lại đi kiếm tí tình thương băng giá với tình thương thối nát.
Một lon bia San Miguel vào bụng rồi mà nước da Lập vẫn chẳng thấy hồng lên tí nào. Vẫn cứ là xám ngoét.
 
Khối phòng ban cũng đã có người được xuống tàu vận tải ngoại thương. Điều ấy thổi một luồng không khí phấn khởi trong các hàng chức sắc - chỉ trong hàng chức sắc, nghĩa là trưởng phó phòng ban, những người gọi là cán bộ chủ chốt mà sự khác biệt với những người không phải chủ chốt là được phát không hai chai nước mắm trong dịp lễ tết. Ít nhiều họ đều thấy một tương lai hứa hẹn đang chờ trước mặt. Nhất là khi sếp chánh tuyên bố: Rồi đây không cứ gì trên bờ dưới nước, bất kỳ ai công tác lâu năm trong xí nghiệp có nhiều đóng góp sẽ lần lượt được xuống tàu đi nước ngoài. Người bảo lãnh đạo đã có một tư duy mới, người bảo thật có lý có tình, người bảo chắc sếp cũng thấy bất công quá, chướng quá, anh em kêu quá... nên mới có chủ trương như vậy. Chẳng biết do đâu nhưng tất cả đều có quyền hy vọng. Thật không ai ngờ người đầu tiên thuộc khối phòng ban xuống tàu đi nước ngoài lại là Nông Đức Bá, vị bác sĩ trưởng phòng y tế, người đã cấp cho Quân rỗ và Lê Mây tám chai canh kí na để hai bợm rượu đỡ cơn thèm.
Nhận hộ chiếu và quyết định xuống tàu, sau khi bàn giao công việc cho phó phòng, Bá lao vào việc chạy tiền. Người ta bảo tối thiểu cũng phải có mười lăm, hai mươi vé. Một món tiền khổng lồ. Đào đâu ra bây giờ. Bá về Thái Nguyên, gặp mẹ, năm ấy cũng đã già lắm rồi. Vụng Thanh Giang trên dòng sông máng ngày xưa nước đầy ăm ắp nay cạn tới đáy, cỏ mọc xanh um. Qua ấp. Rẽ vào một con đường mòn dọc theo thung lũng giữa hai ngọn núi cao, tới một quả đồi xoai xoải... Bước vào ngôi nhà thuở nhỏ. Vẫn như xưa. Nhưng hình như tất cả đều bé đi. Từ nhà, đến vườn, đến sân và cả cái giếng ở góc sân cạnh bếp. Đất cũng bạc màu hơn. Nương sắn bên nhà còi cọc khẳng khiu trên những luống đất trơ sỏi. Mẹ đã già lắm. Vợ chồng anh Vận, anh cả cũng già. Còn lũ trẻ con anh Vận, Bá không thể nhận ra. Đứa nào cũng cao, cũng đen, bẩn thỉu và gầy nhẳng. Bá nhớ đến một bài báo anh đọc trong đó có câu: Chúng ta làm rất nhiều cho nông dân, nhưng nông dân vẫn không hiểu chúng ta đã đem lại cho họ những gì. Anh đã cười thầm khi đọc bài báo ấy. Ớ đâu không biết chứ tại Phú Bình này cuộc sống chẳng khác trước là bao. Đúng là nhà anh bây giờ đã có màn che chắn muỗi, nhiều nhà có loa truyền thanh, có xe đạp, những thứ trước cách mạng không hề có. Nhưng hãy nhớ rằng đã hơn bốn mươi năm trôi qua rồi. Chẳng lẽ để thấy được sự ưu việt của hôm nay lại cứ phải so sánh với nạn đói khủng khiếp năm 1945, khi nước ta phải chịu hai tròng áp bức là Pháp và Nhật, mà cái nạn đói năm ấy cũng chỉ là đỉnh điểm của một giai đoạn cực kỳ tăm tối.
Năm nào giỗ bố Bá cũng về quê. Khi đi một mình. Khi cả vợ. Năm nào anh cũng chuẩn bị sẵn, đem về mấy cân cá khô (quê anh gọi là cá mắm) và nhiều ít thế nào cũng phải có dăm lạng, một cân mực khô, những thứ mà dân cả vùng, dễ đến cả huyện, chưa ai được nếm qua. Anh biết đó là những món quà cực kỳ giá trị, không những thế còn là nguồn dinh dưỡng, nguồn đạm tăng cường sức khỏe cho những người thân. Ngoài ra còn mấy gói bánh kẹo mua ở phòng đời sống xí nghiệp để mẹ anh chia ngay cho trẻ nhỏ, trẻ nhỏ nhà anh và trẻ nhỏ hàng xóm. Lần về phép này Bá có thêm một thứ quà đặc biệt văn minh khác: những vỏ đồ hộp nước giải khát các loại. Các màu xanh, đỏ, hồng, da cam, vàng, lon Heineken, lon Coca Cola, Pepsi, những lon Tiger, San-Miguel, những lon nước ngọt đã uống cạn mà trong những lần xuống tàu đi nước ngoài anh lượm được cho vào túi ni lông mang về. Không. Không chỉ có vỏ. Có một lon nước ngọt còn nguyên. Dành cho mẹ. Và một lon bia dành cho anh Vận. Kết quả của hai lần xuống hai tàu vận tải ngoại thương, khi thuyền trưởng đem bia và nước ngọt ra mời, anh đã làm ra vẻ rất tự nhiên, cười rất vô tư và khảng khái: hôm nay bị đầy hơi, chỉ xin thuyền trưởng chén trà thôi. Còn cái này xin phép thuyền trưởng mang về, lúc khác uống. Thực ra có phải bụng dạ làm sao đâu. Mà nó nằm trong kế hoạch của anh. Phải đem được ít nhất một lon bia, một lon nước ngọt về cho mẹ, anh Vận và lũ cháu.
Anh mở lon nước ngọt, rót ra cốc. Cả nhà tròn mắt nhìn những bọt nước thẫm màu nảy lên lách tách như mưa trong cốc. Mẹ uống một ngụm. Mẹ bảo ngon rồi đưa cho cả nhà nếm mỗi người một ngụm. Còn khoản bia. Anh Vận nhăn mặt. Anh Vận bảo khai. Khó uống lắm. Mấy đứa cháu uống thử. Đứa bảo ngon. Đứa bảo giống nước đái bò. Cái sự uống nước trong lon chỉ là để cho biết thôi. Điều chính là những cái vỏ lon cơ. Những cái vỏ lon óng ánh với những chữ in đẹp như tranh vẽ. Anh Vận chọn ra những vỏ đẹp nhất, mỗi loại một chiếc, không móp, không méo, đem ra giếng súc rửa sạch rồi bày vào tủ. Và nhặt bốn vỏ lon khác, mỗi chiếc một màu bảo lũ trẻ con mài trên nền xi măng trong nhà. Mấy đứa trẻ lao vào mài theo đúng hướng dẫn của anh. Tiếng sào sạo ghê người. Chẳng mấy chốc, cái nắp hộp rời ra. Anh xếp bốn chiếc vỏ hộp lên bàn, nở nụ cười mãn nguyện:
- Làm cốc uống nước. Hôm nọ lên tỉnh thấy người ta uống, đang ao ước...
Những chiếc vỏ hộp trên bàn, trong tủ, những dấu vết ấy của văn minh làm nhà anh cứ sáng trưng lên, khác hẳn mọi nhà chung quanh. Nhà anh đã có hơi hướm của một thế giới khác, một thời đại khác khi các nhà chung quanh vẫn còn đang triền miên thời làm nương, thời lúa nước. Và đến khi lũ trẻ được thoải mái chơi nghịch những vỏ lon còn lại mới thật tưng bừng. Đúng là một ngày hội. Chúng lăn trong nhà. Rồi chúng đem ra sân. Những chiếc lon rỗng khi lăn phát ra những tiếng động chưa từng được nghe thấy bao giờ. Lăn cho cái xanh chạm vào cái đỏ. Cho cái đỏ chạm vào cái vàng. Cho cái vàng vấp vào một hòn sỏi dựng đứng lên xoay mấy vòng rồi đổ kềnh. Lăn từ góc sân này sang góc sân kia. Lăn chán thì bóp ngang hộp. Lạ quá. Bóp ngang nó móp lại.
Bóp cái nữa nó lại phồng ra. Khi móp lại hay phồng ra nó đều kêu răng rắc. Nó kêu mới to chứ. Như người bắn súng. Như người vỗ tay. Tiếng kêu khi lăn, khi bóp cùng với tiếng reo hò chỉ trong chốc lát kéo lũ trẻ con cả xóm lại, đứng chật một đầu sân. Như xem một buổi biểu diễn văn công. Như xem một nhà giết lợn. Chúng đứng đấy nhìn. Thèm. Không một đứa nào dám ngồi xuống chạm tay vào những cái vỏ đồ uống như vàng như ngọc lấp lánh ánh mặt trời cả một lượt kia. Còn mấy đứa trẻ nhà anh cứ vênh mặt lên, đến nỗi Bá phải bảo: Các cháu ơi! Cho các bạn chơi với.
Anh Vận giết một con gà sống thiến làm cơm cúng bố. Bá ở nhà một đêm. Tất nhiên là đêm ấy anh chẳng thể nào ngủ được. Anh biết trách nhiệm của anh sắp tới thật nặng nề. Ngoài trách nhiệm đối với vợ con vẫn chưa thoát khỏi khó khăn vất vả nhưng cũng còn hơn nhiều lần cuộc sống hiu hắt của mẹ, của anh chị Vận và lũ cháu ở quê. Phải làm sao để mẹ được hưởng một chút gì đó trước khi nhắm mắt, không phải chỉ là mấy con cá khô, gói bích quy, hoặc cân đường. Bố chết, anh biết ngày mẹ ra đi theo bố gần lắm rồi. Mỗi ngày qua là khúc đời còn lại của mẹ ngắn đi một ngày. Phải giúp anh chị các cháu thoát khỏi cảnh nghèo, cảnh lạc hậu này. Sau khi bố mất, anh Vận đã bỏ học ở nhà, làm công điểm cho hợp tác để anh tiếp tục theo học. Mảnh bằng anh có được đâu phải của riêng anh. Mảnh đất này với anh là ơn sâu nghĩa nặng. Đêm nằm, anh thầm thì với vong linh bố mà anh cảm thấy như đang ở đâu đây: Con là Nông Đức Bá may mắn được xí nghiệp cho xuống tàu đi nước ngoài hôm nay về quê thăm mẹ. Con cầu xin bố là Nông Đức Thắng sống khôn thác thiêng phù hộ độ trì cho con gặp nhiều may mắn. Con đi kỳ này là tìm đường cứu gia đình. Mẹ, anh chị Vận, các cháu sống khổ quá. Phận làm con, con không giúp đỡ được mẹ già, thật là bất hiếu...
Chú thích:
[1] Nơi để tôm cá ngoại giao.
1[2] Phòng lạnh, chứa thức ăn của bếp tàu, thuyền phó 3 quản lý.
- V -

Trở về Hải Triều, anh và vợ bàn nhau giải quyết một vấn đề thật đau đầu. Lấy đâu ra hai chục vé bây giờ. Người ta nói đấy là số tiền giắt lưng tối thiểu. Còn những người làm ăn lớn phải năm mươi bảy mươi vé. Vợ anh, cô Mận, một cô dân quân xinh đẹp người Thủy Nguyên, đảng viên, kiện tướng làm bèo hoa dâu một thời ấy thì họ hàng có ai buôn bán mà hỏi, mà vay giật. Nhưng cả hai vợ chồng thật không ngờ. Chưa phải đi vay đâu cả đã có trong tay hàng cây vàng! Toàn là của những người gửi nhờ mua đồ. Người nửa chỉ, người một chỉ. Người nhờ mua cái quần bò cho con giai. Người nhờ cái áo lông cho con gái. Người mét nhung bò liếm cho vợ. Người bạo dạn, liều lĩnh thì nhờ mua cái quạt cũ, thậm chí một cái radio cassette một cửa băng... Toàn những người thân. Toàn những cảnh rách. Những tài sản tích cóp được không biết từ bao giờ, bằng cách nào. Nhận mà lo. Bởi nhẩm tính ra những hàng phải mua hộ này đã chiếm gần hết tiêu chuẩn của một chuyến rồi. Nhưng ai gửi cũng nhận. Nhận đã. Sau sẽ tính. Nhận và ghi cẩn thận. Để khỏi nhầm, khỏi quên. Đang cần vốn. Thấy Bá dễ dãi, người gửi xuýt xoa cám ơn. Bá chỉ cười: Phải một vài chuyến đấy nhé. Người gửi chứa chan hy vọng: Vâng. Bao giờ cũng được. Anh nhận cho là quý rồi. Chưa xuống tàu, Bá đã thấy cuộc sống của mình thay đổi. Trước đây nhà anh có ai lui tới mà nay người ra người vào tấp nập.
Có vẻ nhiều nhiều nhưng khi kiểm lại vẫn chẳng được bao nhiêu so với con số hai mươi vé phải có. Bá gặp Đay, người cũng được quyết định xuống tàu cùng một đợt, than thở. Vốn mang ơn Bá khi thằng út bị viêm phế quản, sốt cao, thở khò khè được Bá cứu sống, Đay cười:
-  Có việc cỏn con thế mà không giải quyết được thì làm ăn cái gì. Đi buôn quốc tế sao nổi. Ông cần bao nhiêu?
Bá lúng túng:
-  Gần hai mươi vé.
-  Sao lại gần hai mươi?
-  Nhà cũng chuẩn bị được mấy vé rồi.
-  Cứ cho là nhà có năm trăm đi. Thế định chỉ đem đi hai mươi vé thôi à? Có mà ăn cám. Riêng tiền đóng góp đã năm trăm rồi.
Bá giật thót:
-  Sao bảo mỗi chuyến chỉ ba vé?
Đay xùy:
-  Ba trăm là đi Sing, đi Hong Kong. Đi Nhật tối thiểu phải năm vé. Tối thiểu đấy.
Bá hoang mang. Năm trăm đô la. Năm triệu. Buôn cái gì lãi năm triệu để đóng góp? Vậy mỗi chuyến phải lãi tối thiểu mười triệu. Đóng góp gì ghê gớm thế? Năm
triệu là một năm tiền lương của anh. Tàu gần ba chục người. Mỗi chuyến ngồi chơi nhận trên trăm triệu.
Như đoán được ý nghĩ của Bá, Đay giải thích:
- Không phải sếp ăn cả chỗ ấy đâu. Rải nhiều nơi lắm. Công an, hải quan. Rồi tiếp khách. Rồi tổ chức. Rồi ông bí thư. Tất nhiên là những đồng chí này ít thôi. Nhưng cũng là tiền. Còn bộ. Còn ủy ban... Liên khúc mà. Cứ phải ba mươi vé là ít bố ạ!
Bá không giấu được vẻ lo lắng:
- Thế ông mang đi bao nhiêu?
Đay lắc đầu:
- Ông không bì với tôi được. Bọn chúng tôi có cả một hầm máy. Còn vệ sinh viên như ông ít nhất cũng ba mươi vé.
- Nhưng vay đâu ba mươi vé bây giờ?
- Vay lãi mấy nhà buôn trên phố. Lãi mười phân thôi. Nhưng căn bản có hàng là phải bán cho họ. Càng tốt chứ sao. Chúng nó buôn lớn lắm. Tôi cũng đã định vay giật mỗi thằng tổ máy dưới tàu một ít nhưng nghe chừng các con giời ngại. Thắng đã vậy. Mất thì mình lấy đâu ra mà giả chúng nó. Nên cứ vay lãi trên phố là tốt nhất.
Bá đi với Đay lên phố. Cũng chỉ định vay hai nghìn thôi. Xem thế nào đã. Đay bảo tùy ông. Chuyến này đi Nhật đấy ông ạ. Cứ làm ba nghìn đi. Bá nghĩ đến số tiền lãi phải trả. Ba nghìn. Mỗi tháng mất đứt ba trăm tiền lãi. Ba trăm lãi. Năm trăm đóng góp. Tám trăm đô tất cả. Một tài sản khổng lồ. Buôn cái gì cho lại? Anh cố tự động viên mình: Có người có ta. Người ta đi tàu nước ngoài nên người cả đấy thôi. Phải đi mới biết. Chuyến này tàu 19 đi Nhật. Bá biết mình gặp may. Năm bảy chuyến Hong Kong mới có một chuyến đi Nhật. Và một chuyến đi Nhật hiệu quả kinh tế bằng năm, bằng bảy chuyến đi Hong Kong, Singapore cộng lại. Trúng số hên. Nhiều người bảo với anh như vậy. Anh viết giấy vay người quen của Đay ba nghìn đô và lùng bằng được quyển hội thoại Anh - Việt và hội thoại Nhật - Việt nhưng cả Hải Triều không đâu có. Anh viết thư cho một người bạn cùng học một khóa trường Y nay làm ở bệnh viện Từ Dũ thành phố Hồ Chí Minh, và thật may, người bạn đã tìm được một quyển gửi ra cho anh. Suốt ngày anh nghiền quyển sách bỏ túi nhàu nát dù mới xuất bản vào thời gian đổi mới. Sau nhiều ngày lẩm nhẩm tiếng Nhật những sambashi (cầu tàu, bến tàu), những benjo (cầu tiêu), tetudatte kudasai (xin ông giúp đỡ tôi) Osakayuri no kippu o kudasai (xin ông cho tôi vé đi Osaka) lại đến tiếng Anh show window (cửa hàng), let me have a look at that (để tôi coi cái kia), how much (giá bao nhiêu)... đến mụ cả đầu óc rồi đêm đêm cùng vợ bàn tính về những thứ sẽ mua sao cho có lãi nhất, về những gì sẽ đến với họ, về cái điều gần như chắc chắn: Họ sẽ đổi đời. Và không thể không ôn lại những gì đã trải. Biết bao khó khăn nhưng hai vợ chồng nhớ nhất cái đận cả nhà cùng bị sốt xuất huyết. Vay giật, thuốc men, bồi dưỡng, người lớn đã vậy còn thằng bé con. Ôm vẫn thay nhau thức suốt đêm trông con, may mà có bà ngoại và cô em vợ ra trông nom nhà cửa, lợn gà, cơm nước, rồi đến khi khỏi bệnh lại đón thằng bé về quê, nếu không chẳng biết xoay xở ra sao... Rồi những khi có con gà, miếng thịt, chồng nhường vợ, vợ nhường chồng cho đến khi anh nổi cáu thực sự: “Em trông lại mình đi kìa. Gió thổi cũng bay. Mặt cắt không còn giọt máu! Nói phải nghe chứ!” Mận mới chịu ăn... Cái thời ấy sắp qua rồi. Mận nghĩ vậy, còn Bá nói ra miệng:
- Chắc chắn sắp tới có về quê chúng mình không phải gò lưng trên chiếc xe đạp cọc cạch nữa. Anh sẽ mua một cái xe máy, sẽ mua biếu ông bà ngoại mấy con sâm...
Mận vội gạt đi:
- Đừng nói trước. Em lo lắm. Bên Vosco đấy, nhiều người đi nước ngoài sạt nghiệp.
Nhưng không thể nào ngăn cản được nhưng mơ ước đang quẫy cựa trong lòng Bá:
- Ngay chuyến này mua một chiếc tivi màu 19 inch để hai mẹ con ở nhà xem, còn mình thì một chiếc mini hai dóng, một ít thuốc bổ, một chiếc áo gió, áo lông để gần rét mới mua, thằng Cò thì chiếc xe đạp ba bánh để cu cậu đạp...
Rồi lại:
- Hai con lợn đang nuôi liệu gọi người bán thôi. Non cũng bán. Mình vất vả quá rồi. Từ rầy sáng ra không rang cơm nữa. Đạp xe lên Ngã Năm ăn phở. Cho nó có tí chất vào người.
Và:
- Đi mấy chuyến nếu thắng thì bỏ tiền ra bắc cái máy nước, khỏi phải gánh gồng, phá cái chuồng lợn đi, xây bể ngầm ở đấy.
Cứ như vậy, đêm đêm hai vợ chồng bàn tính, khi lo lắng, khi náo nức, phải gọi giấc ngủ đến bằng chuyện chăn gối, một việc mà mấy năm gần đây Mận vốn thờ ơ, gần như phải cố gắng hết mình để chiều anh. Lúc nào chị cũng thụ động, không nói ra miệng nhưng anh biết chị chỉ mong anh kết thúc sớm phút nào hay phút ấy. Và ngay sau khi kết thúc, chị lăn ra ngủ, ngủ mê ngủ mệt, ngủ không nhóc nhách như chưa bao giờ được ngủ. Anh rất buồn về chuyện ấy. Về mỗi khi anh vòng tay qua người chị, đan năm ngón tay anh vào năm ngón tay chị, gác một chân lên giữa hai chân chị thì chị lặng lẽ gỡ tay anh ra hoặc quay nghiêng vào phía trong nằm co như con tôm, im lặng ngủ. Anh sợ chị mắc chứng lãnh cảm và lùng tìm những thứ thuốc kích thích nội tiết tố để chị uống nhưng sự việc cũng chẳng khá hơn. Anh, chính anh cũng phải vặn nhỏ ngọn lửa ham muốn để phù hợp với chị, để khỏi làm khổ mình, làm khổ vợ và quen với nó bao giờ không biết.
Giờ đây chị bỗng trở thành một người khác hẳn và đồng thời cũng biến anh thành một người khác hẳn, anh đã là chính anh ngày trước như chị là chính chị ngày trước. Đam mê, cuồng nhiệt, ẩm ướt, lúc nào cũng sẵn sàng hé mở. Anh không nhận ra chị nữa. Còn hơn cả tuần trăng mật xa xưa. Chị chủ động, khám phá anh và sung sướng đón nhận anh khám phá. Lần đầu tiên anh được hưởng những tư thế lạ, những cảm xúc chưa bao giờ có, những lúc vợ chồng đang khăng khít, bỗng nhiên chị rời anh, đứng thẳng trên giường hoặc cúi lom khom, cong người hay bước hẳn xuống đất đi quanh phòng để anh nhìn ngắm, để anh đưa tay vẫy rồi ngoan ngoãn bước tới ghé ngồi xuống cạnh giường, nghiêng người chống một tay qua người anh, cúi nhìn anh như nhìn một người tình, vừa hồn nhiên vừa điêu luyện để anh phải kéo chị nằm ấp lên anh, những sáng kiến như không bao giờ hết trong chuyện ái ân của chị. Anh biết chị không cố làm ra thế. Là một bác sĩ, anh quá hiểu chuyện ấy. Cũng như trước đây, anh quá hiểu những lúc chị quằn quại hay rên lên khe khẽ chỉ là những cố gắng quá sức của chị, những cố gắng chỉ để làm vừa lòng anh. Anh càng thương chị. Anh nghĩ có lẽ vì chị vất vả quá. Nhóm lò. Xếp hàng gánh nước. Tắm rửa cho thằng bé con. Đánh thức nó dậy sớm, rửa mặt mũi cho nó. Cho nó ăn rồi hớt hải đạp xe đưa nó đi nhà trẻ. Xếp hàng đong gạo, mua thực phẩm. Mua rau lợn. Nấu cám. Cho lợn ăn. Dọn chuồng lợn. Đổ rác. Thức khuya soạn giáo án, rồi ra máy nước công cộng giặt giũ vì chỉ thật khuya vòi nước mới vắng, nước mới chảy mạnh. Đã đành anh giúp chị trong mọi việc, nhưng trách nhiệm chính vẫn đổ lên vai chị. Suốt năm suốt tháng lo lắng, chi li keo kiệt tính toán và mong ước... Khi hai vợ chồng lên giường, chị nằm dài như một người kiệt sức và chỉ muốn ngủ. Giờ đây cũng vẫn những công việc ấy, có bớt đi chút nào đâu, có khi còn tất bật hơn, lo lắng hơn, nhưng nằm bên anh, chị cựa quậy như một đứa bé, đôi mắt long lanh, hai chân tách ra chờ đợi... Vì sao thế nhỉ. Vì sao chị bỗng trở thành người đàn bà mặn nồng đến thế? Điều gì đã làm chị bùng nổ? Chẳng lẽ chỉ một tờ quyết định xuống tàu đi nước ngoài của anh thôi đã thay đổi hẳn con người chị, nó nói với chị về một tương lai tốt đẹp đang chờ chị, sắp đến cùng chị và hồi sinh trong chị sức sống đã cạn kiệt, đã rời bỏ từ lâu? Anh đặc biệt xúc động khi nhìn chị khỏa thân đi lại trong phòng như người nguyên thủy. Một câu hỏi bỗng đến cùng anh lúc đó: Không hiểu vì sao con người ăn lông ở lỗ ngày xưa sau hàng triệu năm tiến hóa trở nên mịn màng đến thế, tuyệt vời đến thế văn minh đến thế lại vẫn lưu giữ những dấu vết nguyên thủy ấy. Mà lại rậm rạp đúng nơi mịn màng nhất, nõn nà, thầm kín nhất. Phải chăng đó là lời thú nhận bản năng không thay đổi, bằng chứng tố cáo một đam mê giấu kín, che đậy và giờ đây không còn che đậy nữa. Như mời gọi. Như khiêu khích. Lại như sẵn sàng dâng hiến. Chính ngọn lửa đam mê tổ tông ấy đã thổi bùng ngọn lửa trong anh.
Bá xuống tàu với chức danh phục vụ viên, một chức danh thấp kém nhất dưới tàu nhưng là niềm mơ ước của biết bao người bởi đó là sự đổi đời. Bưng cơm. Lau bàn ăn. Vệ sinh buồng ăn. Cầm bùi nhùi lau hành lang. Cọ nhà xí... Bá hoàn thành nhiệm vụ một cách miễn chê. Sóng to. Người lử khử nhưng không nôn. Và dù mệt đến đâu cũng cố ăn hết suất cơm. Trong một lúc cọ nhà xí, anh tự thấy thật buồn cho công lao học hành của mình, và những câu chuyện tưởng đã quên đi, bỗng vụt trở lại trong óc làm anh bật cười, lại thấy phấn chấn trong công việc. Đó là câu chuyện một cô gái đinh ninh mình lấy được một anh xích lô như lời anh ta khai nghề nghiệp cùng cô. Cô mừng như bắt được vàng. Thu nhập của anh ta sẽ bảo đảm được đời sống của cô. Nhưng té ra cô đã bị lừa. Một kẻ lừa đảo, dối trá, làm hại một đời con gái. Anh ta chính là một phó tiến sĩ, một phó tiến sĩ chính hiệu, tu nghiệp ở nước ngoài, có bằng đỏ trong tay cùng với đồng lương chết đói. Và cô đã đâm đơn li dị. Đấy là chuyện bịa. Chuyện tiếu lâm tân thời. Còn đây là chuyện thật. Thật một trăm phần trăm. Một người bạn anh, một thầy giáo đại học bách khoa có uy tín sang Algerie dạy học hết hạn trở về gặp anh trò chuyện và đến lúc ấy, anh mới biết người bạn anh sang đấy chỉ dạy trung cấp. Đoán được sự ngạc nhiên của anh, bạn anh nói tên một vị giáo sư lừng danh khác, đã từng đi hội thảo với các nhà khoa học quốc tế nhiều lần, cũng chỉ dạy trung cấp ở Algerie. Bạn anh đã khuyên vị giáo sư nọ: “Chúng tôi vô danh tiểu tốt đi còn được. Anh đi, quốc tế biết anh dạy trung cấp, nó cười cho”. Và vị giáo sư đáng kính đã chân thành nói với bạn anh: “Tôi nghĩ kỹ rồi anh ạ. Sang bên ấy dạy mẫu giáo tôi cũng đi”. Mà ngày ấy sang Algerie bao nhiêu năm, khi về cũng chỉ đủ tiền mua được chiếc xe máy Honda DD Nhật còn trong hộp xốp và vài thứ lặt vặt khác.
Tách bến được ba ngày, vừa mệt vừa buồn. Sóng to. Lử khử. Tiếng Anh không vào. Tiếng Nhật không vào. Tivi Việt Nam không bắt được. Tivi Nhật cũng không. Toàn ruồi. Anh em mở video. Phim sex. Sex nặng. Xem mãi cũng chán. Phim nào cũng mấy khuôn mặt ấy “những gương mặt thân quen” như Đay nói. Mãi mấy hôm sau mở tivi bắt được đài Nhật. Đang chiếu một phim gì đó. Người Nhật, thành phố Nhật hiện ra. Náo nức như săp đặt chân lên một hành tinh khác. Không ngủ được. Đất Nhật gần lắm rồi. Cái đất nước thần kỳ. Nó làm cho những người bình thường khi tới đó trở về bỗng biến thành những người khác hẳn. Osaka đâu? Cảng Osaka to hay nhỏ. Thành phố Osaka thế nào nhỉ. Chắc là giàu có, điện sáng trưng mọi ngóc ngách và sạch như li như lai. Chắc là người nào cũng đẹp đẽ, lịch sự và sang trọng. Osakayuri no kippu o kudasai. Bá lẩm nhẩm lại bài học. Tàu đến phao số 0 vào tối thứ năm. Mỗi người được phát một giấy lên bờ và được đổi một ít tiền đô sang tiền yên. “Đổi một ít tiền yên tiêu vặt thôi. Bên này tiền đô tiêu thoải mái”. Anh em bảo Bá như vậy.
Sáng thứ sáu cập cảng Osaka. Bá cùng anh em không phải trực ca bước xuống cầu thang, lần đầu tiên đặt chân lên đất Nhật. Còn đang đứng ngắm trời ngắm đất, bỗng thấy mọi người nhất loạt chạy rầm rập cùng một hướng trên cầu tàu. Chạy đi! Đay thét lên giục Bá. Cũng chỉ một câu ấy rồi co cẳng chạy. Ngơ ngác không hiểu chuyện gì, Bá cũng chạy. Chạy theo và nghe tiếng Đay vọng lại: “Nhanh lên! Vào thành phố mua hàng không họ mua hết!” Về sau này Bá mới biết dân Osaka chỉ bán hàng ngày hôm nay. Ngày mai thứ bảy, ngày kia chủ nhật nghỉ. Mà thứ hai tàu đã tách bến rồi. Cảng Osaka rộng quá. Dễ chừng chạy hai ba cây số mới ra tới cổng. Trình giấy. Bước ra đường. Không còn một ai. Cả Đay cũng biến rồi. Không có cả taxi. Lo quá. Giở quyển hội thoại xem lại một lần nữa cho chắc chắn rồi nói với người gác cổng: Takusi o yonde kudasai. (Xin ông gọi xe taxi cho tôi). Người gác mặc sắc phục như cũng hiểu tâm trạng anh, tươi cười: Chotto matte kadasai (Chờ một tí). Chờ. Phải chờ thôi. Chẳng còn cách nào khác. Nhưng cái kiểu chạy như ma đuổi của anh em thuyền viên và câu nói vọng lại của Đay Nhanh lên vào thành phố mua hàng không họ mua hết làm anh bồn chồn. Kia rồi. Một chiếc taxi màu vàng chanh đi ngang. Giơ tay vẫy. Lên xe. Người lái xe nói một câu tiếng Nhật, anh không hiểu. Rồi lại một câu tiếng Anh. Anh cũng không hiểu. Nhưng cứ gật. Sực nhớ mấy tên phố đã nghe anh em nói, Bá nói đại một tên. Hóa ra đúng. Chẳng ngắm nhìn đường phố Nhật thế nào, chỉ chăm chăm vào những cửa hàng. Đến khi thấy mấy cửa hàng bày xe máy cũ, anh ra hiệu cho người lái xe dừng lại. Arigatou. Người lái xe nhận tiền cười rất tươi đáp lại: Arigatou.
Rất nhiều xe. Mấy cửa hàng liền nhau. Trời ơi. Của nả đây rồi. Sự đổi đời đây rồi. Một chiếc Cub 81 bảy mươi phân khối màu ốc bươu đời chót kim vàng giọt lệ kia rồi. Đó là mơ ước của anh, mục tiêu của anh. Đó là điều anh ao ước và đã nhiều lần nói với vợ là sẽ mua một chiếc xe như thế. Một chiếc xe được giá nhất, dễ bán nhất. Chưa dám dùng đâu. Chưa. Chưa có tiêu chuẩn. Còn phải quay vòng vốn đã. Hai vợ chồng đèo nhau, chồng trước vợ sau, lượn phố ít ngày rồi bán. Xe loại ấy đang lên ngôi. Một chiếc xe như thế bán vất đi cũng phải được trên mười vé.
Good morning.! Phấn khởi, Bá chào người chủ quán, chào to như bạn bè lâu ngày gặp lại, nhưng rõ ràng ông ta không hiểu Bá nói gì. Chỉ giơ tay về phía trong, gian nhà thênh thang xếp chật những xe máy là xe máy. Anh bổ tới chiếc xe ngoài cùng, chiếc 81 chót chét kim vàng giọt lệ của anh và đứng sững: Trên yên xe đã ghi tên người mua. Anh nhìn sang những xe khác. Gần như tất cả đã có tên ghi trên yên, đã có người mua. Những tên lạ, không phải người của tàu anh. Thất vọng, hoang mang, anh bước sang gian hàng bên cạnh. Vẫn như vậy. Sang đến gian hàng thứ ba, cũng vẫn vậy. Anh biết có nhiều tàu Việt Nam cập bến Osaka. Thuyền viên các tàu ấy đã mua trước cả rồi. Sau này khi trở về tàu anh còn nghe anh em nói có những người đánh dấu sẵn, trả tiền trước để chuyến sau sang lấy. Ớ cửa hàng thứ ba vẫn còn nhiều xe chưa đánh dấu nhưng toàn là loại hai ống xả, 500 phân khối, 1000 phân khối, thấp nhất cũng là 250 phân khối. Xe này mang về khó bán, không có giá trị kinh tế, lờ lãi chẳng là bao. Mỗi chuyến được một xe máy không thuế thì phải mua xe nào hiệu quả nhất. Tìm mãi. Tìm mãi. Vớ được cái Chaly 70 phân khối. Nhưng vay những ba nghìn cơ mà! Ba trăm tiền lãi và năm trăm tiền đóng góp. Làm sao vợi bớt số tiền này. Lại lùng sục. Sâu mãi vào gian trong. Gian trong nữa. Nghiêng người mà lách. Trèo lên mà đi. Đứng im trên yên xe mà phóng mắt ra bốn chung quanh quan sát. Rồi bò qua những chiếc xe xếp sát nhau tới một góc. Lấy tay lau lớp bụi bám dày trên các bộ phận một chiếc xe đen đủi. Lớp bụi rơi ra để lộ một nàng công chúa, không, một chàng hoàng tử đen bóng, còn nguyên nước sơn và lớp mạ ánh lên. Hoàng tử đen! Một chiếc CD. Một chiếc Honda một trăm phân khối đang là mốt của những thanh niên ăn chơi thời thượng! Vua và hoàng tử của các giống loài xe máy! Lòng anh như múa lên. Hello! Hello! Anh vừa bước ra gian ngoài vừa gọi ông chủ hiệu. Sau khi dẫn ông ta vào tận chỗ chiếc xe và viết tên mình lên yên, Bá trả tiền. Chủ hàng đưa cho anh giấy biên nhận và nói chiều sẽ cho xe chở đến tận cầu tàu. Anh yên tâm giao tiền không ngần ngại, bởi khi còn đang hành trình, anh đã nghe các bậc tiền bối nói kiểu mua bán với người Nhật là như vậy. Họ nói sao làm vậy. Chưa một lần lừa đảo. Đã định bước ra nhưng không hiểu trời xui đất khiến thế nào lại đi sâu vào góc, tận xó xỉnh trong cùng, đứng ngoài nhìn vào giống như một chỗ trống, lật mấy tấm bìa các tông chênh chếch lên: Anh reo to khiến người chủ hiệu đứng đó cũng cười, vui niềm vui của anh: Một chiếc 81 chót chét kim vàng giọt lệ! Mơ ước của anh! Thôi rồi Lượm ơi. Lượm trúng quả rồi. Lượm thắng rồi Lượm ơi! Chắc là bố phù hộ đây. Bán con CD. Với cái 81 này. Giữ lại cái Chaly cho vợ đi tạm đã. Rồi sẽ thay sau. Sẽ thay bằng một chiếc 81 chót chét kim vàng giọt lệ sau. Không phải là Hoàng tử đen, xe nam Mận không đi được. Cái Chaly coi như được biếu không. Tiền lãi một cái CD đã thừa cái Chaly này rồi. Nhưng thôi, việc ấy tính sau. Nếu cần cứ cho đi ở cả ba cái. Trả bớt nợ chừng nào hay chừng ấy, để khỏi chịu lãi. Chắc cô ấy đồng ý thôi. Mà sao bỗng nhiên nàng tuyệt vời đến thế. Đúng là nhờ có cái quyết định xuống tàu. Hơn mọi thứ thuốc mình mua. Chuyến này về chắc chắn trên cả tuyệt vời.
Việc quan trọng nhất đã hoàn thành vượt mức. Giờ đây là lùng mua loa thùng. Loại loa thùng 200 watt. Thứ hàng đang được trong nước mến mộ. Takusi o yonde kudasai. Taxi ghé sát vỉa hè. Chở tới cửa hàng bán loa cũ. Có mặt khá đông anh em tàu. Kho rộng mênh mông. Bụi cũng bám đầy trên các thùng loa. Cũng là lưu cữu từ đời nảo đời nào rồi. Len lỏi. Chui rúc. Lôi. Đẩy. Moi móc. Bẩn thỉu nhem nhuốc đến phát xấu hổ lên. Mỗi người một ngóc, một ngách, im lặng thở và tìm tòi lùng sục. Vừa trông thấy ở một góc khuất có hai thùng loa ưng ý, vội bước tới thì không biết ở đâu vọt ra một người lao từ phía sau chen Bá ngã ngửa. Người ấy vượt lên phóng đến chỗ thùng loa, tay nhăm nhăm viên phấn viết rất nhanh tên mình vào đấy rồi ghé vai vác từng chiếc một ra ngoài. Đay! Pha Ra Đay! Bá đứng dậy nhìn Đay sù sì to lớn, mặt mũi chân tay quần áo đầy bụi im lặng nghiêng đầu vác chiếc loa thùng 200 oát bước qua, không thèm nhìn anh. Anh rất giận Đay. Nhưng rồi lại nghĩ đến chuyện Đay đã đứng ra bảo lãnh việc vay tiền cho anh, nghĩ đến buổi sáng khi đứng trên cầu tàu, mọi người rùng rùng chạy, không ai nói với anh một lời. Chỉ có Đay là người duy nhất đã bảo anh. Cuộc sống là như vậy. Khắc nghiệt quá. Giành giật.
Ước lượng. Xác định chất lượng, định giá tiền khi về nước. Không còn chút tình cảm nào lúc mua hàng mặc dù ở dưới tàu anh anh em em thân mật. Cuối cùng Bá cũng mua được hai đôi loa thùng ưng ý, mấy cái cassette mô nô, mấy cái xít te(I). Mua thì cứ mua. Nhưng không được thử. Ông chủ người Nhật nói rằng loa tốt. Thì chắc loa tốt. Nói cassette tốt là cassette tốt. Người Nhật rất thật thà. Giao tiền cho họ rồi hẹn giờ, họ cho xe chở đến tận tàu. Anh em bảo vậy. Bá cũng tin như vậy. Với lại họ giàu có thế, ai lại nỡ đi lừa đám người khố rách áo ôm!
Hôm sau thứ bảy. Gay. Vì Osaka không bán hàng cả hai ngày thứ bảy và chủ nhật. Hai ngày không mua được hàng. Mà sáng thứ hai tàu đã tách bến. Mà trong túi còn hơn nghìn đô la. Khi xuống tàu bụng nghĩ ba nghìn này đi Nhật cố gắng làm sao lãi được gấp đôi. Ba nghìn thành sáu nghìn, chí ít cũng là năm nghìn rưởi. Năm nghìn rưởi! Nghĩa là mình có trong tay năm mươi lăm triệu, mà hai mươi lăm triệu là của mình. Chỉ nửa tháng thôi mình đã là triệu phú, đã có trong tay hai mươi lăm triệu làm vốn, trừ tiền lãi và tiền đóng góp cũng còn mười bảy triệu. Chuyến này về sẽ trả nợ mười vé, thế là bớt được mỗi tháng một trăm đô tiền nợ lãi. Cọ rửa nhà xí, lau hành lang, phục vụ bữa cơm xong Bá định tìm Đay bàn tính xem sao nhưng Đay đã biến tự bao giờ. Anh em bảo chỉ còn mỗi cách đi Motomachi cách 250km. Motomachi là thành phố nhỏ, buôn bán suốt mọi ngày trong tuần. Những người không phải trực đã biến hết. Không biết họ đi đâu. Chỉ còn một mình Bá. Thì một mình đi. Không được phép ngại ngần. Vì đây là nước Nhật. Đây là nơi định đoạt cuộc đời mình, số phận mình, số phận gia đình mình. Phải chiến đấu. Dù chỉ một mình. Dù tiếng Nhật không biết. Dù phải đi xa hai trăm km. Đơn thương độc mã cũng chiến đấu. Một mình ra cổng cảng. Xem lại sổ hội thoại Nhật - Việt, cái gậy dò đường để xông pha trên đất Nhật, chiến đấu đổi đời. Lúc mới cầm quyết định xuống tàu cứ nghĩ phải học tiếng Anh. Nhưng không. Dân buôn bán đồ cũ của Nhật không biết tiếng Anh. Chỉ cần quyển hội thoại Việt - Nhật. Vẫy taxi. Giở hội thoại chỉ vào chữ ga tàu điện ngầm, miệng nói Motomachi. Anh lái xe hiểu. Lên xe. Kéo dây an toàn. Ớ Nhật bước chân lên xe là phải kéo dây an toàn. Xe chạy nhanh đến mức khó hiểu. Đến ga tàu điện ngầm. Xuống xe. Mất một ít yên. Theo cánh tay chỉ của người lái taxi, Bá bước xuống một cầu thang sâu và rộng. Gió từ phía dưới hút lên mát rượi. Người đông. Nhộn nhạo. Đi lại. Lên xuống. Như một siêu thị. Lại phải dùng đến Hội thoại Việt - Nhật. Tìm đến một ông già. Lễ phép cúi đầu chào. Chỉ chữ: Phòng bản vé.
Đến phòng bán vé giơ ngón tay trỏ lên (ý rằng một vé) cộc lốc: Motomachi. Cầm chiếc vé tàu điện ngầm trong tay, ngồi trên một chiếc ghế bắt vào sát tường đợi tàu, lúc ấy Bá mới để ý quan sát chung quanh. Anh ngước nhìn cái mái vòm cong trên đầu, hai bên tường cũng cong đầy hình vẽ quảng cáo. Không. Không phải hình vẽ mà những tấm ảnh, hoặc nếu có phải hình vẽ thì cũng là những hình vẽ cực công phu giống ảnh như hệt. Những cô gái Nhật váy ngắn, chân dài nghe điện thoại, hoặc vắt vẻo trên những chiếc xe máy, những chiếc ô tô bóng lộn, những chiếc giường trải khăn đệm trong căn buồng rèm buông rủ... Xe điện đến. Tất cả đứng lên. Bá cũng đứng lên. Xe chạy trên đường sắt đặt sâu dưới nền. Cửa lên xuống chỉ cao hơn nền khoảng gang tay. Nhiều toa. Toa nào cũng đông người. Anh vừa tìm được một chiếc ghế ngay cửa lên xuống, xe đã chuyển bánh. Điều làm anh ngạc nhiên là xe khởi động và tăng tốc rất nhanh. Chỉ mấy giây đã đạt tốc độ tiêu chuẩn. Mọi người trên tàu ai cũng ngồi chúi mũi vào những quyển sách. Trong toa gần như không có tiếng to nhỏ chuyện trò. Tò mò. Ngó bên nọ, ngó bên kia. Vịn cả thành ghế đứng lên nhìn. Thì ra họ đọc tranh truyện. Tàu cứ lao đi trong đường hầm. Hai trăm năm mươi ki lô mét tưởng lâu. Khi đi lo thời gian. Đường xa. Rồi mua bán. Lại chỉ độc một mình, không ai giúp đỡ, không ai bàn bạc trao đổi. Lại còn trở về tàu. Nhưng chỉ một tiếng đồng hồ đã đến nơi. Một giờ đi. Hai giờ đến. Chạy thẳng một lèo không đỗ. Mới thiu thiu ngủ một tí, đã nghe tiếng chuông. Dậy. Khoác túi leo cầu thang theo mọi người từ đường hầm bước lên. Chợ kia rồi. Cuốc bộ vào một chợ nhỏ. Đói. Bây giờ thấy đói. Thì lúc mọi người ăn, anh còn bận chạy bàn, có ăn đâu. Chỉ kịp nhét vào túi cái bánh mì, chai nước uống phòng xa. Bá nghĩ bụng ăn uống trước rồi vào chợ to. Có thực mới vực đạo. Cái chợ nhỏ anh đến giống chợ Việt Nam, hàng hóa bày trên sạp như Chợ Con, chợ Sắt. Nhưng rất ngăn nắp. Mỗi khu bán một loại hàng. Thứ nào cũng đề giá. Ngay cả chiếc bút chì. Rất rõ ràng, không sợ bị hớ. Bá tìm đến khu hàng ăn. Định vào một cửa hàng bán cơm giống cơm Việt Nam. Nhưng nhìn bảng giá, anh sững lại. Nhẩm đổi rất nhanh sang tiền Việt. Một bữa cơm xoàng xĩnh như vậy ở Việt Nam chỉ 10 nghìn. Nhưng ở đây là hai trăm nghìn. Thôi không vào hàng ăn nữa. Ăn thế mất toi cái tivi. Một bữa cơm xoàng mất một cái tivi. Cực vô lý. Dù có đói cũng còn phải đắn đo, nữa là trong túi có bánh mì. Thế là đứng giữa lối đi trong chợ, lấy bánh mì ra ăn. Ăn xong, móc chai nước ra uống. Thật may, lúc còn ở tàu anh đã cẩn thận mang theo chai nước. Tuy nhiên khi đi ngang quầy bán nước giải khát tự động, Bá không nén được sự cám dỗ. Không phải anh thèm nước ngọt mà chỉ muốn xem cái máy vận hành như thế nào, nó phục vụ anh ra sao. Thật đơn giản. Không có tí trục trặc nào. Bỏ đồng tiền xu vào máy là nó thòi ra một chai Coca Cola. Uống và nhìn sang bên cạnh. Quầy bán hoa quả. Những quả táo tây nhiều màu sắc từ tím đỏ, tới phơn phớt hồng hoặc vàng nhạt mịn màng căng mọng anh chưa nhìn thấy bao giờ. Nhìn lên bảng giá và lại nhẩm tính rất nhanh: tám mươi nghìn ba quả táo. Cũng thừa mua một chiếc radio cassette một cửa băng cũ đấy. Không. Đây không phải là thứ dành cho mình. Đến khi nào lên bờ, hoặc đi vài ba chuyến nữa cũng cố mua lấy mấy cân, nghỉ phép đem về cho mẹ, cho vợ, cho anh chị Vận và các cháu. Trên đường sang chợ chính, Bá ngạc nhiên không hiểu vì sao ở đây lại có nhiều cửa hàng bán cần câu đến thế. Rất nhiều cửa hàng bán cần câu. Từ hiện đại nhất tới thô sơ nhất. Nhiều cái đẹp lắm. Có cái giá tới ba trăm đô. Sao người ta có thể bỏ ra ba triệu để mua một cái cần câu nhỉ?
Giờ Bá đã có mặt ở chợ chính, khu chợ bán đồ cũ. Hàng hóa xếp bạt ngàn như núi, thượng vàng hạ cám không thiếu một thứ gì. Có lẽ chỉ không có xe tăng với máy bay thôi. Đầu máy khâu, nồi cơm điện, loa, dàn máy. Tranh. Khung tranh chạm trổ. Khung tranh thiếp vàng. Bàn ghế gỗ, bàn ghế kim loại, xa lông bọc vải, xa lông bọc da, quần áo cũ, hay chính xác hơn là quần áo đã qua sử dụng, còn rất đẹp, nhiều cái còn rất mới. Com lê. Áo lông, áo choàng, váy ngắn, váy dài với bao màu sắc quyến rũ. Bá hoa mắt trước cảnh hàng hóa ê hề đến thế, nhiều màu sắc rực rỡ đến thế, nhìn mà ngợp đi, nhìn mà mê mẩn, nhìn mà biết người ta sống như thế nào. Nhưng những thứ đó không hấp dẫn nổi anh. Anh chỉ nghĩ đến những thứ có giá trị kinh tế, những thứ mang về Việt Nam bán ra tiền. Đẹp đến đâu mà về nước không bán được hoặc bán được ít tiền, ít lãi cũng không thiết. Không thể mua những đồ bày biện, những thứ chỉ để mặc vào người cho đẹp. Nhưng khi đứng trước những hộp đồ lót nữ anh không chút đắn đo suy tính: Mua ngay một tá quần lót đủ các màu sắc kiểu dáng, cái viền đăng ten, cái thưa như tấm lưới, cái nhỏ xíu chỉ bằng một góc chiếc lá nho, cái nào chạm vào cũng mát rượi nơi tay như chạm vào da thịt. Anh đi từ ngạc nhiên này tới ngạc nhiên khác bởi cả đời chỉ quen với những chiếc quần lót diềm bâu của vợ ố vàng cứng đơ rộng thùng thình tự tay vợ anh khâu bằng vải bao bì, xác xơ nơi đũng còn nguyên những dấu nẹp sắt gỉ han không thể nào giặt sạch. Anh nghĩ tới lúc chị đứng trước anh và trước gương, lần lượt thay ra mặc vào cả mười hai chiếc quần lót này, nghiêng bên nọ ngó bên kia quay đằng trước quay đằng sau nhìn ngắm, và nghĩ tới nơi ấy của chị rậm rạp trơn ướt và thăm thẳm. Trả tiền ngay dù có thoáng qua ý nghĩ đây là cả một chiếc tủ lạnh mà nếu đi làm bình thường có tích cóp bao nhiêu năm cũng không mua được. Tiếng thì thầm của vợ như ngay bên tai, nhí nhảnh nghịch ngợm: Anh cứng rắn còn em khóc nhè đây này. Đúng là giờ đây lúc nào chị cũng ướt át, và có lẽ phải đẻ một đứa nữa thôi. Thằng Cò đã năm tuổi rồi còn gì. Nếu không xuống tàu, bao giờ mới dám đẻ thêm?
Anh đã tới một gian hàng bày bán những thứ chỉ một màu xám đen. Và đây mới là những thứ anh cần. Gian hàng bán đồ điện tử cũ. Hết omisete kuremasenka (ông cho tôi xem), Takai desune (giá đắt quá) rồi lại Sukoshi makete kureba kaimasu (nếu bớt một ít tôi sẽ mua)... Bá mua một lúc mười đầu video. Hai chiếc một vé. Nặng. È cổ. Rã rời hai cánh. Nhưng ý nghĩ khi mang về bán cất cho dân phe cũng vé rưỡi, hai vé một chiếc tiếp thêm sức mạnh cho anh. Như một con lừa thồ hàng, anh lê tới cổng chợ, lòng như múa lên vì nghĩ tới số tiền sẽ thu về. Cứ một thành đôi. Một thành ba. Rồi dừng lại thở.
Không thể trở về Osaka bằng tàu điện. Không thể hai tay hai túi xách kềnh càng khệ nệ nặng như đá thế này xuống cầu thang để tới ga tàu điện ngầm. Rồi còn lên cầu thang ga đầu bên kia. Buôn bán thì phải chi phí thôi. Không phải mình ngại khó. Khoản này sẽ hạch toán vào giá thành. Anh vẫy một taxi. Chìa giấy lên bờ ra để anh ta biết mình về Cảng Osaka. Anh lái taxi gật đầu. Cũng chỉ hơn một tiếng đến nơi. Anh tần ngần nuối tiếc khi trả một trăm đô la cho người lái xe dù đã nghĩ đây là chi phí kinh doanh. Giá anh cố đi tàu điện ngầm thì chỉ hết năm nghìn đồng tiền Việt, một số tiền chẳng đáng là bao!
Ngày thứ ba ở Nhật là chủ nhật rồi. Các cửa hàng Osaka vẫn đóng cửa. Không mua được gì. Leo lên boong đứng vơ vẩn, gặp Đay to sù như một con gấu nhô từ cầu thang lên cùng với một thủy thủ. “Sáng nay trực à, bác sĩ?” “Không. Các ông đi đâu đấy?” “Lên phố xem có cái gì không? Nằm mốc ở tàu làm gì”. “Chờ tí. Tôi đi với”. Bá chạy vội về buồng khoác cái túi giả da tòn ten một bên vai chạy ra. Niệm, tên anh thủy thủ, cười: “Mua được nhiều hàng chưa mà bình chân như vại thế?” Bá bảo: “Đã mua được gì đâu. Tiền còn một đống”. “Cũng kha khá đấy. Hôm qua thấy bố ấy rước về mười cái đầu. Thắng lớn rồi”. Đay nói. Bá nghĩ thầm: Chẳng cái gì qua được mắt Đay. Ba người đi. Đi xem phố xá, xem người Nhật sống như thế nào. Và cũng cầu may, biết đâu mua được thứ gì đó. Gọi là lang thang nhưng đâu phải vô mục đích. Và vẫn cứ dán mắt vào các nhà hai bên phố. Người ta cũng mở cửa đấy nhưng không bán hàng. Và nhà nào cũng có một túi ni lông đen để ở lòng đường sát với vỉa hè. Túi đựng rác. Bá tò mò nhìn trước nhìn sau không có ai ngoài hai người bạn, cúi xuống mở một túi ra xem: Ba chiếc cốc pha lê cực đẹp có chân, hoa văn vàng óng, và những mảnh vỡ của chiếc cốc thứ tư. Rác là như vậy đấy. Anh đút ba chiếc cốc vào túi, mặc cho hai người bạn đồng hành chế giễu: Thưa bác sĩ, sao bác sĩ mất vệ sinh thế. Nhặt ở túi rác đem về uống. Bá cười: Đẹp thế mà chỉ vỡ một chiếc họ đã vất đi thì phí quá. Đem về bày tủ li. Đúng là vậy. Anh không tham. Chỉ thấy không thể để ba chiếc ly pha lê vỡ vụn trong đống rác. Một sự lãng phí chẳng thể nào tha thứ.
Bỗng nhiên hiện ra trước mắt ba người một bãi rác khổng lồ. Thứ bãi rác Bá chỉ nghe nói đến, bây giờ mới được tới tận nơi, nhìn tận mắt. Tủ đứng, tủ nằm. Xa lông. Giường hộp. Đệm. Máy lạnh. Máy giặt. Nồi cơm điện... Rồi ghế xoay. Bá ngồi ngay lên chiếc ghế xoay. Xoay một vòng. Năm bánh xe dưới chân đưa anh đi một quãng. Chà chà. Thật mê ly. Có cái ghế xoay này đặt trong nhà ngồi thư giãn, xem sách, đọc báo hay nghe nhạc thật tuyệt vời. Mận ngồi xoay cũng tuyệt vời. Thằng Cò ngồi lên mà xoay hẳn chẳng có gì thích hơn. Bảo đảm cả thành phố không ai có. Đang thả tâm hồn bay bổng, nhìn theo Đay và Niệm đi sâu hơn nữa vào bãi rác, bỗng nghe tiếng reo, anh giật mình đứng lên bước nhanh về phía họ: một đống quạt bàn hiện ra trước mắt. Cái nào cũng còn nguyên bảo hiểm, cánh, cả dây và phích điện dù có chiếc bảo hiểm đã gỉ và bầu đã tróc sơn. Chỉ nhìn nét mặt họ, anh cũng biết anh không có phần ở đống quạt cũ này. Vì lúc họ tìm ra, anh không có mặt, anh còn đang đu đưa với chiếc ghế xoay. Cái ghế xoay chết tiệt! Đay cùng anh thủy thủ nhặt quạt bàn xếp thành một hàng rồi tìm ra một chiếc gậy gỗ xâu gần chục chiếc quạt lại. Thật sung sướng khi nghe Niệm nói: “Phần ông Bá một chiếc, thôi, cứ xâu cả vào đây, khiêng về tàu, ông ấy lấy sau”. Thật là một tấm lòng vàng. Cái quạt tai voi nhà anh cũ quá rồi. Khi chạy cứ long sòng sọc như muốn rời ra. Hai người khiêng quạt đi trước, Bá vác cái ghế xoay đi sau. Phải mang chiếc ghế này về. Vì nó quá sang trọng, quá tuyệt vời. Hơn nữa nó còn là nguyên nhân làm anh thất bát ít ra hai chiếc quạt! Khiêng vác trên vỉa hè, gặp người Nhật và cả những người mắt xanh mũi lõ sải bộ trên hè, không ai bảo ai cả ba đều cúi gầm mặt. Niệm kêu to, trấn an bạn và cũng là để trấn an chính mình:
- Làm đéo gì mà xấu hổ. Họ biết mình là ai.
Rồi trừng mắt hỏi Bá:
- Ông là người nước nào. Tôi là người Malaysia. Quốc tịch Malaysia chính hiệu.
Đay cười nhạt:
- Thôi. Cứ nói Campuchia cho xong. Dân Mã lai nó đếch thèm những thứ này đâu. Sang đây mới thấy mình là cuối hạng người. Có phải không bác sĩ?
Bá gật đầu:
- Đúng là cuối hạng người.
Đay tuôn ra một tràng:
- Cuối hạng người một trăm phần trăm, không chệch đi đâu được. Bác sĩ nhìn kia kìa. Người ta đi nghỉ mát, picnic kia kìa. Ô tô nối nhau chở vợ chồng con cái trong xe kia kìa. Xe đạp cài trên ô tô chỗ ba đờ sốc, dựng đứng trên nóc xe là để đến chỗ nghỉ đạp chơi cho khỏe cẳng đấy. Còn anh em mình đi nhặt từng cái quạt cũ ở bãi rác, từng cái máy khâu ghẻ, cả mấy cái cốc vất đi mang về bày tủ cho nó sang, vác cả cái ghế cũ. Không cuối hạng người là gì. Ây thế mà khi về đến Việt Nam chúng mình lại là nhất. Chúng mình là đầu hạng người. Ai nhìn chúng mình cũng nể. Ai cũng thèm được như chúng mình. Chúng mình chon von chót vót. Càng chịu khó cuối hạng người ở đây về nhà càng chót vót chon von đầu hạng người đấy bố ạ. Khinh người như mẻ đấy bố ạ. Con gái đẹp mê tít đấy bố ạ. Bố mẹ được nhờ, vợ con thương quý, vênh mặt lên đấy bố ạ!
Một chùm bố ạ dồn dập vừa như công phẫn vừa như tự hào, vừa như chân lý không cho chối cãi. Xoay xở chiếc ghế nặng như cùm trên vai, Bá thấy đúng như Đay nói. Khi anh có quyết định xuống tàu vận tải nước ngoài, dù vẫn còn ở trên bờ, dù anh vẫn y xì là anh, chưa có tí gì thay đổi, anh đã thấy mọi người nhìn anh bằng con mắt khác rồi, anh đã là một con người khác, chính anh cũng cảm thấy mình đã là một con người khác (và vợ anh càng khác nữa). Ngay chuyến này thôi, với những ngày vắng mặt ở Việt Nam để đi sang nước Nhật này, trở về với mấy món hàng cũ trong tay, anh thực sự ở một mặt bằng khác, một nấc thang giá trị khác, một tầng lớp khác, một tầm cao khác. Đúng. Chỉ cần vắng mặt ở Việt Nam ít ngày thôi rồi trở về, anh đã là một con người khác. Mà chẳng riêng gì Nhật. Cứ vắng mặt ở Việt Nam đi tới bất kỳ nước nào ít ngày thôi, khi trở về mọi người đã nhìn anh bằng con mắt khác.
- Cho nên cố gắng càng cuối hạng người được nhiều được lâu càng tốt. Anh em mình trúng số độc đắc. Bao nhiêu người thèm được làm cuối hạng người đấy.
Niệm động viên anh. Vác. Khiêng. Đi. Nghỉ. Mồ hôi. Cực nhọc nhưng hăm hở. Thế rồi tới lúc rẽ ngang vào một phố nhỏ cả ba cùng kêu trời. Một cảnh tượng huy hoàng kỳ vĩ không ngờ đến, không tơ tưởng đến hiện ra trước mặt. Một gian hàng nhỏ mở cửa, bên trong chất đầy xe đạp cũ. Đây là một quả đấm thép trong chuyến đi tìm đường cứu gia đình mà anh em gọi là “tìm đường cứu nước”, cuộc chiến để nên người hôm nay. Đây là lộc trời cho, là trúng số hên, là thần tài đãi kẻ ngẩn ngơ. Tưởng rằng chỉ đi chơi phố, may ra nhặt được cái gì ở bãi rác thôi, ngờ đâu lại được thế này! Ba người đánh gọn, hót trọn hai mươi sáu chiếc xe đạp. Sạch bách. Bởi ai cũng biết xe mini Nhật đang là thứ hàng được chuộng, lãi chỉ đứng sau xe máy và còn dễ bán hơn xe máy vì hợp túi tiền, việc đăng ký cũng không phức tạp. Thứ xe của những người sành điệu, của những bà những cô, những chàng trai, những người cũng là người thời đại, dù chỉ là người thời đại bậc hai. Trong nước rặt một giống xe miền Nam, xe khung dựng, sang lắm là xe Thống Nhất. Tột cùng là chiếc Phượng Hoàng hay chiếc Mifa. Hai mươi sáu chiếc. Lần này cả ba người cùng đi, cùng nhìn thấy, nên Bá cũng có một suất như hai người kia. Chia ba. Bá tám chiếc. Tính Bá hay nhường nhịn, chịu phần kém. Con hai người kia mỗi người chín chiếc. Tính xô, tốt xấu, màu ngọc hay da đồng, đỏ hay vàng chanh, đổ đồng mỗi chiếc bốn mươi đô. Thắng lớn rồi. Xe này về vất đi cũng hơn trăm đô một chiếc. Chủ hàng biên giấy nhận tiền, hẹn tối cho xe chở đến cầu tàu.
Chiều nào xe ô tô chở hàng cũng tới cầu tàu tấp nập. Người Nhật quả thật thà. Hàng không thiếu một chiếc. Hàng từ xe xuống cầu. Những hàng nhỏ như đầu máy khâu cũ, cassette, đầu video, tivi, máy tính bỏ túi, đồng hồ đeo tay, xà phòng thơm, thuốc kháng sinh, thuốc nhuộm... từ cầu tàu chạy vào các phòng. Chất trên boong như núi là những thứ hàng to: xe máy, xe đạp, tủ lạnh, máy giặt... Đó là chưa kể một xe đồ uống, thuốc lá, hoa quả để tiếp khách của tàu và của các thuyền viên gửi tàu mua hộ (vì thời gian quá hạn hẹp, thuyền trưởng có sáng kiến để tàu mua hộ anh em thuyền viên, chắc tay quản lý cũng kiếm được ít nhiều). Hàng của thuyền trưởng thuyền phó, chính ủy nhiều hơn hết. Toàn là thuyền viên mua hộ hoặc đặt trước, com măng trước với các cửa hàng. Mà toàn hàng đẹp. Hàng xịn, gần như mới. Các ông ấy có đi phố chỉ là đi chơi, “dạo quanh thị trường” thế thôi. Còn mình phải chạy ma ra tông mà mua mà đánh dấu, ghi tên. Nhìn đống hàng trên tàu, Bá lo. Khi mua, ham mua được nhiều. Bây giờ lo. Hàng nhiều thế này khi về đánh thuế chết. Xe máy, mỗi người chỉ được mua một chiếc xe không thuế, quá tiêu chuẩn phải chịu thuế 100%. Tiêu chuẩn một người hai xe đạp. Thế mà có người bốn xe máy. Hơn chục xe đạp. Lại còn không biết bao nhiêu máy lạnh, máy giặt, tivi cassette, đầu video, loa thùng, và những túi phồng căng rất bí mật, không biết là loại hàng gì. Bá là lính mới, mua được ít mà cũng ba xe máy, mười đầu video, tám xe đạp, mấy cặp loa thùng, gần chục cái cassette, thử hỏi dân cũ quen thuộc, dày dạn kinh nghiệm mua biết bao nhiêu! Suốt đêm, nằm trong cabin, nghe tiếng lục cục, lịch kịch ở hai buồng bên cạnh, tiếng chân người đi lại ở hành lang, không sao ngủ được. Họ đang giấu hàng. Bá đi sang phòng bên, cũng một anh phục vụ viên như Bá, nhưng là phục vụ viên đích thực, đã đi dăm chuyến. Anh ta đang dùng tuốc vít tháo vách tàu ra. Thấy Bá, anh nhăn răng cười. Bá cầm một chiếc ốc vít lên, nhìn chăm chú vào cái chữ thập lõm xuống trên đầu ốc vít. Hiểu ý, anh ta giải thích:
- Yên tâm. Chốc nữa giấu hàng xong, vặn lại đâu vào đấy chỉ cần hòa tí nước muối, lấy giẻ xấp chấm vào là lại y như cũ. Chẳng còn dấu vết tuốc vít nữa đâu mà sợ.
Rôi nói đầy vẻ thèm thuồng:
- Chỉ mấy ông thợ máy là sướng. Dưới buồng máy tha hồ yểm. Chẳng biết đâu mà lần. Vặn bu lông, lật sàn hầm máy lên, có đến năm chục cái xe cũng xong hết. Rồi hòa một xô nước muối đặc, rẩy trên sàn, bôi lên các bu lông, bôi vào chân máy, rẩy vào mặt bích, chỉ một đêm rỉ sét kín hết, chẳng ai phát hiện được.
Đó là điều hoàn toàn bất ngờ đối với Bá. Thảo nào anh thấy Đay lúi húi ở bếp với cái xô, thò tay vào xô khoắng khoắng rồi xách xô xuống hầm máy. Anh cứ tưởng Đay đem xuống lau chùi cái gì dưới ấy.
- Sướng nữa là thằng cấp dưỡng với ông phó ba, phó gạo. Người bạn nói tiếp trong cơn hào hứng. Kho bếp, kho thực phẩm là của họ. Phó gạo được sử dụng là đúng rồi. Người ta là sĩ quan, nhưng thằng cấp dưỡng cũng được ăn theo. Trên tàu nhiều kho nhiều buồng lắm. Không có bản đồ không biết hết được đâu. Chỉ dành cho ban chỉ huy tàu. Với lại chẳng bao giờ khám đến các buồng của thuyền trưởng, thuyền phó với chính ủy.
Lại cười:
- Giấu cho phải phép đấy thôi. Họ đã định khám thì không cái gì lọt. Giấu ở đâu cũng lòi ra. Đây này. Anh ta lấy ngón tay gõ gõ vào vách cabin ở những chỗ chưa giấu hàng. Đấy. Bên trong rỗng biết ngay. Có hàng biết ngay. Giấu sao được họ. Cái chính là phải...
Và chìa bàn tay, miết miết những ngón tay vào nhau:
- Đếm.
Rõ ràng anh ta đang phấn khởi. Bá chỉ muốn hỏi người đồng cấp rằng anh ta có những thứ hàng gì mà phải giấu cả trong vách cabin nhưng không dám.
Sáng thứ hai, ngày đầu tuần, tàu rời bến. (Bá cũng đã nhờ tàu mua hộ một két bia, một két nước ngọt và một cây thuốc lá để dùng đến khi cập cảng). Loa phóng thanh vang lên: Mời tất cả các đồng chí tới câu lạc bộ họp.
Không biết có việc gì. Bá là người tới đầu tiên. Nhưng hóa ra chỉ có một nội dung: Mỗi người đóng năm vé ngoại giao. Lệnh ban ra được tất cả thực hiện ngay tức khắc. Vui vẻ nộp tiền. Không ai thắc mắc. Không ai kêu ca. Ai cũng biết đó là những điều không thể thiếu. Không những thế nộp xong tiền, Bá còn cảm thấy phấn khởi, có một cái gì đó bảo đảm làm anh yên tâm. Ớ câu lạc bộ bước ra, anh leo lên boong, toan nhìn lại Osaka một lần nữa thì tàu đã ra tới phao zero rồi. Trên boong, ngay bên cạnh đống hàng đã gọn đi nhiều vì chỉ còn xe đạp, xe máy, mấy thuyền viên bắt đầu khuân đồ nghề, những cờ lê mỏ lết, những kìm, những búa, những giẻ, những tuốc vít ra làm việc: rã xe. Tháo rời những xe máy xe đạp ngoài tiêu chuẩn thành từng bộ phận để tiện việc cất giấu và khai báo. Đó là những thợ máy và một vài thủy thủ học thêm nghề, trưởng thành qua những chuyến đi, sẵn sàngphục vụ để thêm thu nhập. Trên tàu gọi là nhóm rã xe. Còn nhóm rã hàng điện tử làm ở một khu khác, bên kia băng chuyền cá. Hai chiếc xe máy và sáu chiếc xe đạp của Bá được Đay rã. Rất nhanh. Phải chi. Theo đúng lệ làng. Một số tiền không đáng kể được Bá hạch toán vào chi phí. Trên boong chỉ còn la liệt những khung xe. Phụ tùng đóng vào bao. Để trong phòng. Chật quá thì để trên boong. Coi như không có xe máy, xe đạp mà chỉ là những khung xe. Khung với ít phụ tùng nhặt về thay thế. Cũng là phù phép cả thôi. Cái chính là ban chỉ huy tàu làm việc và mình đếm. Mười đầu video của Bá cũng được tháo rời. Vẫn cái vở không có đầu video mà chỉ có vỏ và một ít linh kiện rời. Trước khi rã “đầu”, anh em cơ công báo vụ đều thử con sống, con chết. Thật mừng là cả mười con của Bá con nào cũng sống, nghĩa là đều tốt. Người Nhật đúng là tuyệt vời. Nói một là một, hai là hai, không gian dối.
Yên tâm được một việc. Mua hàng. Đưa hàng xuống tàu. Bây giờ chỉ còn chuyện đưa lên. Nghĩ đến lại lo. Không biết có trót lọt không. Đã đành đếm. Nhưng đếm nhiều thì lờ lãi chẳng còn được bao nhiêu. Cái bản hạch toán nhẩm trong đầu hóa ra không đúng. Nhiều khoản chi phí lắm. Đầu vào chưa tổng kết được. Và không biết tàu có bị khám không? Có khi mình trâu chậm uống nước đục cũng nên. Đếm làm sao được hết. Bên Vosco đấy. Nuôi hải quan tốt thì công an khám. Nuôi công an hải quan quận tốt thì công an thành phố, hải quan thành phố xuống khám. Rồi lại tự động viên mình: Có người có ta không sợ. Nhất là khi nằm trên tàu từ Nhật về, lênh đênh cả tuần lễ, nghe những thông tin rò rỉ, biết có người mua tới năm xe máy, mấy trăm chiếc đồng hồ Seiko, cho vào túi ni lông gói chặt thả xuống hầm dầu, hàng thùng thuốc con nhộng, hàng trăm máy tính bỏ túi rải dưới buồng máy, hàng trăm cân thuốc nhuộm thì Bá cũng bớt đi một phần lo lắng:
- Người ta đi nhiều người ta biết. Phải chắc ăn như thế nào họ mới đánh to thế chứ. 
Cảnh “chuyên viên phụ trách vấn đề cỏ” của văn phòng tổng giám đốc cũng có nước da tái mét và hai má hóp như Lập nhưng rất khác Lập. Lập lúc nào cũng toe toét còn Cảnh chẳng mấy khi cười. Cảnh thường xuyên trong tình trạng suy nghĩ lao lung. Hệt nét mặt người kị sĩ mặt bi thảm Don Quixote. Căng thẳng trên từng xăng ti mét vuông da mặt, căng thẳng trên từng chi tiết, từ đôi môi mỏng mím lại khi đang đi trên đường, dẩu ra như cái mỏ khi lúi húi ghi chép. Từ đôi mắt sáng rực lúc nào cũng hết sức tập trung. Từ cái trán với cặp lông mày luôn nhíu lại hoặc nhướng lên, từ cái cổ gầy có những đường gân giật giật và yết hầu luôn đưa lên hạ xuống... Cảnh còn giống Don Quixote ở chỗ quần áo lôi thôi lếch thếch, bẩn thỉu, chân đất chân dép mà không hề để ý đến những lời trêu chọc hiện trạng ấy, bỏ ngoài tai tất cả, khinh bỉ tất cả và vẫn tiếp tục dòng suy nghĩ lao lung. Bởi vậy dù Cảnh thấp nhỏ, gầy gò, không có con ngựa Rốt xi năng dưới đít cũng không có ngọn giáo cầm tay, nhìn Cảnh người ta vẫn nghĩ ngay đến Don Quixote.
Theo sự phân công của chánh văn phòng, cứ sáng sáng, Cảnh lại xách hai chiếc phích sang căng tin lấy nước sôi (chị Nhuệ Lào giáp Cămpu che đã về hưu, tổng giám đốc giao luôn việc nấu nước phục vụ khối phòng ban cho căng tin, bớt đi được một biên chế), một phích cho phòng Điều, một phích cho phòng đánh máy văn thư. Thế là buổi uống trà đầu giờ ở phòng đánh máy văn thư được tổ chức. Phòng, Nhạn, Thám, Cảnh, Toàn và đôi khi một vài khách vãng lai như Lập, Vân, Vinh, cả Tuyên, Thịnh, Thu bên văn phòng đảng ủy. (Cũng cần nói rõ thêm Thu đây là cô Lã Thị Kim Thu, theo dõi hồ sơ và giữ dấu, chứ không phải ông Thu bí thư đảng ủy. Chính vì sự trùng tên này mà khi Quân rỗ báo vụ chuyển từ tàu nọ sang tàu kia, lấy giấy giới thiệu chuyển sinh hoạt Đảng, cầm tờ giấy bí thư Trần Ngọc Thu vừa ký xong, chưa bước ra khỏi cửa đã nói to cốt để ông bí thư Thu ngồi trong nghe tiếng: “Bác Thu giai ký rồi. Bây giờ đi gặp bác Thu gái đóng cái dấu nào!” Tất nhiên bảc Thu giai nghe rõ. Bác cũng chỉ góp một tiếng cười vào tiếng cười rộ lên của mọi người).
Trong những bữa uống trà đầu giờ tất cả thường tập trung trêu Cảnh. Ví như vừa mở phích rót nước, Thám bảo:
-  Nước này không sôi rồi.
Cảnh đáp rất có lý:
-  Cũng tùy. Ớ đây không sôi nhưng đem lên đỉnh Fansipan lại là nước sôi.
Thấy Cảnh mặc cái áo xét tô măng, Nhạn bảo:
-  Lấy vợ già nó cho mình diện, thích thế đấy Cảnh ạ!
Cảnh rung đùi:
-  Cũng có thể.
-  Vợ Cảnh trẻ không?
-  Không biết.
-  Trẻ không hở?
-  Còn xem đã.
Và đánh trống lảng:
-  Hôm qua sếp Điều hỏi tôi có đi Hà Nội không? Tôi hỏi đi nhiệm vụ gì. Đúng không? Có phải cứ đi là đi đâu. Chiều qua sếp đi, không thấy hỏi gì nữa.
Thám lại hỏi:
-  Cảnh cưới vợ đi mấy xe ô tô?
-  Hai xe.
-  Sướng nhỉ.
-  Chả sướng.
-  Mình làm mình ăn. Vợ làm vợ ăn.
-  Còn nhiều chuyện lắm. Kể viết cũng được một quyển sách dày đấy.
Thám lại làm ra bộ thân mật:
-  Thế đứa lớn làm sao chết?
Cảnh im lặng. Tất cả im lặng. Câu hỏi quá ác. Đó là một câu chuyện thương tâm. Cảnh cho con ăn bột, đứa trẻ bị sặc bột. Sợ quá, Cảnh đặt con xuống chiếu rồi đạp xe đến cơ quan, xin ý kiến bố cách giải quyết. Khi Cảnh và ông bố phóng ô tô vội về đến nhà thì đứa bé đã tắt thở, người tím ngắt lại.
-  Nó là con gái hay con giai?
-  Con giai.
Vẻ mặt Cảnh cố làm ra vẻ bình thản, nhưng vẫn thoáng đau đớn.
-  Lúc ấy chỉ mỗi mình nó ở nhà thôi à?
-  Ừ
-  Lâu rồi nhỉ.
Lại một câu trả lời mang tính triết học:
- Cũng là tùy từng góc độ. Với người này là lâu. Với người khác là không lâu.
Cô Phòng thấy cần chuyển đề tài khác. Nói chuyện như thế thật nhẫn tâm. Cảnh không dở hơi đâu. Cảnh trả lời thế nghĩa là với Cảnh câu chuyện như chỉ mới xảy ra thôi. Và Cảnh vẫn còn đau đớn lắm. Anh em hỏi chẳng qua là phản ứng với ông Sinh, một trong những vị lãnh đạo thành phố, cái gì cũng phải xin ý kiến ông rồi mới được giải quyết. Cô làm ra vẻ tươi cười:
-  Công nhận vợ Cảnh xinh thật.
Cảnh chỉ tủm tỉm cười. Nhạn nhắc nhở:
- Cảnh không đi kê lại bàn ghế hội trường à? Chiều nay họp rồi đấy.
- Làm phải có lệnh chứ. Tự nhiên làm, sao được. Mỗi cuộc họp kê một kiểu. Phải có sơ đồ. Cứ đúng sơ đồ mà làm. Lễ giao nhận vốn kê khác. Họp cán bộ chủ chốt kê khác. Hội nghị công nhân viên chức kê khác.
Suy nghĩ một lát, Cảnh ao ước:
- Giá có cái máy bấm một cái, bàn ghế tự động chạy đi theo ý mình thì thích nhỉ.
Tất cả cùng cười như muốn nói với nhau: “Lười lắm. Vua lười đấy. Cứ làm là ngại”. Thám chỉ vào một cuộn ống ni lông, bảo Cảnh:
- Giả đây nhé. Chiều qua mượn về nhưng không bơm được. Chầu chực cả ngày không lấy được tí nước nào. Nhà bây giờ chỉ còn nửa thùng nước thôi.
Cô Phòng bảo:
-  Nhà em hôm qua cũng không có. Em nghĩ nhà mình không có thì nhà ông Thám gay go rồi.
Thám lắc đầu:
-  Có. Nước chảy nhiều nhưng không sao tranh được. Mấy chục cái máy bơm cùng nổ, chỉ một tí là cạn bể. Quần áo một chậu đầy còn để đấy. Hôm nay về lại nửa chậu nữa.
-  Sao không mang vào xí nghiệp mà giặt?
-  Có lẽ mai phải mang đến đây thôi.
Nhạn bảo Cảnh:
-  Cảnh kiểm tra lại ống đi. Thế nào ông Thám cũng cắt mất một đoạn rồi. Trùm mổ đấy. Rồi đi bơm nước đi.
Cảnh bảo:
-  Chiều nay có mưa.
-  Ai bảo? Ai bảo?
-  Đài nói hay sao ấy. Chiều nay có dông.
Thám:
-  Không bơm hở? Không bơm tớ đèo về, mượn ống đến thứ bảy mới giả đấy.
Cảnh đứng dậy, lăn ru lô, giở cuộn ống, bắt một đầu vào vòi nước. Lát sau từ vườn hoa vào, tủm tỉm cười bảo Thám:
-  Ông ngắn thật. Trước nó dài tới chỗ treo pa nô mà bây giờ chỉ đến giữa vườn hoa thôi.
Nhạn cười:
-  Đã bảo mà. Trùm mổ đấy. Cảnh chưa biết à?
Cảnh lại ra tưới vườn hoa một lúc rồi trở vào. Bàn trà đã giải tán. Mỗi người một việc. Chỉ còn Toàn. Cảnh ngồi xuống cạnh Toàn:
-  Cỏ màu xanh không đẹp. Cỏ màu vàng đẹp hơn.
-  Cỏ màu xanh đẹp chứ. Người ta vẫn nói cỏ xanh mà.
-  Màu vàng mới đúng. Màu vàng mới là màu rản cả.
-??
Cảnh lấy ngón tay trỏ chấm vào chén cặn nước vẽ lên bàn hai hình thoi trồng cỏ ở giữa vườn hoa:
-  Hai cây đại đây. Đây là cây tùng. Còn đây là cái đụt cá. Chú có nhận ra không.
Cảnh chấm chấm chung quanh hai hình thoi, miệng thuyết minh:
-  Đây là biển xanh. Còn đây là hai con cá. Cháu đã xây cái vườn hoa này, sau lại phải phá đi cháu biết. Chính sếp bảo xây lại. Cháu thấy đây đúng là một tác phẩm. Chỗ hai con cá cỏ phải hơi vàng một tí mới là màu cá rán. Còn cỏ bên ngoài màu xanh, màu nước biển đúng rồi.
-  Sao hình thoi lại là con cá.
-  Cái ấy là tùy cách tiếp nhận. Cái ấy còn phù hợp với từng gia đình, điều người ta đang lên án.
Thấy Toàn ngồi ngây ra không hiểu, Cảnh cũng ngồi ngây ra một lúc. Và đã tìm được cách diễn đạt chính xác:
-  Không phải điều người ta đang lên án mà điều người ta đang cổ động tuyên truyền: Mỗi cặp vợ chồng chỉ có một đến hai con. Không làm nhiều con cá ở vườn hoa là vì thế. Chỉ hai con. Mỗi cặp vợ chồng chỉ có từ một đến hai con. Mỗi người một nhận thức. Nhận thức của cháu là vậy.
Toàn nhìn Cảnh, không ngờ Cảnh lại nghiền ngẫm tìm ra ý nghĩa của hai ô hình thoi trồng cỏ ở vườn hoa một cách sâu xa đến thế. Lại càng không ngờ khi Cảnh biết hết mọi chuyện của sếp chánh. Ây là mấy hôm sau, khi Toàn trang trí hội trường chuẩn bị đại hội Đảng bộ toàn Liên hợp. Cảnh được chánh văn phòng giao nhiệm vụ phụ giúp Toàn. Bê bức tượng Hồ Chủ tịch bằng thạch cao đầy bụi ra, Cảnh lấy khăn dấp nước cho ẩm vừa lau vừa rủ rỉ với bức tượng:
- Chúng nó toàn nghĩ việc kiếm tiền, mua xe máy, xây biệt thự, bỏ mặc Bác bụi bậm thế này. Chỉ có cháu nhớ đến Bác thôi. Hôm nay cháu tắm rửa cho Bác. Bác phù hộ cho cháu.
Hai chú cháu đang lụi hụi thì tổng giám đốc mở cửa bước vào kiểm tra. Đứng ngắm hội trường một lúc, ông vừa cười vừa đọc câu khẩu hiệu giấy vàng dán trên nền vải đỏ căng ngang:
- Nhiệt liệt chào mừng đại hội đảng bộ thành công tốt đẹp. Có đại hội nào không thành công tốt đẹp!
Đó là dấu hiệu sếp hài lòng về cái hội trường. Về cái phông màu xanh cánh trả nổi bật lên tiêu đề đại hội và bức chân dung Karl Marx, Lenin sát vai nhau hình bầu dục, về dãy chậu cây đặt bên dưới, về những tấm khăn trải trên bàn chủ tịch đoàn, thư ký đoàn...
Thế là khi sếp bước ra, câu chuyện giữa hai chú cháu lại xoay quanh về sếp. Cảnh rủ rỉ với Toàn như rủ rỉ với bức tượng:
- Ông Thắng có một ô dù to lắm. Ông ấy phải đấu với bao nhiêu người mới được về đây làm giám đốc. Nhưng đại ca của ông Thắng cũng có nhiều kẻ thù lắm. Thì càng cao gió cả càng lay mà phải không chú. Chuyện đại ca của sếp có đến năm cái nhà trong đó có ba cái là biệt thự ở Hà Nội bị các cụ về hưu viết đơn tố cáo chú có biết không? Lại còn mua tàu cũ mà đắt hơn cái đóng mới...
Ngạc nhiên. Vậy là anh chàng này chẳng điên đâu. Chuyện gì cũng biết.
Hôm khai mạc đại hội Đảng bộ, chánh văn phòng Điều tuyên bố:
- Hôm nay chúng mày phải mỗi người làm việc bằng hai nghe không?
Ai cũng hiểu hôm nay thả sức chơi, gẫu một cách tự tin mà không phải mắt la mày lét. Toàn mò sang chỗ Mẫn. Thấy Toàn, Mẫn nhờ ngay. Anh trông thư viện giúp em. Em đi đằng này tí nhé. Toàn ngồi xem sách. Một lúc sau Cảnh tới. Hai chú cháu lại rù rì. Câu chuyện thỉnh thoảng bị ngắt quãng vì Thám, vì Nhạn và cả cô Phòng, lúc người này, lúc người khác sang. Cô Phòng cười bảo Toàn:
- Hôm nay lại trực thư viện đấy cơ nhi.
Cô Phòng cũng không hay trêu Cảnh. Chỉ có cái Nhạn và Thám là hay trêu thôi. Nhạn hỏi Cảnh:
- Chiều hôm qua không mưa à?
Cảnh cười, nói toạc cái ý Nhạn không nói ra:
- Tưới rồi còn mưa làm gì.
Cô Phòng nhìn chiếc xe đạp dựa cạnh giá sách bảo Toàn:
- Hôm nay lại đi xe mini nữa đấy rư.
Toàn bảo:
-  Xe đạp của bà xã đấy. Xe mình lúc đi, sờ đến thì bẹp lốp.
Cảnh cười triết lý:
- Chẳng cái gì là của riêng ai.
Thám trừng mắt:
- Thật không? Vô lý.
Cảnh giảng giải một cách rất bề trên:
-  Đây nhé. Như cái chén uống nước này có phải của ai đâu?
Toàn cười:
- Chú bỏ tiền mua cái chén thì cái chén là của chú chứ?
- Một giai đoạn nào đấy thôi.
Thám reo to:
-  A! Thế là vợ thằng Cảnh không phải của riêng thằng Cảnh rồi. Ha ha.
Cảnh ớ ra, mãi mới nói:
- Chuyện ấy khác.
Rồi gật gù, chúm môi cười hóm hỉnh:
- Cũng tùy. Hoài nghi. Hoài nghi tất cả.
Khi Thám, Nhạn, Phòng đã trở về phòng làm việc, chỉ còn hai người, Cảnh lại tiếp tục câu chuyện về đại ca của sếp, về đứa con trai của sếp đi tàu nước ngoài đánh bạc nợ mấy chục nghìn đô. Và thật ngạc nhiên cả việc văn phòng lẽ ra bị thanh tra về chuyện khách đến trong những ngày tết: Ít nhất cũng phải mấy chục chứ đâu lại chỉ có bảy đoàn với bảy túi quà tết phải không chú... Rồi buồn bã thở dài rút ra kết luận:
- Năm nay xí nghiệp kim lâu chú ạ! Làm ăn không ra làm sao!
Toàn bật cười về kết luận ấy của Cảnh. Ớ nhà, Toàn luôn nghe vợ và con gái nói về những năm không tốt với những người trong gia đình. Năm nào ai kế đô, năm nào ai kim lâu, năm nào ai thái bạch, tóm lại năm nào nhà Toàn cũng có người bị những ngôi sao quả tạ chiếu vào và vợ con Toàn năm nào cũng dâng sao giải hạn. Người thái bạch, người kế đô, người kim lâu, nhưng đấy là người, còn xí nghiệp kim lâu thì thật lạ tai, chưa từng nghe ai nói.
Thấy Toàn cười, Cảnh chìa bàn tay bấm đốt, rất nghiêm chỉnh:
- Một. Ba. Sáu. Tám. Thật đấy chú. Năm nay xí nghiệp vừa kỷ niệm 35 năm thành lập đấy thôi. Chú quên à? Không tảm là gì?
Chẳng biết có phải xí nghiệp kim lâu thật không, nhưng quả là từ đầu năm đến nay thật gay go. Tàu sắt đi lạc vào nước bạn bị giữ, nộp thuế hai trăm triệu, còn
đấm bao nhiêu thì không biết. Sắt xây dựng nhập về lỗ vốn hơn một tỉ...
Từ việc khẳng định xí nghiệp kim lâu, làm ăn thất bát, Cảnh chuyển sang công việc của Toàn: Lẽ ra chú phải có ca mê ra, có máy ảnh ghi lại những hình ảnh hôm nay để lưu lại cho thế hệ sau. Và sôi nổi:
- Những hình ảnh hôm nay là bình thường nhưng mấy chục năm nữa sẽ vô giá, đúng không chú?
Toàn thương Cảnh. Hình như ở cái văn phòng này chỉ có Toàn và chánh văn phòng thương Cảnh. Như chuyện hai mươi nghìn đồng tiền phòng mừng tuổi cho anh chị em ngày làm việc đầu tiên sau tết nguyên đán. Ai cũng đến đúng giờ. Họp mặt. Chúc mừng năm mới. Bánh, mứt kẹo, trà, thuốc lá thơm. Kể cho nhau nghe chuyện mấy ngày tết, mình ăn tết như thế nào. Hồ hởi. Vui vẻ. Mỗi người một phong bì. Rồi rồng rắn kéo nhau sang các phòng ban khác chúc tết. Lại rượu. Lại kẹo bánh, thuốc lá... Cảnh đến muộn. Mãi chín giờ mới ló mặt vào phòng văn thư. Nhạn giữ phong bì tiền mừng tuổi của Cảnh, nhất định không đưa. Dù Cảnh phân trần dậy sớm nhưng còn phải tập thể dục nên đến muộn. Lý do thật “chính đáng”, Nhạn vẫn tuyên bố: Đến muộn thì không phát.
Thám cười:
- Nó bảo đầu năm nó gặp con chim nhạn ác lắm.
- Cháu mới bảo ông không được nói thế nhé. Ông cứ nói thẳng ra là gặp cái Nhạn nó ác. Ông cứ nói thế cho nó xong đi. Còn dễ nghe hơn.
Nhạn cười tít mắt, hai má hồng lên.
Toàn và chánh văn phòng phải nói mãi Nhạn mới đưa tiền lì xì cho Cảnh.
Khi Cảnh mới từ ban “Kiếm tiền chơi bời” chuyển về văn phòng, Toàn không ngờ đấy là con ông Sinh. Một cán bộ chủ chốt trong thành phố. Một người có tài tổ chức và nhất là có tài hùng biện. Đúng như Vinh, anh cán bộ thanh tra chuyển sang làm bảo vệ nói: Cũng phải là những người thế nào mới được nghe ông Sinh nói chuyện. Toàn chưa được nghe ông Sinh nói, nhưng đã được nhìn thấy ông trên tivi, to béo, mặt mũi đầy đặn, dáng đi đường bệ. Còn vợ ông, Toàn không chỉ nhìn thấy trên tivi mà còn trực tiếp gặp một hai lần. Ớ nhà ông giám đốc sở công nghiệp. Lần đầu tiên, Toàn cứ lặng đi trước vẻ duyên dáng, tươi tắn, tự tin của người thiếu phụ xinh đẹp, ăn mặc sang trọng mà Toàn không biết là ai. Thật đúng là một mệnh phụ. Mãi tới khi bà chủ nhà ghé vào tai Toàn nói nhỏ: “Chú không biết à? Bà Sinh đấy”. Toàn mới biết đó là một gái sắc xứng với một trai tài. Rồi dần dần Toàn còn biết bà có cả một vườn cam bên Nhạn An, bà là một phụ nữ có năng lực... Thế mà không hiểu sao hai ông bà tài giỏi xinh đẹp lại cho ra đời một sản phẩm là Cảnh.
Thám và Trâm, hai người đã từng ở Ban kiến thiết cơ bản cùng với Cảnh lại có nhận định khác:
- Con ấy không ngớ ngẩn đâu. Ớ kiến thiết cơ bản có khoản tiền nào không chia cho con ấy là không xong. Đấu tranh thắc mắc đến nơi. Tiền xi măng công trình,
nó không dính dáng gì cũng phải chia cho nó. Nhận tiền thì nhận nhưng bảo ký nhất định không ký.
- Quái lắm. Lười lắm. Không chịu làm một việc gì. Bảo đi giám sát thi công thì chỉ ngủ thôi. Đấy. Ớ văn phòng thế nào bá biết rồi đấy.
- Lẽ ra nó có khốn nạn như anh em mình đâu. Tốt nghiệp trung cấp xây dựng, bố nó xin cho nó về đây là để xuống tàu nước ngoài đấy chứ. Nhưng đi thử sóng không được. Lại hâm hâm như thế bố ai dám cho đi tàu. Tàu toàn hàng lậu, oan gia có ngày. Thế là về kiến thiết cơ bản. Chứ không bây giờ nó ghê lắm rồi. Con ông Sinh chứ có phải đùa đâu. Dù đã hưu nhưng cũng vẫn còn ghê lắm. Vẫn cứ xuất hiện trên tivi đều đều. Hội nghị nào cũng có mặt, ngồi hàng ghế trên cùng. Rụng răng cũng thể kễnh. Không thì thằng Cảnh chết rồi. Không biết cái gì mà dám cho đi giám sát thi công. Liều không. Nhổ cỏ còn không xong kia kìa.
Có lẽ tất cả những điều ấy đều đúng cả, nhưng không nên lấy Cảnh ra làm một thứ trò cười, giải trí. Nó tàn nhẫn thế nào. Toàn hay tâm sự, trò chuyện với Cảnh, nhưng thật buồn cười, càng tâm sự trò chuyện, anh càng thấy thích vì chính anh được giải trí, chính anh được dãn thần kinh. Ví dụ một hôm đang ngồi ở bàn uống nước phòng văn thư (không dám ngồi uống nước một mình ở xa lông phòng mình bao giờ, sếp hay đảo qua lắm), Cảnh ở đâu vào, kéo ghế ngồi bên cạnh:
- Chú. Lâu lắm cháu không được nói chuyện với chú. Cháu hỏi chú cái này.
Cảnh lấy ra viên phấn vẽ lên bàn hình nhà xí nghiệp. Thám và Trâm cùng gắt:
-  Không được vẽ lên bàn. Bẩn.
Cảnh cứ vẽ và hỏi Toàn:
-  Sao lại bố trí các buồng như vậy? Sao không bố trí phòng họp ở chỗ này? Sao không bố trí phòng thanh niên ở đây?
Trâm nói to như nói với người điếc:
-  Văn thư sắp chuyển sang bên này rồi.
Cảnh sung sướng kêu lên:
-  Đúng. Văn thư phải chuyển sang bên này. Đêm qua tôi không ngủ được. Thấy phải như vậy mới đúng. Bởi vì phòng thanh niên là gì? Đó là kết quả của phòng đầu tư cộng với chính nó.
Và Cảnh lại vẽ:
-  Đây là phòng tổng giám đốc. Đây là phòng họp. Sao không để phòng phó tổng giám đốc thứ nhất ở đây?
Trâm lại nói to như nói với người điếc:
-  Các ông ấy không muốn ngồi gần nhau!
Cảnh xùy một tiếng đầy vẻ khinh bỉ:
-  Cùng làm lãnh đạo mà không muốn ngồi gần nhau, không muốn nhìn mặt nhau là không được. Sự nghiệp không cho phép. Công việc, tình đồng chí không cho phép. Văn phòng tổng giám đốc là gì? Là kết quả của các phó tổng giám đốc cộng với chính nó.
Mặt Cảnh nghiêm trang. Có một cái gì cao cả lớn lao trên khuôn mặt gầy, xanh xao, đôi mắt sâu và cặp môi
mỏng đang mím lại. Nhất là đôi mắt. Long lanh ánh lửa của những bậc vĩ nhân phát hiện ra chân lý vĩ đại cộng với chiều sâu nội tâm của những đấng cứu thế. Thoạt đầu là cảm giác buồn cười phải cố mà nén lại, nhưng khi nhìn vào khuôn mặt hóa đá của Cảnh, Toàn lắp bắp như bị thôi miên:
- Đúng. Cộng với chính nó.
Công việc sản xuất của Liên hợp Biển Đông ngày một khó khăn. Tàu nằm bến hàng loạt. Khối tàu nhỏ có một vài chiếc nhúc nhắc hoạt động, dù bị lỗ. Còn khối tàu 1000 mã lực không thể đánh cá được, chuyển sang chở hàng nhưng hàng ngày một hiếm. Sau một thời vàng son độc chiếm nguồn hàng, giờ đây gần như địa phương nào có biển cũng có tàu đông lạnh. Tổng giám đốc Hoàng Quốc Thắng nghĩ nát óc và tìm ra một phương cách giải quyết. Khoán trắng cho các tàu đông lạnh 1000 mã lực: Tự chạy lấy hàng đi hàng về. Tự chi phí, tự trang trải. Các tàu tùy theo năng lực thiết bị, phải nộp khấu hao, quản lý phí cho xí nghiệp theo mức độ khác nhau. Sửa chữa chuyến các tàu tự lo. Xí nghiệp chịu trách nhiệm sửa chữa định kỳ. Các tàu đều kêu mức quản lý phí và nhất là mức khấu hao quá cao, những con tàu đã hoạt động trên hai mươi năm, hết khấu hao từ lâu rồi, nhưng cuối cùng đều vui vẻ chấp nhận. Tuy vậy không phải ai muốn xuống tàu cũng được. Đó cũng vẫn là một cửa tuyệt vời.
Một cửa bao nhiêu người mong ước. Vẫn phải lựa chọn. Bộ khung tàu tất nhiên do giám đốc duyệt. Lãnh đạo tàu, đặc biệt là thuyền trưởng giờ đây lại càng quan trọng hơn bao giờ hết, đúng là một ông chủ tàu, toàn quyền kinh doanh, toàn quyền hoạt động. Anh em thuyền viên vẫn do tổ chức xét duyệt, lãnh đạo quyết như mọi khi dù có dễ dàng hơn đôi chút. Huy đã thay Nguyên, lên làm thuyền trưởng tàu HL19, con tàu vận tải đông lạnh thật sự chứ không phải tàu đánh cá mã lực nhiều chạy chậm, tiêu hao dầu lớn; con tàu nhận sau cùng, thiết bị còn tốt, con át chủ bài của Liên hợp. Con tàu chắc thắng, con tàu bảo đảm an toàn vì có Trần Đắc Khương, con ông phó giám đốc công an làm thủy thủ. Đó là kết quả một nước cờ liều của Huy. Năm ăn năm thua. Nhưng Huy nghĩ phần thắng nhiều hơn. Qua những lần gặp tổng giám đốc, trò chuyện cởi mở vì quan hệ giữa hai người từ lâu đã được bôi trơn bằng nhiều cách, một hôm Huy đưa cho sếp mấy đĩa phim sex, nói với sếp như nói với một người anh, rất thân tình:
- Những lúc căng thẳng quá, sếp xem cái này để thư giãn sếp ạ. Với lại sếp cũng phải biết bọn nước ngoài nó ăn chơi ra làm sao. Nhưng cẩn thận không sếp bà biết đấy.
Tổng giám đốc biết ngay đấy là những phim gì. Ông đỏ mặt vì có người biết rõ những ý nghĩ thầm kín không hé lộ với bất kỳ ai của mình và vội cho vào ngăn kéo bàn làm việc khóa lại. Sau cái vụ lòng thòng với Hoa gây dư luận ầm ĩ, ông Thắng tự thấy mình thật ngu xuẩn. Suýt nữa mất hết. Bao nhiêu kẻ ghen ăn ghét ở, kể cả ngồi lê đôi mách khiến câu chuyện loang ra khắp Hải Triều và cả Hà Nội. Thật phúc cho ông, có đại ca che chắn. Với lại ngày ấy việc vận tải nước ngoài đang lên, đang là một trong những đơn vị dẫn đầu toàn ngành về ngoại tệ, việc khai thác cá còn chưa đến nỗi. Cũng may, lãnh đạo Liên hợp toàn là những người biết mình biết người. Bí thư đảng ủy nguyên là một máy trưởng, trình độ chỉ là sơ cấp về mọi mặt không thể sánh được với học vị phó tiến sĩ của ông, ông bảo gì nghe nấy. Các phó tổng đều hiểu sau lưng ông là đại ca. Rằng dù có thế nào ông cũng vẫn vững như bàn thạch. Chống lại ông chỉ có rước họa vào thân. Tuy nhiên ông cũng thấy phải điều chỉnh ngay tắp lự lối sống. Giữ mình như giữ lửa. Ông chuyển vợ và cô con gái về Hải Triều cùng ở với ông. Tiếp khách, ông cử cấp phó đi. Không bia rượu, không thuốc lá, không nhà hàng... Trong những ngày nêu cao đạo đức trong sáng ấy, ông luôn nghĩ tới một tấm gương: Chuyện một ông chủ tịch thành phố nọ trong tết nhậm chức đầu tiên đã nộp lại tài chính gần 10 tỉ đồng tiền mừng tuổi, nêu một ví dụ tuyệt vời chưa từng có về sự liêm khiết để rồi sau đó thả sức tung hoành, ký biết bao nhiêu quyết định về đất đai, về đầu tư, về nhà, về dự án, về bổ nhiệm, đề bạt, thuyên chuyển, và cả những quyết định thuộc phạm vi tố tụng, chữ ký nào cũng ra vàng, ra đô la... Tuy nhiên nhiều lúc ông vẫn thấy mình đang làm một việc quá sức. Ông tự bảo: Sống thế này khác gì đi tu. Tiền nhiều để làm gì. Ông lại nghĩ tới ông chủ tịch thành phố, tấm gương sáng của ông để tự động viên: Đời còn dài. Bây giờ chưa phải lúc. Cầm mấy đĩa hình Huy đưa, ông thoáng chút ngần ngừ nhưng rồi lại tự trấn an: Thằng này tin được. Nó còn đưa cả vợ nó lên cho mình cơ mà. Với lại nó chẳng thể làm gì được mình với mấy thứ này. Mà mình cũng có biết mấy đĩa này là đĩa gì đâu. Ông nhớ tới một tối đang phóng xe máy trên đường, thấy một người bán băng đĩa ngồi dưới gốc cây vỉa hè chung quanh chẳng có một ai, ông đã dừng lại hỏi mua, ông nhấn mạnh đĩa sex đấy nhé (nói mà đỏ mặt lên, mà sợ có người thứ ba nào nghe thấy, nhìn thấy) và người đàn bà bán hàng cẩn thận moi từ hốc cây ra một chiếc đĩa, cả quyết với ông là sex, sex nặng và bán cho ông với cái giá đắt gấp mười lần. Mang về giấu giấu giếm giếm, đến sáng hôm sau mong con bé con đi học, mong vợ đi chợ, để mở xem nhưng khi bật lên vừa tức vừa buồn cười: Toàn nhạc đỏ là nhạc đỏ!
Hôm sau, Huy xách lên một cái đầu video.
- Em về nghĩ mãi, thấy tốt nhất là đem lên cho thủ trưởng cái này. Chứ xem ở nhà có thủ bà bất tiện. Tivi phòng thủ trưởng có rồi phải không?
Đấy chính là điều ông Thắng đang nghĩ tới, đang băn khoăn. Cái thằng đại phó này thật trên cả tuyệt vời. Cả xí nghiệp chỉ có nó biết ông đang muốn gì. Ngay buổi trưa hôm ấy, về nhà ăn cơm xong, ông đến xí nghiệp ngay. Cài trái cửa. Bật máy. Đến lúc ấy ông mới được xem những phim như thế. Những phim ông đã nghe nói tới nhiều, nhưng chưa một lần được xem và trở thành một tò mò ám ảnh. Ông coi Huy như một thằng em khi chuyến sau tàu 19 đi Hong Kong về, Huy lại đến thăm ông với một món quà: một cái gì tròn và dài màu nâu khoanh lại trong túi ni lông dán kín trong suốt. Huy thân mật:
-  Đố thủ trưởng biết cái gì?
Chỉ nhìn dáng vẻ, cách hỏi đầy tự tin và thích thú của Huy, tổng giám đốc đã biết món quà này cực kỳ quý giá. Ông nắn nắn cái vòng tròn cuộn khoanh trong túi ni lông, cười cười:
-  Chịu. Cái gì thế mày?
- Cái món kia của con hổ đấy thủ trưởng ạ. Hai hòn tinh hoàn của nó đây. Sấy khô rồi. Thủ trưởng xem phần trên của nó có ghê không? Có gai như xơ mướp. Vua chiến trường đấy.
Ông sếp giật mình:
-  Thật à?
- Tuyệt lắm. Em đã thử một chiếc rồi. Ngâm rượu. Với vài lạng vây cá mập, chén thuốc bắc, ít mật ong. Hôm nọ ông bác em bảy mươi tuổi ở thành phố Hồ Chí Minh ra chơi. Em biếu một chai. Ông già mang về dùng, nửa tháng sau điện ra: Tuyệt vời. Tao bây giờ như một thanh niên. Để dành cho tao một chai nữa nhé.
Hai người cùng cười.
-  Nhiều tiền không? Đắt lắm nhỉ?
- Đắt. Nhưng thủ trưởng không phải nghĩ. Thứ này cải lão hoàn đồng đấy. Về mặt tăng cường hàng tiền đạo thì vô địch. Em thấy thủ trưởng mải mê công việc quá
hình như quên mất món ấy rồi. Không được đâu. Cứ thế rồi hỏng mất người đấy.
Lần đầu tiên nghe thấy những tiếng lạ tai tăng cường hàng tiền đạo nhưng ông cũng hiểu ngay nội hàm của nó. Ông có quên chuyện ấy đâu. Nhớ lắm. Nhưng ông đang sắm vai một người đạo đức. Một người mẫu. Còn bà vợ ông đã hoàn toàn quá đát. Nhất là sau khi bà cắt bỏ cả hai buồng trứng. Ông biết bọn phó tổng, bọn trưởng phòng chúng nó chơi bời rất ghê, ngay cả khách khứa đến đây nữa, đều được đến những chốn vui vẻ ấy. Nhưng ông thì không thể. Ông là một người mà nhà báo Duy Thông đã viết trên mặt báo: Không bia rượu, không thuốc lá, không nhà hàng, tiếp khách là chỉ cử sếp phó đi, tổng giám đốc Hoàng Quốc Thắng suốt ngày vì công việc, nêu một tấm gương sáng ngời về đạo đức cách mạng, giữ vững phẩm chất. Vai diễn của ông là như vậy. Ông đã sắm vai ấy quá nhuần nhuyễn quá thuần thục. Mọi người quen nhìn ông như ông vẫn diễn, vẫn sắm vai và đã quên hẳn chuyện ầm ĩ ngày trước. Nhiều lúc ông thèm được từ bỏ vai diễn, sống như bọn cán bộ dưới quyền. Rồi tự nhủ: Thôi. Đành để đến lúc nghỉ hưu. Cũng chỉ còn năm, hơn năm nữa thôi. Thả sức ăn chơi. Thả sức tung hoành. Cái chính là phải chuẩn bị tiền. Phải có quỹ đen. Không thể nộp hết cho bà ấy. Ông đã để nhiều tiền lại trong ngăn kéo bàn làm việc. Nguyên trong phong bì. Trên mỗi phong bì tự tay ông viết tên người, tên tàu, tên đơn vị gửi biếu. Dưới nước toàn tiền đô. Chiếc một nghìn. Chiếc hai nghìn. Chiếc ba nghìn.
Chiếc một trăm. Hai trăm. Năm trăm. Các cửa hàng và đơn vị trên bờ thì tiền Việt. Một triệu, hai triệu. Năm triệu, mười triệu. Nhiều. Ghi tên lên phong bì để phòng xa. Cẩn thận hơn, ông còn lập một danh sách những người đưa phong bì, dưới tiêu đề: “Số tiền nộp lên Bộ”. Để khi có sự cố, ông có thể nói những phong bì này ông chuẩn bị nộp lại nhà nước. Để trên thấy ông là người liêm khiết và hiện nay tiêu cực đang hoành hành như thế nào. Ông phòng xa như vậy sau cái vụ một ông vụ trưởng trên Hà Nội bị trộm mở khóa phòng làm việc cuỗm đi hai trăm nghìn đô quỹ đen giấu vợ, may sao công an bắt được ngay khi bọn trộm vừa vượt khỏi tường bao, phải chia cho công an một nửa, chuyện kín lắm nhưng rồi cũng cứ ầm lên. Nhiều lúc ông thèm một người tâm phúc. Để được nó đưa ông đến những chốn ăn chơi. Ông đã để ý tìm. Nhưng toàn một bọn khả nghi. Khó tin. Còn đi một mình, ông sợ. Bao tai họa có thể xảy ra. Mặc dù biết gần như tất cả các sếp đều đốt tiền ở những hộp đêm, ông bấm bụng làm người mẫu mực. Bấm bụng chờ đợi cơ hội. Rồi cơ hội cũng đến với ông. Một đối tác cũng là một tổng giám đốc tại thành phố Hồ Chí Minh đã dắt ông đi những bước đầu tiên vào thế giới “ăn chơi tàn bạo” như chính ông ta nói ra miệng sau khi cả hai bên đã ký một hợp đồng mà mỗi người có thể rút ra năm chục nghìn đô. Ông bạn đối tác thân lái xe đưa ông đi. Một khách sạn sang trọng. Một khách sạn ông ta cũng là người nhà, quen biết từ cô reception, tới anh chàng lễ tân mặc sắc phục, cả cái buồng ăn cũng là quen thuộc.
Máy lạnh chạy. Rèm buông. Rượu ngon. Thức ăn tuyệt vời. Hai tiếp viên xinh đẹp ngồi bên cùng uống cùng ăn. Rồi cài trái cửa. Rồi hai em ra múa, vừa múa vừa tháo bỏ xiêm y. Rồi một cô tới ngồi bên ông, rót rượu đưa lên môi ông, bón cho ông ăn, quàng tay qua vai ông, kéo tay ông đặt vào chỗ hồng hoang ấy. Ông ngượng đỏ mặt nhưng khi liếc sang ghế đối diện, ông bình tĩnh lại ngay. Hai người bên kia đang để hết tâm trí vào công việc của họ, không biết đến chung quanh. Như hiểu nỗi lòng ông, người bạn đối tác nói với cô bé ngồi cạnh ông:
- Anh Hai anh ngoài Bắc dô, chưa quen đâu. Cưng làm sao để ảnh hổng quên cưng nghe.
- Dạ.
Tiếng dạ ngọt cong lăn tròn vào lòng tổng giám đốc. Một lúc sau, lại tiếng ông bạn chủ xị:
- Hai nhỏ để bọn anh ăn chút xíu. Hai nhỏ biến mất nhưng không ra khỏi phòng được không?
Ông còn chưa hiểu gì, những tiếng dạ mềm cong đã cất lên, hai cô gái đã vén chiếc khăn bàn màu trắng và ẩn dưới gầm bàn. Rồi một cô gục mặt vào giữa đùi ông...
Cái lần đầu tiên ấy đã để lại ấn tượng rất mạnh trong ông, gần như choáng váng. Cũng như ông nhớ sáng hôm sau, từ biệt khách sạn, từ biệt cô gái qua đêm cùng ông, ngồi trên xe ô tô, ông bạn tổng giám đốc đối tác vừa lái xe vừa nói với ông:
- Ăn chơi là phải tàn bạo anh Hai. Trong này là dậy.
Ông nghĩ tới việc phải đáp lễ người bạn tuyệt vời mà lo:
- Anh ra ngoài ấy tôi không chiêu đãi được như thế này đâu. Thành phố của tôi không được như trong này, nhỏ lắm mà.
-  Đâu cũng có. Đâu cũng dậy. Hà Nội còn kinh hơn.
Ông thấy tốt nhất là tỏ ra mình nhà quê, tỏ ra mình
thành thật:
- Ớ ngoài ấy tôi chưa đi như thế này bao giờ. Tiếp khách là chỉ để cho bọn phó nó đi.
Ông bạn như tìm thấy một tâm hồn đồng điệu, cười lớn:
- Nhập dai đạo mạo nghiêm túc rồi anh Hai. Tôi cũng dậy. Mình ăn chơi nhưng mình còn phải nói. Khổ dậy đó anh Hai.
Và nói trúng phóc cái nguyên nhân chính:
- Anh Thắng chưa lái được xe hở. Học đi anh Thắng. Dễ ợt mà.
Những lần sau vào thành phố Hồ Chí Minh, bao giờ ông cũng gặp người bạn quý mến của mình. Có những bận chẳng công việc gì nhưng nhu cầu được sống trong không khí mình là thượng đế, được các em coi là một sếp ăn chơi tàn bạo, được chơi cái trò chơi thân thể, ông bảo tài vụ, văn phòng chuẩn bị tiền, vé khứ hồi cho ông để ông bay vào thành phố Hồ Chí Minh giải quyết công việc. Nhưng chẳng thể cứ bay vào trong ấy xoành xoạch. Dô trỏng mà không đến văn phòng đại diện là không được. Mà chẳng lẽ tháng nào cũng đến đại diện một hai lần. Phải là hậu cần tại chỗ. Phải ngay tại đây. Tại Hải Triều này.
Ông thấy không có lúc nào thuận tiện hơn để nói với Huy như nói với một người bạn tâm phúc, bởi người tâm phúc ấy đây rồi, người tâm phúc ấy rõ ràng đang ngồi trước mặt ông. Ông chỉ vào chiếc dương vật hổ nửa đùa nửa thật:
- Ông cho tôi thứ này là ông hại tôi. Tôi có dám đi đến đâu đâu. Mà bà ấy nhà tôi ngày trước hăng hái lắm nhưng bây giờ không có nhu cầu nữa.
Ông ông tôi tôi, chỉ nguyên cách xưng hô ấy Huy đã biết mình thắng rồi.
- Em biết. Em biết chứ. Thủ trưởng cứ ngâm uống đi. Chuyến này đi Nhật về, em sẽ đi với sếp. Sếp lớ nga lớ ngớ, có khi nguy hiểm ấy chứ. Em sẽ là người dẫn chương trình cho sếp.
Ông Thắng vừa ngắm cái vòng tròn khoanh lại màu nâu ứa mật của bộ sinh dục hổ vừa nghe Huy nói, từ luận cứ khoa học nếu công việc ấy không tiến hành đều đặn con người sẽ hỏng, tới chuyện phó tổng của ông, Phí Đức Lâm phụ trách cơ khí sửa chữa có một hũ rượu ngâm đúng một trăm bộ pín chó để ở tủ đứng phòng làm việc. Lâm có bồ là con một ông bán thịt chó ở Bờ Sông, cô ấy ngâm cho Lâm, chính Huy đã được uống, nhưng thứ ấy ăn thua gì, lại rất khó uống, “cỏ rả, như mùi nước cá kho kinh lắm, thủ trưởng yên tâm đi, thứ này uống lại ngon nữa, nhưng mỗi ngày cũng không nên dùng quá một chén con”.
- Em có thể khẳng định với đại ca tất cả các cán bộ thân tín của đại ca đều làm việc ấy, chỉ trừ mỗi đại ca thôi.
Tổng giám đốc nghi ngờ:
- Ông Thu bí thư thì sao?
Huy cười như thở hắt ra:
- Ông Thu mới vô địch. Bà ấy quản rất kỹ. Cả thời gian lẫn tiền bạc. Ông ấy đã có cách. Thằng Viễn, con rể ông Thu giáo viên trường Ngô Sĩ Liên đến nhà mời bố vợ đi uống bia. Làm sao mà bà ấy nghi ngờ được. Con rể bảo lãnh cho bố vợ thì mẹ vợ tin quá còn gì. Bố vợ bảo lãnh cho con rể thì con gái chỉ có tin sái cổ.
Rồi Huy khuyên ông một điều như người bạn tổng giám đốc trong thành phố Hồ Chí Minh đã khuyên:
- Thủ trưởng phải học lái xe thôi thủ trưởng ạ. Đi xa, Hà Nội, Thái Bình thủ trưởng để thằng Phi lái. Còn đi trong thành phố, hay quanh quanh ngoại thành, ra Đồ Sơn thủ trưởng tự lái. Nguyên tắc lái xe cho thủ trưởng là phải tốt nghiệp trường câm điếc, sau đó còn phải thêm ba năm chuyên tu tại trường Nguyễn Đình Chiểu. Có thế mới đảm bảo.
Mãi ông Thắng mới hiểu điều Huy nói có nghĩa là lái xe cho thủ trưởng phải hội tụ đủ ba tiêu chuẩn: có mắt như mù, có tai như điếc, có mồm như câm. Ông bảo:
- Thằng lái xe của mình được cái cũng kín mồm kín miệng.
- Không kín mồm kín miệng sao được. Để thủ trưởng thay, nó đói à? Thằng Phi dựa uy thủ trưởng kiếm ăn khá đấy. Những thằng lái xe khác xuống tàu chúng em cùng lắm là được lon bia. Nhưng thằng Phi bao giờ cũng có suất. Chuyến này các anh mua hộ em cái quạt,
chuyến sau các anh mua hộ em cái cassette. Tuần chay nào không có nước mắt. Nó trung thành với thủ trưởng còn hơn trung thành với bố nó. Nhưng bố cũng nhiều lúc chỉ muốn một mình bố, không muốn có con nào bên cạnh chứ.
Cả hai cùng cười. Đúng là Huy đã dạy ông nhiều điều. Mỗi ngày một chuyện bổ ích và lý thú. Phải học lái xe. Ông có thể ra Quảng Ninh, phóng về Hà Nội, tới Đồ Sơn, thậm chí vào Sầm Sơn Thanh Hóa với biết bao thú vui chờ đợi. Khi về hưu rồi, nghỉ rồi, cũng phải có xe ô tô. Để đưa vợ con đi chơi, đi nghỉ mát. Để tiếp tục đến những nơi cần đến.
Ông biết mình phải làm việc gì cho Huy để trả cái ơn này, cái tình người chân thật này. Đưa Huy lên làm thuyền trưởng tàu HL 19 thay thuyền trưởng Nguyên lên bờ nghỉ ba tháng chế độ trước khi về hưu, mặc dù Nguyên làm đơn tha thiết xin phục vụ cho đến ngày cầm quyết định.
Rồi ông học lái ô tô. Học vào ban đêm.
Và đặt hàng Huy một chiếc dương vật hổ nữa để đem lên nhà Đại Ca. Những tin đồn về việc Đại Ca gay go thật láo toét. Đại Ca vừa được đặt lên một chức vụ cao hơn. Và có tin Đại Ca còn lên cao nữa.
Chú thích:
[1] Stereo.
- VI -
Ông Thắng đến nhà Đại Ca vào lúc 9 giờ tối. Khoảng thời gian khách đã van vãn (nhà Đại Ca tối nào cũng đông khách). Đinh ninh món quà độc này sẽ làm đại ca bất ngờ vui vẻ và nhất là tăng thêm tình thầy trò, một chút mỏng manh còn lại của nghi thức sẽ tan vụn, từ nay hai ta là một. Như Huy đã làm với ông vậy. Phố sấu um tùm, vắng vẻ. Xe dừng lại cách nhà Đại Ca một quãng khá xa để hai thầy trò, ông và lái xe đi tiểu. Vừa bước chân xuống xe, lên vỉa hè, định đi vào sát tường, nơi có bóng tối của các cây cổ thụ ven đường và nhất là các cây leo xòe ra trên tường các ngôi biệt thự có cắm những cọc sắt nhọn hoắt “làm việc giải thoát cho cái bong bóng” thì giật thót, rụt lại. Hai người, một đàn ông, một đàn bà ăn mặc quê mùa, bụi bậm bật dậy từ vạt cỏ ngay trước mặt:
- Hai ông ơi! Nhà các ông to ở đâu. Hai ông làm ơn...
Vẫn còn kịp nhận ra những nét đau đớn mệt mỏi
trên mặt họ. Chưa kịp trả lời thì đã rùng rùng những người xuất hiện từ bóng tối sát tường bao những ngôi biệt thự dọc phố như những âm binh. Ông Thắng lắc đầu quầy quậy:
- Tôi không biết. Tôi cũng là khách đến đây. Đang hỏi thăm.
Ông biết đấy là những người dân từ các tỉnh cơm đùm cơm gói kéo nhau lên Hà Nội ăn chực nằm chờ, vạ vật vỉa hè quán chợ đưa đơn khiếu kiện. Nín đái, hai người bước vội lên xe ô tô phóng thẳng đến nhà Đại Ca, ngoặt lên vỉa hè dừng trước hai cánh cửa sắt đóng im ỉm. Người lính từ bốt gác bước ra, thấy ông Thắng ló sau cửa xe, nhận ra người quen, anh ta gật đầu, ấn nút chuông trên trụ cổng.
Cửa mở. Xe từ từ lăn bánh trên những hòn sỏi nhỏ rào rạo của khuôn viên ngôi biệt thự và dừng cạnh hai chiếc xe ô tô khác.
Đại Ca thân ra tiền sảnh đón khách. Bước vào phòng khách, ông Thắng ngạc nhiên khi thấy Quán Mèo và một người nữa. Ông phó giám đốc công an thành phố Hải Triều! Bố thằng Khương thủy thủ tàu 19. Người đã nhiều lần ông tiếp xúc và đang ầm lên khắp thành phố là sẽ bị khởi tố về chuyện bảo lãnh cho một đường dây buôn ma túy. Báo đã đưa tin. Rồi chính một trưởng phòng thuộc sở công an cũng nói với ông như vậy. Rằng nếu ông giám đốc công an thành phố về hưu thì hồ sơ Trần Thạc được giở ra ngay. Còn nói chắc như đinh đóng cột:
- Sẽ xử Trần Thạc. Nhưng chầm chậm mới xử. Để tách ra khỏi vụ Xuân Trường cho khỏi ầm ĩ.
Câu chuyện giữa chủ và khách, giữa khách và khách gượng gạo. Ông Thắng hiểu ngay sự có mặt của mình là không đúng lúc. Ông biết Đại Ca đang dở dang công việc. Nhìn thái độ tự tin của Quán, ông hiểu giờ đây trong quan hệ với Đại Ca, Quán Mèo đã đứng trước ông, sát gần Đại Ca hơn ông, cái thằng ông vẫn khinh bỉ cứt chó bón vườn hành ấy; còn ông chỉ là kẻ đứng ngoài rìa. Nhưng sao lại là Quán Mèo? Sao lại là Trần Thạc? Ông lờ mờ hiểu. Và biết mình phải làm gì.
- Thủ trưởng cứ tiếp khách đi. Em vào trong này xem con chó Rockefeller [1]  của thủ trưởng mới mua. Tí nữa em ra.
Không biết là giống chó gì. Cứ nói đại là Rockefeller như nghe Đại Ca trong điện thoại. Tháng trước, ông điện hỏi Đại Ca có muốn nuôi chó cảnh không thì được Đại Ca trả lời là anh em trong thành phố Hồ Chí Minh vừa gửi ra cho con chó Rockefeller nặng tám mươi ki lô, cái giống này ăn khỏe lắm, mỗi ngày cân thịt, giá những bốn nghìn đô, nhưng một mình nó bằng cả một tiểu đội bảo vệ, giống chó này xé xác cả trẻ con, người lớn, đêm thả ra là cực yên tâm... May mà nghĩ ra con chó ấy để lánh đi. Suốt lúc ngắm con chó như con bê trong chuồng rồi vẩn vơ ngoài vườn nhìn cây cối um tùm, ông suy nghĩ và đã lý giải được sự có mặt của Quán và Thạc.
Suy luận được thời gian chứng minh là đúng khi Quán xây cái biệt thự lớn ngay tại quê, sát con đường liên tỉnh mới mở. Có cả ga ra ô tô. Có bốn toa lét. Có cả máy fax. Có cả máy lạnh, máy phun sương. Và Trần Thạc sau một thời gian bị đình chỉ công tác lại được giữ nguyên chức vụ cũ dù phải chuyển từ thủ trưởng cơ quan điều tra sang thủ trưởng cảnh sát hình sự.
Suy luận càng được củng cố khi Cứt chó bón vườn hành nói với ông vừa đi dự khánh thành hai khách sạn mười tầng của Thạc, một chiếc ở Hà Nội, một ở Quảng Ninh. Rồi một hôm giáp Tết, Quán bảo ông:
- Sáng mai cả gia đình Đại Ca về nhà em ăn cơm với vợ chồng em đấy. Sếp sang nhà em nhé. Chỉ có ba anh em mình thôi. Em hỏi Đại Ca có mời mấy ông thành phố không thì Đại Ca bảo không. Đại Ca bảo chỉ mời một mình sếp thôi.
Ông Hoàng Quốc Thắng nhìn Quán từ đầu đến chân như nhìn một con cóc bỗng biến thành hoàng tử. Ông biết giờ đây, Quán là người ông phải nể sợ, phải coi chừng kể cả phải nhờ vả. Quán không còn là Quán vẫn “kính biếu” ông như trước nữa. Hiểu được cái nhìn của tổng giám đốc, mặt tỉnh bơ, Quán tiếp:
- Mai sếp đến nhé. Khoảng mười giờ. Nhà em dưới quê chứ không phải ở khu Bãi Cát đâu.
Ông tin. Bây giờ ông tin ngày mai Đại Ca sẽ về nhà Quán. Ông hiểu cái sợi dây tình thâm thắt chặt giữa Đại Ca và Quán là sợi dây gì. Những ngày giáp tết thế này là những ngày gặt hái. Đại Ca bỏ hẳn một ngày gặt hái để xuống đây với Quán. Một ngày gặt hái của Đại Ca đâu phải là một ngày gặt hái bình thường? Xuống Hải Triều nhưng không gặp bất kỳ một chức sắc nào trong thành phố. Ông nghĩ đến Trần Thạc. Đến Quán. Đến chuyện bất kỳ xe ô tô nào chạy trên đương 5 bị giữ cứ nói là đàn em của Quán là xong hết. Đến chuyện Trần Thạc vẫn vững như bàn thạch, dù báo đã đăng tin, dù đã có lúc bị đình chỉ công tác. Rồi nghĩ đến tình thân của Đại Ca với Quán vượt cả tình thân với ông. Giờ thì ông khẳng định những suy luận của mình là đúng. Chỉ không hiểu Quán quen Đại Ca từ khi nào. Làm thế nào
Quán quen Đại Ca? Những người như Quán thật đáng kính nể và đáng sợ. Muốn là được. Dù khó khăn đến thế nào chăng nữa.
Khi tổng giám đốc giao cho các tàu tự tìm hàng đi hàng về, tự kinh doanh tự trang trải, ai nấy đều biết xí nghiệp sắp đến hồi kết rồi. Tất nhiên là khó khăn hơn nhưng anh em thuyền viên đều biết mình phải làm gì để vượt qua khó khăn ấy. Và càng phải khẩn trương vì thời gian đâu có đợi. Dễ thôi. Đó là việc bóc lột con tàu, bắt con tàu phải làm việc đến rã rời thân xác, vắt kiệt nó, hạn chế thấp nhất việc sửa chữa. Mưa lúc nào mát mặt lúc ấy, được chuyến nào biết chuyến ấy, nay ở mai lên, hơi đâu tính chuyện lâu dài. Dăm mười tấn hàng cũng tách bến đi. Có khi đi tàu không. Đem tiền, đem đô la đi. Mua hàng từ Nhật về bán ở Hong Kong. Mua hàng từ Nhật về Việt Nam. Muốn có lãi sau khi trừ các khoản chi phí cống nộp phải là hàng cấm, hàng lậu thuế. Lại được lựa chọn cập cảng nào ngon nhất, không bắt buộc phải về một cảng nhất định nếu không có hàng về. Tổng giám đốc không phải không biết điều ấy. Nhưng đây là tình huống bất khả kháng, chẳng còn cách nào khác, ông tự nhủ. Với lại chỉ còn năm, hơn năm nữa thôi là ông đến tuổi hưu. Sẽ có người khác lo. Lại còn điều này: Các tàu đông lạnh đều sắp đến ngày giải bản cả rồi! Hơn nữa cả nước này như thế, đâu phải mình ông.
Chuyến đầu tiên thực hiện chính sách mới, các tàu đại thắng. Ây là nhờ một trận động đất 7,5 độ Richter ở Nhật Bản. Không phải mua. Cứ việc lên bãi mà khuân mà vác, mà thuê xe chở về tàu. Hàng chất cao như núi. Tủ lạnh, tivi, xe máy, máy giặt, bàn ghế, xa lông, máy điều hòa không khí, nồi cơm điện. Không chở về Việt Nam mà chở về Hong Kong. Khỏi phải khai báo, khỏi phải chịu thuế, dù giá bán chỉ được già nửa so với chở về nhà. Cái quan trọng nhất là an toàn, không lo dính dáng đến pháp luật. Cũng chỉ được một chuyến ấy. Những chuyến sau lại phải tính bài. Lại cậy vách cabin. Lại cho đồng hồ Seiko 5 vào túi ni lông bó chặt thả xuống hầm dầu. Lại cho thuốc con nhộng xà phòng thơm, máy tính bỏ túi, đồng hồ điện tử, quạt bàn xuống hầm máy, vặn lại ốc vít rồi rẩy nước muối lên trên để tất cả là một màu rỉ sét mà chẳng hề mảy may xót máy xót tàu.
Lê Mây được xuống tàu HL12 với chức danh thuyền phó 3 trong thời kỳ khó khăn mà cũng là vàng son ấy. Ba chuyến đầu thắng lợi. Những tưởng sẽ mang lại cho vợ con một cuộc sống khá giả hơn. Những tưởng sẽ làm nên một cuộc đổi đời. Ông thuyền trưởng già nóng tính, say cá, say biển, giờ đây là ông thuyền phó 3 một tàu vận tải nước ngoài, nghĩa là phó gạo, chuyên trông nom sinh hoạt ăn uống cơm áo gạo tiền, học cách buôn lậu và cúc cung tận tụy phục vụ cánh hải quan trẻ chỉ bằng tuổi con ông. Không chỉ giờ chính quyền, nửa đêm họ đập cửa cabin ông:
- Mây ơi! Dậy bảo cái này.
Họ vào phòng ông kiếm tô mì, lon bia để ra câu lạc bộ đánh bạc. Đang ngủ ông choàng dậy. Cố nén sự bực bội khó chịu và sau này là sự kinh tởm, ông nhẫn nhục nặn ra một bộ mặt tươi cười chào đón họ. Một đêm, hai đêm. Một chuyến, hai chuyến. Cho đến khi không chịu được tiếng đập cửa thình thình, tiếng “Mây ơi! Mây ơi!” xách mé, láo xược ấy nữa, ông mở cửa quát vào mặt họ:
- Mây mây cái gì cũng phải để sáng mai nhá! Cũng phải để người ta ngủ nhá!
Rồi ông đóng sập cửa lại.
Ông bị giết. Hai chuyến liền ông bị giết. Cả tàu thắng, chỉ mình ông bị giết. Tịch thu sạch. Một thùng thuốc con nhộng. Năm chục cái Seiko. Xà phòng thơm bị thu hết, chỉ còn một “đố” và một bánh đang dùng dở. Tivi, cassette không còn cái nào. Cái quạt ghẻ cũng thu. Suốt đêm ông đứng vịn lan can nhìn xuống dòng sông nước chảy. Dòng sông cứ miệt mài chảy mãi, chảy mãi. Ông nghĩ đến vợ con, đến món nợ ông vay để đi buôn bao giờ trả được?
Câu chuyện Lê Mây cùng với nhiều thuyền viên bị giết càng lâm ly khi chính An kể lại. (An đã lên bờ sau khi đi tàu vận tải ngoại thương mấy năm ròng). Kể lại cho mọi người nghe ở thư viện. Kể lại khi tàu HL02 đang bị khám ở cầu cảng. Câu chuyện bắt đầu từ những thông tin của Lập về tàu 02.
- Tàu đã làm việc với hải quan đâu vào đấy rồi. Đã đưa cho thằng Cam thiếu tá công an mười triệu rồi. Nhưng nó chê ít. Nó cho quân phục kích rình bắt được một thủy thủ mang lên một cái tivi. Thế là kết luận tàu có hàng lậu. Bố trí canh gác tàu ngay. Đầu tiên là làm tự khai, mỗi người 5 máy (cassette, tivi) đem ra câu lạc bộ. Nhưng không khám. Cứ án ngữ. Lơ lửng con cá vàng. Vỏ bia ngập câu lạc bộ. Ăn. Uống. Hút. Vẫn không khám. Cứ treo. Thế mới chết. Ba hôm sau mới khám. Khám cả ống khói. Ra hàng trăm cassette, tivi, đầu video. Khám mấy hôm rồi. Hôm nay vẫn còn đang khám. Các ông có biết mấy đứa con gái Chùa Đỏ vẫn ăn cướp dầu không? Chúng nó nhanh lắm. Có tàu xuống dầu nó biết ngay. Làm mấy xô ngay. Tôi gọi là phượng hoàng vồ mồi. Nó đã ngoáy bảo vệ đấy. Ngoáy xong vẫn ngang nhiên ra vào xí nghiệp. Một con phượng hoàng bay đứng nhìn khám tàu hai. Tay công an đuổi. Nó bảo: Tàu không phải của các anh. Xí nghiệp không phải của các anh. Đuổi cái đéo gì. Người ta không đuổi thì thôi. Việc đéo gì đến các anh. Rồi nó cứ vừa đi vừa nói một mình: Địt mẹ. Người ta đi vất vả, sông nước kiếm miếng ăn, lại kéo đến ăn hớt tay trên của người ta, cướp miếng cơm của con người ta.
Rồi Lập cười:
- Nó cứ nói thế mà không dám làm gì nó đấy. Mình nói thế bỏ mẹ ngay. Nó đang đứng ngoài kia kìa!
Toàn hỏi:
- Hôm nay vẫn còn khám cơ à? Tưởng xong rồi.
- Kia kìa. Hải quan đứng dạt ra kia kìa. Đang khám đấy. Hạ Long là chùm khế ngọt. Công an, hải quan trèo hái suốt ngày...
- Hôm qua ô tô chở hàng thu được về sở công an. Hải quan không cho đi. Bắt phải dừng xe kiểm tra. Công an đưa giấy viết tay. Hải quan không nghe. Phải đếm từng chiếc. Đếm xong thừa ra mấy chục cái tivi cassette. Lập biên bản, ký vào rồi mới cho đi.
Lập reo:
-  Đúng. Đúng. Hàng từ tàu lên phải qua hải quan.
An cười:
- Dạo tôi còn đi tàu, hàng hóa công an thu mang lên, hải quan yêu cầu đếm từng bánh xà phòng. Nhiều xà phòng quá. Công an không nghe. Hải quan kiên quyết không cho lên.
-  Sau rồi sao?
- Công an đem vào câu lạc bộ. Đầy nửa câu lạc bộ. Khóa cửa niêm phong. Công an cắt người gác. Hải quan cũng gác. Hai bên cùng gác. Một tuần lễ liền. Chỉ chết mình. Các ông bảo còn làm ăn gì được nữa. Anh em thì cũng còn tí tỉnh phải bông hoa nhỏ chứ. Hôm nào cũng phải nấu thêm một nồi cơm cho các ông ấy. Bia. Rượu. Thịt. Nhìn nhau muốn chết.
-  Sau rồi sao?
-  Công an đem ra. Không phải kiểm tra gì.
Tất cả ngớ ra. An giải thích:
- Hội công an bên trên dàn xếp với hội hải quan bên trên. Các sếp. Các sếp ra tay là xong thôi. Chỉ anh em chết. Tôi nhớ xong xuôi rồi có người không ăn được.
Nhiều người. Nhiều người đứng suốt đêm trên boong, vịn lan can nhìn sông Sài Gòn, như ông Mây này này. Ông Mây cũng khổ. Đứng từ tối đến sáng. Mưa ướt áo không biết. Nghiện rượu như thế mà mấy ngày liền không đụng một giọt. Cơm không ăn. Mưa không biết. Nắng không hay. Như người chết rồi. Ông Mây nợ nhiều lắm. Có làm đến cả đời cũng không trả hết nợ. Thấy bảo ông ấy đang xin lên bờ về đánh cá. Đánh cá bây giờ có ăn thua gì nữa đâu...
Nói rồi chỉ tay vào Đay đang ngồi lật lật mấy tờ báo ở bàn bên cạnh:
- Ông Đay đây này, chuyến ấy cũng mất gần hết.
Thấy nói đến mình, Đay, Pha Ra Đay rời tờ báo ngẩng
lên, lúc lắc cái đầu:
- Mình thì được nó nuôi béo rồi mới giết. Còn ông Thuấn thanh tra, ông Mây, nó giết ngay lúc còn gầy. Nguyên tắc chung là nuôi béo rồi mới giết. Ông Thuấn thì vạ lây. Còn ông thuyền trưởng cũ của tôi quên mất nguyên tắc tối cao: Hải quan là bố mẹ.
Ngừng một lát rồi vung tay:
- Ây thế mà có lần tớ dọa bọn hải quan chúng nó sợ đấy. Tớ chỉ bông hoa nhỏ năm đôi giày, hai cái máy tính bỏ túi mà chúng nó phạt hai bìa. Xách hàng đi qua chỗ chúng nó ngồi ở đầu cầu gần băng chuyền cá. Nó bảo anh có giày cho em mua một đôi. Nó nắn giày, thấy có máy tính. Thế là nó bắt quay lại phòng, không cho lên bờ nữa. Ngồi một mình trong phòng, nghĩ lo quá, không biết rồi ra làm sao đây. Thì có tiếng đập cửa. Tớ không mở. Bên ngoài cứ đập. Hóa ra ông Hồ, thuyền trưởng. Ông Hồ vẫy ra cửa dặn dò: Chúng nó vừa vào gặp tôi. Bao nhiêu ông cũng phải chiều chúng nó. Chúng nó mà lập biên bản khám tàu, ông phải lên, chết cả nút. Một lúc sau hai thằng ấy vào phòng đòi bốn vé chứ không phải hai như trước nữa. Tớ bảo: Tao nói cho chúng mày tao chỉ mua hai mươi cái máy tính thôi. “Ai biết anh mua bao nhiêu. Anh muốn nói hai cái, hai mươi cái, hai trăm cái, hai nghìn cái cũng kệ anh. Bốn vé là bốn vé”. Tớ nhất định chỉ hai vé. “Anh không chịu bốn vé thì thôi. Cũng được. Chúng tôi lập biên bản, khám tàu. Anh em tàu sẽ giết anh. Anh phải lên bờ mà cũng chẳng còn gì nữa”. Tớ vẫn cứng: Cũng được. Các chú cứ lập biên bản đi. Lên thì lên. Khám thì khám. Các chú không thương tao đành chịu. Chết cũng được. Một thằng bảo tùy ông anh thôi. Đừng oán chúng tôi. Một thằng viết biên bản. Mình ngồi mở bia hộp uống, không mời. Hai thằng kia cũng vớ lấy bia, bật nắp uống. Tớ thấy mừng. Lúc chúng nó mới vào mình mời bia, chúng nó không uống. Bây giờ uống là có vẻ êm rồi đây. Mình dấn thêm: Các chú nhớ mặt tao. Các chú cướp bát cơm của con tao. Tao chẳng chịu chết mà không làm được việc gì. Một thằng hỏi: Anh làm gì? Ít nhất tao cũng nói với cấp trên của các chú là các chú đòi bốn vé, tao chỉ có hai, nên các chú mới làm biên bản, khám phòng. Việc ấy tao làm được. Thế là thằng ngồi hút thuốc lá nói với thằng làm biên bản: Thôi anh ấy đã nói thế thì...
Tất cả cười ầm:
- Xoa đấy. Xoa đấy.
Đay gật đầu:
- Xoa. Thằng đấm, thằng xoa. Nó đồng ý hai vé, bắt đưa ngay. Mình chơi bài rắn, không đưa: Tao làm gì có tiền. Tàu vừa về. Tao vừa bông hoa nhỏ thì chúng mày bắt. Chúng nó nhất định không nghe. Cứ đòi đưa ngay. Mình móc túi đưa hai nghìn Hong Kong. Nó bảo tiền gì thế này. Mình bảo tiền Hong Kong. Tờ bạc đỏ đấy. Đổi tiền nhưng không mua hết đấy. Buôn bán gì. Có thật không đấy. Tiền thật hở. Anh chịu trách nhiệm nhé. Hóa ra chúng nó chẳng biết tiền gì vào tiền gì. Mình bảo nhận tiền làm tin, chiều tao giao hai vé ở hàng nước Ngã ba Đông Dương. Nói vậy nhưng buổi chiều mình không ra. Chúng nó đón. Gọi. Mình bảo làm gì đã có. Phải để tao bồng hết máy tính bán mới có chứ. Chúng nó nhất định không nghe. Mình đưa, nhưng từ bấy cho đến hết chuyến, những bông hoa nhỏ mình không đưa cho hai thằng một đồng nào nữa.
Lập hỏi:
- Vẫn hai thằng ấy à?
- Vẫn hai thằng ấy. Sếp của nó chơi trò hai thằng một tàu từ đầu chuyến đến cuối chuyến. Vì ca kíp đổi nhau thì ca này bảo ca em ít người lên bờ, không có mấy, ca sau cũng thế. Sếp phèo.
Lập cười:
- Tức là khoán gọn. Chơi trò khoán gọn.
- Hai thằng ấy đánh bạc mới khiếp. Đánh với thủy thủ. Trong câu lạc bộ. Có lúc thằng đánh, thằng gác. Có lúc hai thằng cùng đánh. Chúng nó thua hết. Đến khi về lại tay trắng.
Lập vẫn đầy ấn tượng về cách quản lý của các sếp hải quan, xuýt xoa:
- Khoán gọn. Hay. Công nhận.
Đay bảo:
- Khoán gọn là không chạy đi đâu được với sếp. Vì thế chúng nó rất dễ tính, để anh em mang hàng lên nhiều. Càng mang lên nhiều càng thu nhập nhiều. Mô nô hai mươi nghìn. Xít te bốn mươi nghìn. Tivi: tám mươi nghìn. Đầu video một trăm nghìn. Hoa nhỏ thì một bánh xà phòng cộng một bao thuốc, hay một lọ dầu xanh cộng một lọ dầu gội đầu. Mà làm rất thô. Đi qua chỗ chúng nó gác cứ tự giác bỏ vào túi du lịch của chúng nó mở toang hoác để ngay bên.
Lập vẫn gật gù khen khoán gọn hay. Đay bảo:
- Ngày hải quan còn chia ca kíp gác, đến tối chúng nó chia nhau ở câu lạc bộ mới buồn cười. Anh nọ bảo anh kia thăn thiến, suýt đánh nhau. Chúng tớ đi qua vẫn đù mẹ đù cha chẳng ý tứ gì.
Chuyện van vãn, Lập kéo Toàn đi ra cầu cảng xem khám tàu HL02. Đay cũng ra theo. Nước xuống. Trên boong tàu không một bóng thủy thủ. Boong lái rộng lọt thỏm mấy chiếc tủ lạnh, máy giặt, tivi (đều có ghi tên người, viết bằng mực tím) một chiếc đi văng bọc da nhàu nát bạc phếch ố loang. Toàn hàng tầm tầm. Chỗ cầu thang bắc từ cầu cảng xuống tàu, một anh công an quân hàm nghiêm chỉnh, ngồi trên ghế dựa, khuôn mặt tròn căng, bình thản. Một anh công an khác từ trong hành lang giữa tàu bước ra xách hai cái cassette, một chiếc quạt bàn đã tháo rời cánh và bảo hiểm trông càng thảm hại. Lập bảo Toàn:
- Cassette kia là cassette mô nô đời 1951. Quạt kia là Mitsubishi từ thời Napoléon cởi truồng.
Đay hỏi:
- Các ông có biết vì sao nó làm lâu thế không? Năm hôm rồi chưa xong.
Lập lắc đầu. Toàn đáp:
-  Chịu. Về mặt này tôi rất dốt.
-  Vì chưa có bấu đít.
Thấy Toàn đứng ngây ra, Đay bấu mạnh vào mông Toàn:
- Tức là thế. Bấu đít mà. Ông không hiểu à. Một cái mặt bích. Sáu con bu lông. Tháo năm rồi, còn một con nữa. Nhưng anh xuống bấu đít một cái. “Anh Cam đấy à?” “À. Anh Thích”. “Các anh cứ làm đi. Làm triệt để vào”. “Các cậu làm đi nhé. Bảo đảm nhé”. Nhưng cái bu lông thứ sáu ấy không tháo đâu. Bấu đít rồi. Xong rồi. Ngã giá rồi.
-  Tàu vẫn còn hàng cơ à? Tưởng hết rồi.
-  Còn. Còn nhiều.
Và chỉ tay sang chiếc tàu HL12 đỗ gần đó, vắng tanh vắng ngắt không một bóng người, như một con tàu hoang, một con tàu chết, chỉ một anh hải quan ngồi gác ở đầu cầu thang bắc xuống mặt cầu:
- Thằng Mười hai mới khốn nạn. Về ba hôm rồi. Chưa làm thủ tục. Cứ nhìn thằng bên này bị khám bị thu. Hàng thì đấy ắp. Quá ôm một quả bom nổ chậm.
-  Tưởng tàu nào cũng có đóng góp và làm việc rồi.
- Làm việc với quận thì thành phố khám. Làm việc với thành phố thì trung ương khám. Làm việc với hải quan thì công an khám. Sao cho xuể được.
Toàn như ngộ ra được một điều, nghĩ thầm: Nguy hiểm căng thẳng như thế, nó chẳng cho mình cái gì cũng phải thôi. Đó là xương là máu.
Anh bảo Lập vẻ tuyệt vọng:
-  Chẳng hy vọng gì. Hết sạch tình thương rồi Lập ạ.
Có nhiều người nữa bước ra cầu cảng, Thám, Cảnh,
Nhạn, Liễu, Vinh, Thu. Xem. Nhìn. Ngắm. Cả hai phượng hoàng bay... Nhiều người đứng ở ban công phía sau dãy nhà làm việc nhìn ra. Một lúc lại vào. Cầu tàu vắng ngắt.
Cuộc sống cứ như vậy trôi theo dòng thời gian. Tàu về, tàu đi. Người đại thắng, người bị giết. Những người rách việc trên bờ cũng vậy. Người gặt hái. Người trều. Cũng có những biến đổi quan trọng với một vài người.
Chẳng hạn như Vân đã chuyển sang phòng xuất nhập khẩu, mua xe máy, trong túi lúc nào cũng có Capstan, ba số, thỉnh thoảng lại đưa văn phòng phô tô hoặc đánh máy những vận đơn, những quota, những công văn mở LC. Còn bà Phương vẫn chẳng già đi vì tuổi bà đã đứng lại rồi. Bà vẫn tuyên bố: “Hai năm nữa tao hưu. Quá một ngày cũng không ở lại. Nhường cho lớp trẻ”. Và thỉnh thoảng bà vẫn đi công tác xa, tới những vùng có tiếng kèn đám ma và mùi hoa huệ. Thấm nhuần câu “Cả đời phấn đấu không bằng cơ cấu một giây”, Xuân trố lại mở một đợt phấn đấu mới, vì đại hội công đoàn vừa qua, Xuân vẫn chưa được cơ cấu, đứng trong hàng ngũ kế cận, chưa được giới thiệu vào chấp hành. Và vẫn tiếp tục chiêu độc: Ngoài báo và những chuyện thời sự, chuyện lạ đó đây ra, là những buổi chiếu phim video hẹp. Chỉ những cán bộ chủ chốt mới được xem. Đóng cửa. Nội bất xuất. Ngoại bất nhập. Rời phòng kín bước ra trước mặt đám nhân viên lặng lẽ nhìn một cách tò mò, ai cũng thấy mình là người quan trọng. Triển vọng Xuân là cán bộ kế cận thật nhỡn tiền.
Cánh văn phòng, ngoài hội xin đểu vẫn tiếp tục hoạt động (nhưng ngày một ít hiệu quả) đã mở thêm hội nấu rượu lậu, có cả nhóm phụ nữ phòng tài vụ cùng tham gia. Chả là một hôm Toàn thấy trên ghi đông xe đạp mình có treo một túi quần áo ướt đã giặt (phòng văn thư rộng nên xe đạp của anh chị em văn phòng được để cả vào đấy dù đã có quy định tất cả các xe đạp, xe máy phải gửi ở nhà xe), Toàn kêu to:
- Đứa nào ném bã rượu lậu vào nhà tao thế này?
Cô Phòng cười:
- Em đấy. Rượu của nhà em đấy.
Thế là danh từ cất mẻ rượu được khai sinh và trở nên thông dụng.
- Khiếp. Hôm nay em cất mẻ rượu to quá.
- Con mụ Thúy một mất một còn, mẻ rượu nhà nó mới ghê chứ. Hai cái màn. Một cái vỏ chăn.
Nước hiếm, cánh phụ nữ ngày nào cũng có vài ba người cất rượu. Được cái phòng toa lét nữ có chữ Lady, thấy cửa đóng là chả ai dám vào, kể cả chánh tổng và phó tổng.

Toàn cũng đã hoàn thành một nhiệm vụ lớn lao: Làm xong việc đề nghị tặng thưởng huân chương độc lập hạng ba và tổ chức lễ đón nhận huân chương. Nhưng chính vì việc ấy mà Toàn buồn. Ý định về hưu non cũng nảy sinh từ đó. Xin được huân chương cho xí nghiệp, Toàn đã vượt qua bao khó khăn với bao nhiêu cố gắng. Lên Bộ. Lên Hội đồng thi đua thành phố. Lên Viện Huân chương. Lúc đầu đến đâu cũng suông thôi. Nghe chừng có những hứa hẹn rồi phải có tí quà. Mà quà gì? Toàn thì có thể dám xin mua quà gì. Công việc thi đua bây giờ lạc lõng. Chạy vạy mãi và cũng là có áp lực, có giấy của chủ tịch công đoàn, Toàn mới mua được hai cái phích Đại Thủy Nông Trung Quốc, và xuống tàu đi nước ngoài xách lên được một hộp bát sứ Giang Tây, những thứ hàng đặc biệt giá trị mà hoàn toàn không phải chuyện đút lót biếu xén, mang lên Viện huân chương. Còn anh thi đua Bộ, các chiến hữu ở Hội đồng thi đua khen thưởng thành phố lại phải có cách khác. Ai cũng muốn xuống nghe báo cáo và trực tiếp làm việc, xem xét. Cái thứ nhất là được đi dã ngoại, thay đổi nếp sinh hoạt hàng ngày, thoát khỏi không khí tù đọng giữa bốn bức tường, ngồi nhìn nhau mà chẳng có việc gì làm, thứ hai là được tham gia vào một cuộc tham quan, rồi còn được nghe báo cáo, thăm cơ sở, xuống phân xưởng, xuống tàu, được tiếp xúc với người lạ, cảnh lạ rồi ăn uống bia bọt, và thế nào mỗi người chẳng được một cái phong bì bằng cả tháng lương. Khoản tiền này, Toàn viết giấy đề nghị nhưng cũng không dám đưa tổng giám đốc ký, mà đưa cho chủ tịch công đoàn. Chủ tịch công đoàn không chỉ duyệt chi trích từ quỹ khen thưởng mà còn thân hành cùng Toàn xuống phòng tài vụ gặp cô Thúy một mất một còn để cô lệnh cho nhân viên viết phiếu chi. Đã xong đâu. Thủ quỹ hết tiền. Lại phải chờ...
Cũng phải nói thêm không phải cứ mời là trên Ban(2) xuống ngay đâu. Cả thành phố nhiều nơi mời lắm. Ban chỉ xuống những nơi trọng điểm, những nơi có máu mặt, có chiến hữu, gặt hái kha khá một tí. Đã từng một thời gian công tác ở Sở công nghiệp nên Toàn quen biết gần hết mọi người trên Ban và được coi là chiến hữu. Tấm huân chương Độc Lập hạng Ba coi như tiết mục không thể thiếu trong dịp kỷ niệm bốn mươi năm thành lập xí nghiệp. Toàn biết trách nhiệm của mình. Anh đã lên Ban, và được các chiến hữu trên ấy nhận lời về nghe lãnh đạo xí nghiệp báo cáo tình hình thực hiện kế hoạch năm. Nhưng phải chờ tổng giám đốc đi Thái Lan về đã. Khi tổng giám đốc về đã được một tuần, đã họp hành, đã trao đổi, đã chuyện vui, đã nắm tình hình xí nghiệp đâu ra đấy, lựa lúc sếp ngồi xa lông chỉ có một mình, Toàn mới khẽ khọt:
- Báo cáo anh, về việc đề nghị huân chương Độc Lập của xí nghiệp, các anh Hội đồng thi đua thành phố muốn nghe tình hình thực hiện kế hoạch năm. Các anh ấy đã xuống xí nghiệp từ trước khi anh đi Thái Lan. Anh Điều chánh văn phòng có hẹn họ để đợi anh về. Còn cái công văn hiệp ý của Bộ gửi Hội đồng Nhà nước thì Bộ không gửi cho ta mà chỉ gửi thành phố. Tôi mượn được trên Ban Thi đua thành phố để biết và để báo cáo với các anh. Thưa anh, các anh trên Ban đề nghị thứ bảy tới sẽ xuống làm việc với ta. Nghe báo cáo kết quả thực hiện kế hoạch cả năm của xí nghiệp, kết hợp giải quyết trường hợp huân chương lao động cho anh Thu, bí thư luôn thể.
Đó là bài bản của Ban. Làm như vậy là có thể dứt điểm được ngay việc tặng huân chương vì Bộ đã có công văn hiệp ý với Viện Huân chương rồi. Kết quả của bao nhiêu cố gắng, sự quen biết để đi thẳng tới đích, những tưởng được sếp khen, chí ít cũng gật đầu ngay tắp lự, không ngờ sếp nổi giận đùng đùng:
- Sao việc gì anh cũng dồn đến tôi? Trăm thứ việc đều vào tôi cả. Tôi đã đề ra hướng. Các anh ở nhà cứ thế mà làm. Lại phải chờ tôi về. Anh làm việc hay không làm việc? Các anh chẳng chịu tự động làm một việc gì cả!
- Thưa anh. Đến bây giờ ta vẫn chưa làm báo cáo tổng kết xong. Tình hình chung cả năm phải là tổng giám đốc mới phát biểu được.
Toàn định nói: Tổng giám đốc là chủ tịch Hội đồng thi đua xí nghiệp nhưng không dám vì nó có vẻ quy trách nhiệm cho sếp.
Tổng giám đốc càng tức giận. Chưa bao giờ Toàn thấy sếp như vậy:
- Anh lúc nào cũng lễ phép. Thưa anh. Thưa anh. Gặp tôi là thưa anh thưa anh. Công việc thì cứ chờ tôi. Tôi ốm, tôi chết ai làm. Ăn chia có gọi tôi không? Tôi đi vắng đã có phó chứ!
- Vâng. Nếu anh ủy nhiệm thì để anh Phiên gặp các anh trên Ban.
Phiên là phó tổng giám đốc thứ nhất. Toàn đã gặp Phiên khi sếp còn đang ở Thái Lan, và Phiên đã cho Toàn một trận tơi bời: “Ông chẳng hiểu gì cả. Thi đua là tổng giám đốc chứ không phải tôi. Tổng giám đốc đi vắng thì chủ tịch công đoàn chịu trách nhiệm. Ông làm thi đua bao năm mà không biết à?” Toàn gãi đầu gãi tai: “Thưa anh, anh Liêu chủ tịch công đoàn nói báo cáo tình hình thực hiện kế hoạch cả năm phải là tổng giám đốc”. “Thế thì anh gặp tổng giám đốc chứ sao lại gặp tôi?” Toàn cứng họng.
Sếp chánh tiếp tục trận lôi đình:
- Anh có mỗi việc lên Bộ lấy cái giấy cũng không được. Quá vô trách nhiệm!
- Thưa anh. Về nguyên tắc, công văn hiệp ý họ không gửi cho mình. Mà chỉ gửi cho Uy Ban nhân dân thành phố. Tôi đã ghi số công văn, ngày gửi. Các anh trên Ban thi đua bảo đảm với tôi thế là được.
Sau cuộc gặp ấy, Toàn ngồi ngay ở bàn làm việc ghi vào quyển sổ công tác những cảm xúc ập đến đầy ắp trong lòng. Nhục quả. Thật đau khổ và nhục nhã cho tôi. Bản rẻ nhân cách để có thêm cái phần mềm. Thêm được năm chục nghìn một thảng. Thì đã vào mồm mình ba mươi nghìn rồi. Vì phải ăn sảng. Vợ con phải hầu hạ. ơ nhà thì chỉ cơm rang. Quần ảo đỡ hại. Đỡ tốn xà phòng hơn. Chỗ hai chục dôi ra cũng có còn nguyên đâu. Vậy mà phải chịu nhục. Tôi cứ đối thoại một mình với sếp: Tôi và anh cùng là sản phẩm của cải cơ chế này. Nó đẻ ra anh và sinh ra tôi. Tuy hai cực nhưng cùng phản ảnh một bức tranh, một thực trạng. Tôi bị đẩy xuống đảy vì tôi trung thực vì số tôi nó thế. Anh lên chót vót vì anh dối trả và cũng vì số của anh. Tôi có gì mà ăn chia. Xã hội là thế đấy. Thằng ăn chia bẫm lại bảo thằng đói rạc: An chia anh có gọi tôi không? Cải đặc điểm chung của bọn làm sếp này là không biết xấu hổ. Là vô liêm sỉ.
Toàn cười nhạt và một ý nghĩ đến bất chợt: Hôm nào xin được cân cá sẽ gọi Thắng vào ăn chia. Thế là cu cậu từ nay hết đường nói mình.
Quăng quật, nhục nhã thế mà cuối cùng khi đã được huân chương, khi Toàn đã lên nhận huân chương trên Ban mang về xí nghiệp và đã đến ngày lễ trao huân chương sếp lại nổi cơn thịnh nộ.
Có lẽ chỉ vì cái lớp học tiếng Anh ban đêm. Hội trường đã được quét dọn, bàn ghế đã được kê từ buổi chiều. Nhưng buổi tối, lớp học tiếng Anh do phòng xuất nhập khẩu tổ chức đã làm hỏng hết cả. Bàn ghế xô lệch. Đầu mẩu thuốc lá vung vãi. Buổi sáng phát huân chương, tổng giám đốc xô vào bắt gặp Toàn và Điều đang ngồi xa lông. Thế là:
- Các ông lên mà xem. Nhà cửa bẩn quá. Không khác gì một cái chuồng lợn. Tí nữa khách đến rồi. Lẽ ra các ông phải cho thằng Cảnh quét từ hôm qua. Các ông làm cái gì tôi không hiểu được. Đúng là thợ nói. Làm ăn như vậy! Bây giờ nó mới quét bụi mù lên.
Việc tổ chức buổi lễ, quét dọn hội trường, kê bàn ghế, giải khăn rồi ấm chén uống nước và sau đó cỗ bàn ăn uống là trách nhiệm của Điều. Nhưng Toàn cũng giật thót người. Toàn và Điều cùng đứng dậy. Tổng giám đốc lắc đầu chán nản:
- Thôi. Bây giờ còn lên làm gì. Nó đang quét rồi.
Còn ai có thể ngồi xa lông được nữa. Thế nhưng vẫn cứ phải ngồi mà chịu trận thôi.
- Khay đâu? Không cái khay, để huân chương lên đâu? Phải có khăn phủ lên khay nữa. Ông Điều về nhà tôi lấy cái khăn nhung lên đây.

Nhà sếp vẫn ở đấy, tầng hai cái biệt thự dùng làm nhà khách ấy. Mấy năm nay nhà sếp có sếp bà. Sếp bà làm văn thư một cơ quan ở Hà Nội đã về hưu non đưa cả cô con gái về ở Hải Triều. Và tất nhiên Hoa được trả về phòng đời sống. Việc cơm nước, giặt giũ phục vụ sếp ông đã có sếp bà và cô con gái đang học lớp bảy. Những ngày sếp bà mổ khối u buồng trứng nằm bệnh viện, Hoa cũng không đến phục vụ mà là căng tin mang cơm đến tận nhà. Chà! Những ngày sếp bà nằm bệnh viện gần như cả xí nghiệp trên bờ dưới nước đến thăm cùng với hàng núi quà. Toàn cũng đến. Đến tay không. Lại được đi xe ô tô cùng với sếp và Điều. Lẽ ra cô Phòng cũng ngồi ô tô đến bệnh viện nhưng lại phải đi xe đạp vì cái con Ky nhảy lên xe và cứ nhất định ngồi yên trên đó, chễm chện, đương nhiên, cái đuôi ve vẩy, lưỡi thè ra dài và đỏ. Đó là một con béc giê to lớn, ngồi chống chân, thẳng lưng ở ghế ngay phía sau lưng sếp. Sếp quát:
- Ky! Xuống!
Đáp lại lệnh sếp, nó chỉ vẫy đuôi. Mấy lần như vậy, sếp cười:
- Nó biết chúng mình đi đến bệnh viện thăm bà ấy nên nhất định không xuống. Cái con này ghê thế. Thôi cô Phòng đi sau vậy.
Toàn toan xuống nhường chỗ cho Phòng nhưng cô Phòng bảo Toàn cứ đi vì cô sợ chó lắm. Thế là Toàn được đi. Điều ngồi một bên. Con Ky một bên. Toàn ngồi giữa. Đầu nó cao hơn đầu Toàn. Thì cái giống chó ngồi cao đứng thấp, đứng thấp ngồi cao mà lại.
Trong khi Điều đạp xe đến nhà sếp lấy khay, Toàn hứng đủ cơn lôi đình của sếp:
- Không có khay ông định để huân chương lên đâu?
Toàn khẽ khàng:
- Báo cáo anh, để tất cả lên bàn. Huân chương phát cho xí nghiệp, không gắn vào người nên tôi đã cho vào khung kính, cùng với bằng khen luôn...
Tổng giám đốc càng tức giận:
- Các ông không hiểu ý tôi. Hết sức vô trách nhiệm. Thật xấu hổ’.
Toàn ngồi ngây người cố tìm ra ý sếp để hiểu mà không được. Điều về mang theo cái khăn nhung, chưa kịp nói gì, sếp đã gắt:
- Ông Điều ra ngay phòng đời sống xem họ làm ăn đến đâu rồi. Gượm. Bảo cái Tám mang ra đây mười chai sâm banh và toàn bộ ly cốc.
Cũng may các quan khách kẻ trước người sau đã đến. Nếu không chẳng biết sự việc sẽ ra sao. Khi thấy đông đủ các vị quan chức trong thành phố, các xí nghiệp bạn và vị thứ trưởng trên Bộ đã về, Điều định bước lên bục nói mấy lời mào đầu như thường lệ thì sếp đã đứng dậy, không lên bục mà nói tại chỗ, thân mật cám ơn sự chỉ đạo giúp đỡ của bộ, của thành ủy, các ngành và sâm banh được mở. Nâng cốc. Chuyện trò thật vui vẻ. Toàn thở phào, cứ lo phải đứng lên hô nghiêm khi chánh văn phòng đọc quyết định theo đúng nghi thức như văn bản hướng dẫn, nhưng sếp đã bỏ qua tất cả.
Bữa ăn tại căng tin cũng thật ngon. Gồm toàn cán bộ đầu ngành, bộ tứ các đơn vị và quan khách. Còn công nhân viên, đơn vị nào ăn tại đơn vị ấy.
Sau lễ và tiệc đón huân chương, những tưởng cơn giận của sếp sẽ dịu đi nhưng hóa ra lại có phần tăng thêm ít độ.
- Tại sao có một việc như thế mà các anh không làm từ hôm qua. Tôi không muốn nói cũng phải nói. Anh đưa cho tôi xem bản chính quyết định tặng thưởng huân chương chứ không phải bản sao anh đưa cho tôi đâu.
Toàn rụt rè giải thích với tổng giám đốc rằng mình không nhận quyết định. Hôm qua cô Phòng đã tra lại sổ văn thư, quyết định gửi về trao cho anh Thám công văn. Anh Thám đưa cho cái Tám. Cái Tám không nhớ đã đưa cho phó tổng nào. “Tôi có báo cáo anh Điều tôi làm quyết định theo “gốt” cũ. Ngày, tháng, số và người ký thì căn cứ chữ ghi trong bằng huân chương mà điền vào. Đành phải làm như thế. Nhưng báo cáo thủ trưởng là tôi làm rất chính xác, không sai một chữ”. Toàn cứ tưởng mình đã lập công chữa cháy cho xí nghiệp. Thì quyết định tặng thưởng huân chương nào chẳng bắt đầu bằng câu: Điều I: Căn cứ vào điều 100D của Hiến pháp nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. Chệch đi đâu được!
Thật không ngờ:
- Thế mà sao y bản chính à? Đấy là giả mạo. Có thể bị truy tố về tội giả mạo giấy tờ.
Toàn cố vét kiệt sự kiên nhẫn, bình tĩnh và nhẫn nhục:
- Tôi không nhận quyết định. Thời gian đó tôi nghỉ phép. Quyết định cô Phòng chuyển cho anh Thám, anh Thám chuyển cho cái Tám. Tôi đã báo cáo anh Điều căn cứ nội dung ghi trên bằng, viết lại theo mẫu cũ.
- Anh viết thế mà được à? Tôi sẽ có quyết định chính thức và lúc ấy anh sẽ thấy anh làm láo. Anh phải biết xấu hổ chứ!
Toàn đột ngột đứng lên, ép hai tay vào đùi như kiểu người lính đứng nghiêm:
- Báo cáo tổng giám đốc. Tôi hoàn thành mọi nhiệm vụ do chánh văn phòng giao.
- Về điều ấy, tôi, anh, anh Điều sẽ phải ngồi lại với nhau. Tôi yêu cầu anh thu thập hết huân chương, bằng khen kể cả huân chương kháng chiến của xí nghiệp đưa cho tôi.
- Tất cả đều có. Riêng huân chương chiến công tôi không biết vì anh Tín thi đua cũ không bàn giao.
Tổng giám đốc cười nhạt:
- Đấy, anh thấy không? Nói đến huân chương kháng chiến, anh bảo anh T ín không bàn giao. Rồi nay mai huân chương lao động anh cũng bảo không được bàn giao.
- Thưa anh khi xí nghiệp nhận huân chương chiến công tôi đang nằm bệnh viện ở Trường Sơn.
Toàn quyết không lùi nữa. Không chịu nhục hơn được nữa. Đến đấy là giới hạn rồi. Thà về hưu ngay. Nhưng sau đó anh buồn. Anh làm tổng kết cuộc đời mình mà thấy sao nó buồn đến thế. Cũng may lũ con anh đã lớn. Hai đứa đã đi làm... Anh đem chuyện cáu giận gần đây của sếp ra hỏi Điều. Điều là người anh có thể tâm sự, trò chuyện, dò hỏi. Điều là chánh văn phòng. Biết nhiều chuyện thâm cung bí sử.
Điều bảo:

- Ông còn bị ít đấy. Tôi mới lĩnh đủ. Chẳng qua là cái ghế. Ông hiểu không? Ghế của sếp lung lay rồi. Bắt đầu là từ vụ tàu Ba (HL03) ông biết rồi chứ gì. Hoàng Quốc Thắng cho thằng Robert Lee thuê hẳn tàu Ba chở hàng cho nó từ Hong Kong, từ Singapore về Trung Quốc. (Thằng Robert Lee cũng chỉ là thằng làm thuê cho một thằng chủ Mỹ thôi. Thằng chủ này sang Hà Nội đéo thèm đi máy bay chở khách. Nó đi máy bay riêng của hãng. Chuyên cơ hẳn hoi. Một trăm năm mươi nghìn đô chứ ít đâu). Mọi chuyến không sao. Chuyến vừa rồi Trung Quốc giở trò khám tàu. Lộ ra hàng lậu. Nó giữ tàu. Nguy cơ mất tàu là cái chắc. Rồi còn vụ cá thối tàu bảy. Lỗ hơn tỉ. Rồi đánh cá đá xuất thẳng với thầy trò ông Robert Lee. Xuất được đâu. Muốn xuất được phải có tàu mẹ ở ngay ngư trường. Các tàu con đánh được đến đâu thì chuyển sang cho tàu mẹ. Được vài chục tấn là đi luôn. Đằng này tàu nào đánh tàu ấy xuất, ít nhất cũng phải mười ngày trở lên. Cá vỡ bụng quá nửa. Cái thằng gì to béo dự bị bạn với Robert Lee lên giồng bảng tin với ông nhỉ.
- Thuyền.
- Chỉ thằng ấy là bở. Đi được hai chuyến Sing. Nhưng đi Sing cũng chẳng ăn thua gì. Sing rất ít đồ cũ. Toàn đồ mới. Mà đồ mới đắt quá Việt Nam. Xàng xê mãi mua được cái xe máy lượn vè vè. Mà xe máy cũng là mua lại của mấy thằng tàu 19 đi Nhật. Xí nghiệp sắp vỡ rồi.
Toàn bảo:
- Xí nghiệp mình dù sao cũng vẫn còn đỡ. Vốn liếng tiền tỉ. Xí nghiệp bên vợ tôi mới gay go. Nghỉ năm mươi phần trăm. Mà bên ấy nó quản ác lắm. Ai không buôn bán làm ăn được thì nó cho nghỉ. Ai buôn bán được, có cửa, có thu nhập nó bắt đi làm.
Điều bật cười:
- Địt mẹ. Quản lý kiểu Pol Pot như thế quá bằng giết người ta.
Toàn không cười được. Toàn đã định xin nghỉ không ăn lương một thời gian nhưng vợ anh thuộc diện về nhà có thể mở hàng nước chè chén kiếm ăn nên vẫn phải đi làm. Và vẫn phải đèo cân thay lương về nhà rồi đem ra chợ bán tống bán tháo lấy tiền chi dụng. Không. Phải cắn răng mà chịu thôi. Sức dài vai rộng ăn bám vợ là điều không thể chấp nhận. Đã mấy năm sống nhờ vợ rồi. Nhưng Toàn gặng hỏi để cái hy vọng vẫn le lói không tắt hẳn:
- Anh bảo ghế sếp lung lay à. Lung lay làm sao được. Sếp có đại ca to như thế ai làm gì được sếp.
Điều xùy:
- Đại Ca của sếp cũng đang gay. Sau vụ duyệt bán cầu cảng bán tàu ở trong kia, Đại Ca cũng sắp toi rồi. Một con tàu của người ta tiền tỉ, duyệt bán ba trăm triệu. Rẻ hơn sắt vụn. Với lại ông ơi! Không hy vọng gì đâu. Sếp này về sếp khác lên. Quan phủ đi quan tri nhậm. Y chang cả thôi.
Có vẻ là như thế thật. Thôi, cứ được đến đâu hay đến đó. Còn đang nẫu người thì gặp Cảnh giữa lúc đang
ngồi xổm ở hành lang phía sau nhìn ra cầu cảng. Cảnh reo lên, kéo Toàn vào phòng văn thư:
- Chú vào đây. Chú vào cháu hỏi cái này.
Hai người lại ngồi bên cái bàn uống nước ở phía sau tủ, gần bàn đánh máy của cái Nhạn. Cảnh chấm tay vào cặn nước trong chén và lại vẽ:
- Chú biết cái ô này chứ gì? Sân bóng chuyền ở trước vườn hoa, đầu xưởng đá vẩy Đan Mạch. Đây là lối ra cổng cảng. Cháu nghĩ ra cái này, cháu nói chú nghe xem thế nào nhé.
Lại trò gì nữa đây? Nhưng chắc là rất thú vị. Ôi. Giá anh cũng có những ý nghĩ như nó. Không biết có lúc nào nó chán đời như mình bây giờ không? Anh cảm thấy quý Cảnh vì lúc nào Cảnh cũng tin cậy anh. Và chắc chắn anh là người đầu tiên được nghe những điều Cảnh sắp thổ lộ.
Cảnh vẽ tiếp lên bàn với vẻ mặt nghiêm túc nhất trên đời:
- Chỗ này là chỗ vẫn ngồi xem đấu bóng chuyền. Sẽ làm một cái ghế dài ở đây. Đây chỉ là vẽ thôi. Nhưng trên thực tế là giồng bốn cây. Bạch đàn cũng được. Phi lao cũng được. Trên ghế là hai người ngồi. Một đàn ông. Một đàn bà. Hay hai đàn bà cả cũng được. Đắp bằng đất xong đem nung. Hai người ngồi xem. Đắp từ chân đắp lên. Phải có cốt xương sống. Làm bằng cây que thôi. Căn bản là mái tóc phải xõa xuống chạm đến ghế. Như vậy ở cổng vào cũng trông thấy ngay mà dưới bến lên cũng trông thấy ngay. Rất đẹp. Nó toát ra một hình ảnh
không gian Liên hợp Hải Sản. Rồi đắp một con tàu đặt ở chỗ cây dâm bụt.
Câu chuyện có vẻ mới mẻ và hấp dẫn đến nỗi Nhạn cũng ngừng công việc, bước ra nhìn vào sơ đồ loằng ngoằng trên bàn. Và khác hẳn mọi lần, không cáu gắt, dè bỉu còn hỏi Cảnh:
-  Tàu cũng làm bằng đất à?
-  Vật liệu gì cho rẻ. Cái này phải hỏi ông Kích kiến thiết cơ bản cũ, chuyên sâu về vấn đề này. Tượng thì phải tìm mẫu là một bà ở Cảng, không phải bà Mít đâu.
Nhạn vẫn chăm chú lắng nghe và hỏi:
-  Cái bà vẫn vào xin nước gạo á?
Cảnh reo lên:
-  Đúng. Đấy. Má nhăn. Căn bản là má phải nhăn. Tóc xõa chạm đến ghế.
Nhạn lắc đầu:
-  Ai lại làm tượng thế. Lưng còng gãy gập. Chí ít thì cũng phải như tớ này này. Hay như cái Tám.
-  Không. Phải bà già. (Mắt Cảnh lại long lanh. Môi lại dẩu ra trước khi phát âm chứng tỏ Cảnh đã suy nghĩ rất lung, rất chín rồi). Thế mới thấy được quá khứ. Và thấy tương lai. Còn bể bơi làm ở bãi sắt vụn.
Nhạn như tham gia vào cuộc thảo luận nghiêm túc:
-  Nó để đổ sắt vụn. Ai cho ông xây.
Cảnh xùy:
-  Hết sắt vụn từ bao giờ rồi còn đâu.
-  Tất cả các tàu trong xí nghiệp sắp thành sắt vụn hết kia kìa.
Toàn thấy cần nói cho Cảnh biết sự thật:
-  Con Nhạn nó trêu mày đấy.
Cảnh cười độ lượng:
-  Vừa rồi lau ghế mây. Nhạn làm ầm lên, có tiếng nói không hay. Và cả trong tương lai cũng không có gì xấu xa cả.
-  Cái gì xấu xa? Nhạn hỏi.
Cảnh ngẩng đầu, chỉ ra phía cửa:
-  Con đường kia kìa tốt đẹp biết bao! Từ nhà ông Thắng tới cổng xí nghiệp. Từ cổng xí nghiệp tới nhà ông Thắng. Tốt đẹp biết bao!
Vẻ mặt Cảnh mơ màng như đắm chìm vào một tương lai. Có lẽ vẻ lãng mạn cách mạng của Cảnh quyến rũ quá khiến Nhạn bỗng bật ra một ý nghĩ. Nhạn đặt một tay lên vai Cảnh, rủ rê:
-  Tớ với mình bắt bồ với nhau đi.
Cảnh ngơ ngác vì thấy đề tài thảo luận chuyển quá nhanh, trả lời rất nghiêm túc:
- Cám ơn cậu. Nhưng tớ không có tiền. Bắt bồ phải có tiền. Bây giờ đồng tiền quyết định. Xã hội đồng tiền mà.
Toàn, Nhạn cùng cười. Cảnh cũng cười theo. Cảnh cười mà không biết mình sắp bước vào những ngày vinh quang tột đỉnh, những ngày Cảnh tự thấy mình là quan trọng, những ngày Cảnh ở một tầm cao mới và có thể khinh khỉnh nhìn đời. Ây là khi có một vị khách mới
xuất hiện ở xí nghiệp. Một nhà khoa học. Một chuyên gia về kinh tế, một cán bộ giảng dạy tại một trường đại học lớn về hoàn chỉnh luận án phó tiến sĩ. Ông về đây là do một vị hàm bộ trưởng giới thiệu với sếp. Toàn biết vậy vì Điều gọi điện đi các nơi báo trước với các đơn vị chương trình làm việc của khách. Tiếng Điều oang oang:
- Anh ấy sẽ giúp chúng ta về giá tôm xuất khẩu đấy. Anh Đạt là một nhà khoa học. Anh ấy đang nghiên cứu về tôm đông lạnh. Tổng giám đốc đã nói với anh rồi. Hôm nay chỉ nhắc lại thôi. Sáng nay anh ấy làm việc ở ngoài này với phòng xuất nhập khẩu. Đầu giờ chiều anh Đạt sẽ vào trong ấy.
Gặp một cán bộ xí nghiệp lạnh đông, Điều dặn đi dặn lại:
- Về nói với các thủ trưởng chuẩn bị nhé. Anh ấy sắp vào. Giám đốc đi vắng thì bố trí phó giám đốc tiếp nhé. Anh Đạt là một nhà khoa học, bạn thân với chủ nhiệm Ủy ban vật giá nhà nước đấy.
Những ngày đầu ông Đạt được đón tiếp rất chu đáo, nồng hậu. Nhưng sự đón tiếp ấy chuyển rất nhanh sang hướng ngược lại. Có lẽ bởi hình thức bên ngoài. Và cả những gì thuộc về bên trong nữa.
Những thứ ông mang trên người, tức y phục của ông là những gì quý giá nhất thời bao cấp ngày xưa mà ông được hưởng và còn giữ tận tới hôm nay: Cái mũ len đan hết tuyết xác xơ có lưỡi chai và có thể trùm xuống tới cổ, áo vét tông cũ nhàu và không thể đoán được màu sắc ban đầu của nó, cái sơ mi cũng cũ nhàu như vậy, cái áo len màu tím than xác xơ như cái mũ, đôi giày đen có cổ từ đời nảo đời nào mà người ta vẫn gọi là giày Kosygin(3). Râu ria lởm chởm, da mặt xám ngả vàng, xách cái túi giả da hai quai chéo đã sờn mòn lộ cốt vải luôm nhuôm, cái túi oanh liệt một thời phân phối hoặc tặng phẩm trong một hội nghị long trọng nào đó, một thứ nửa túi nửa cặp, trông ông thật thảm hại và gầy quá, gầy đến mức cái ống quần may hẹp thế mà cũng chẳng nhìn thấy cẳng chân đâu.
Ông nói với Điều:
- Em nghiên cứu giá tôm. Tôm của mình tốt. Không có chất độc mà giá rẻ quá. Tháng sau em bảo vệ đề tài trước hội đồng.
Một hôm ông Đạt đến trước bàn Toàn lễ phép:
- Thủ trưởng làm việc ở đây ạ?
Đang lúi húi đọc báo, Toàn không ngẩng lên. Lần đầu tiên trong đời được gọi như vậy, bằng một giọng cung kính như vậy, Toàn nghĩ rằng người ta đang nói cùng ai đó chứ không phải với mình. Ông Đạt mở cái túi phồng căng, rút ra một xếp giấy, lễ phép, khúm núm, nhờ cậy:
- Báo cáo thủ trưởng. Thủ trưởng photo cho em một bản để thủ trưởng đọc và một bản nhờ thủ trưởng chuyển cho tổng giám đốc.
Chú thích:
[1]  Thực ra là giống chó Rottweiler. Rất hung dữ. Thích xé xác trẻ con vì coi trẻ con
cũng là một động vật. Ở Úc có thời gian có bang đã cấm nhập.
[2]  Ban thi đua khen thưởng thành phố.
[3]  Giày Kosygin: Giày da do Liên Xô viện trợ thời chống Mỹ. Dành cho các sĩ quan quân đội. Kosygin là tên thủ tướng Liên Xô lúc đó. 
- VII -
Đó là lời xin của kẻ khó. Vì lịch sự, Toàn đỡ xếp giấy trong tay ông, giở ra xem qua: Trên tờ giấy khổ A4 kẹp đè lên xếp pơ luya đã đánh máy là dòng chữ viết tay nắn nót:
Kính gửi Thủ Trưởng Chánh Văn Phòng.
Vì sự phồn vinh của Tổ Quốc, đề nghị Thủ Trưởng cho photocopy làm hai bản.
Kính.
Nguyễn Tiến Đạt.
Toàn phải giải thích cho khách biết anh không có quyền đưa photocopy mà phải chờ Điều.
Sang đến ngày thứ ba, Điều đã chán ông khách lắm. Điều bảo: Ông ta ăn một bữa cơm năm nghìn ở căng tin hết hơn một tiếng đồng hồ. Ngâm nga. Ngon quá. Mình thì giờ đâu mà thù tiếp ông ấy thế được. Chiều, căng tin không nấu. Đưa năm nghìn để cụ tự lo bữa chiều. Cụ tươi tỉnh hẳn lên. Thế là không ngủ nhà khách nữa. Về nhà người quen ngủ và ăn bữa chiều.
Buổi sáng hôm ấy vừa đi cơ sở về, trong lúc chờ kẻng tan tầm, ông Đạt hỏi Điều với vẻ mặt của một người năng động, rất am hiểu thời cuộc, một người đi đầu trong tư duy mới:
- Báo cáo thủ trưởng, em hỏi thủ trưởng là ta có cái hội trường nào hai trăm chỗ ngồi không nhỉ. Em có sáng kiến này.
- Chúng tôi có cái hội trường bảy trăm chỗ cơ. Nhưng nay đã rỡ hết bàn ghế đi rồi.
- Tưởng còn em sẽ tổ chức cho xí nghiệp một buổi biểu diễn ca nhạc. Mời hẳn các danh ca thành phố xuống phục vụ tại chỗ.
Giọng ông ngân nga khi bộc lộ những ý nghĩ tuyệt vời ấy. Điều gần như thở hắt ra:
- Ối giời ơi! Công nhân chúng tôi đến Thanh Hoa, Nhã Phương ra hát nó còn hét: Vào đi! Vào đi! kia kìa.
Không nản, ông Đạt lại tiếp tục gợi sang một ý khác:
- Các anh có phòng tiếp khách nước ngoài không nhỉ. Phòng ấy phải trang trí nội thất cẩn thận. Chỗ đàm phán trang trí khác. Chỗ ký kết trang trí khác.
Điều chỉ tay vào một ngôi nhà đang được đập ra, xây lại:
-  Chúng tôi đang làm cái nhà kia. Tiếp khách nước ngoài ở đấy.
-  Tưởng làm rồi, ông anh em làm nội thất cho. Ông ấy làm cái phù điêu gò đồng ở bệnh viện thành phố đấy.
Ông không ngờ người làm cái phù điêu gò đồng ở bệnh viện lại là bạn của Điều. Điều hỏi:
-  Ông ấy tên là gì?
-  Ông Bắc. Xuân Bắc.
Điều lạnh tanh:
-  Tôi tưởng ông Thọ. Họa sĩ Nguyễn Thọ.
Sau buổi trò chuyện ấy, Điều luôn miệng kêu dởm, dởm. Và có một quyết định tuyệt vời: Cử Cảnh đi tháp tùng nhà khoa học. (Cũng là làm vắng mặt sếp thôi.
Sếp chánh vào thành phố Hồ Chí Minh công tác một tuần lễ).
Không thể diễn đạt được niềm vui, vẻ thỏa mãn, sự sang trọng và nghiêm túc của Cảnh. Để xứng đáng với những ngày lên tới đỉnh vinh quang, Cảnh diện bộ đồ sang trọng nhất, cũng những thứ từ hồi bao cấp, rất hợp với y phục ông khách. Áo bông xanh còn tươm, quần pho tả(V>, dép nhựa Tiền Phong trắng có quai hậu. Cả hai đều cũ kỹ lạc điệu, xanh xao má hóp trang trọng đi cạnh nhau. Chưa bao giờ Cảnh tươi tỉnh như thế. Tươi tỉnh từ nét mặt, từ dáng đi, từ cách vung tay. Hớn hở, rạng rỡ, nhìn đời khinh khỉnh, Cảnh hoàn toàn là một nhà khoa học. Qua cổng bảo vệ, qua nhà gửi xe, đến nhà cân, qua vườn hoa có hai hình thoi trồng cỏ màu cả rản, bước vào sân, cái sân láng xi măng phủ những mảnh đất nâu mỏng cong như bánh đa, dấu vết của triều cường, tới bậc tam cấp, vào văn phòng, họ ngồi ngả người trên xa lông, vẻ mệt mỏi vì làm việc trí óc căng thẳng. Chủ khách đối diện. Cảnh pha nước và rút từ trong túi áo bông ra bao Vinataba, tiêu chuẩn Cảnh được nhận để tiếp khách hằng ngay. Chủ khách hút thuốc và nâng chén sụp soạp. Ông Đạt nói về tình hình khai thác tôm và thị trường tiêu thụ tôm trên thế giới. Cảnh kéo ông ta ra xem bản thiết kế câu lạc bộ thủy thủ không bao giờ được xây dựng treo trên tường. Vốn con nhà xây dựng, Cảnh thuyết trình rất say sưa. Ông khách vẻ khinh bỉ ra mặt: [1]
[1] Vải ốc pho màu cứt ngựa, dùng để may quân phục cho sĩ quan cấp tá.
- Lạc hậu. Lạc hậu mất mười năm.
- Lẽ ra phải đấu thầu. Thiết kế cũng phải đấu thầu. Xây dựng cũng phải đấu thầu.
Hai người lại ra xa lông. Cảnh nói về cái máy gọi tôm của Nhật, gọi tất cả tôm về biển Nhật Bản khiến mình hết cả tôm. Khách rất tâm đắc điều ấy và đang định thuyết trình về một chương quan trọng trong luận án nhằm đối phó với tình trạng suy kiệt môi trường là phát triển tôm nuôi, một việc các địa phương đã làm gần chục năm nay, nhưng chủ lại chuyển sang một đề tài khác: T ính vĩnh cửu của bê tông kết hợp với tăng nhanh nguồn thủy sản xuất khẩu:
- Qua thực tế nhổ cỏ, vất cỏ xuống rãnh sẽ có tác dụng tốt.
Và lại lấy tay chấm vào nước trong chén như thói quen vẫn làm bao năm nay, vẽ trên mặt bàn nước, vừa vẽ vừa thuyết trình:
- Đây là mặt cắt của rãnh. Ớ đây có bùn, nước mưa, nước thải. Rãnh này sau một thời gian sẽ sinh ra lươn. Một năm cứ một trăm mét sẽ thu hoạh năm mươi ki lô lươn. Và sẽ nảy sinh một vấn đề tất yếu quan trọng khác: Tính vĩnh cửu của bê tông. Bê tông được ngâm nước là vĩnh cửu.
Ông khách reo lên:
- Thật tuyệt! Nếu tất cả các cống rãnh đều được nuôi lươn, chúng ta sẽ có một nguồn xuất khẩu khổng lồ! Một ý nghĩ táo bạo cần được phổ biến rộng rãi.
Mặt Cảnh dãn ra. Hai chân rung tít, châm một điếu Vina, Cảnh phát một câu mang tính triết học:
- Đúng! Không cái gì là của riêng ai. Mô da đã nói như vậy.
Ngồi ở bàn đọc báo theo dõi câu chuyện, Toàn vội bước nhanh ra ngoài, vào phòng văn thư để xả một trận cười. Ớ đó gặp Vân. Vân đang đóng dấu vào sổ một công văn gửi lên Bộ Thương mại. Toàn bảo:
- Này. Ông Đạt đang làm luận án về đề tài xuất khẩu tôm đấy.
Vân vẻ nghiêm túc:
- Luận văn của ông ấy em đọc rồi. Ông ấy định kéo giá tôm toàn thế giới xuống. Kéo làm sao được khi sản lượng tôm xuất khẩu của nước ta đối với thế giới chưa đến một phần trăm. 
Những ngày oanh liệt nhất trong cuộc đời Cảnh nhanh chóng qua đi. Ông khách đã về Hà Nội, khẩn trương chuẩn bị cho buổi bảo vệ luận án trước hội đồng khoa học. Toàn cũng đã xác định: Không về hưu. Dù khó khăn gian khổ chán ngán đến đâu cũng cứ đi làm. Bây giờ khối người dôi dư. Chẳng riêng gì mình. Về hưu thu nhập giảm trăm ngàn mỗi tháng ngay. Lấy gì bù vào. Cứ đi làm. Bao giờ các ông ấy bảo về thì về. Cứ nhẫn nhục. Ai chửi cũng mặc. Hãy xác định mình là con sâu cái kiến. Bây giờ Toàn ít tụ bạ (chữ của cô Phòng) bên thư viện, sợ sếp bắt gặp. Sếp sẽ để ý. Phải cẩn thận. Thế nhưng sếp không chú ý tới Toàn mà lại hướng mũi dùi vào Cảnh.
Hôm ấy sếp Thắng chuẩn bị đi Hà Nội (Toàn cũng như nhiều người khác chỉ mong sếp đi công tác vắng thôi). Đã vào phòng phó tổng thứ nhất dặn dò công việc, đã ghé vào phòng tài vụ lấy tiền, ô tô đã đỗ ngay ở sân chỗ đặt bảng tin, từ phòng tài vụ sếp đã bước qua hành lang ra sân, ai cũng tưởng sếp lên xe, nào ngờ đâu sếp quặt lại văn phòng, mặt hầm hầm giận dữ:
- Ông Điều! Ông Nhương! Thằng Cảnh phải cho nó nghỉ! Không thể thương được thằng này!
Tiếng quát ầm ầm. Tất cả khu vực phòng ban im phăng phắc.
- Tệ hại! Tệ hại! Cái thằng...! Không chịu làm một việc gì hết! Bảo nó nhổ cỏ nó không làm.
Ông chỉ tay vào Cảnh đang thập thò ở cửa phòng văn thư. Thì ra sếp quay lại chỉ vì trông thấy nó đứng đó.
- Mày làm thế có xứng đáng với đồng lương của mày không?
- Thằng này không thể xài được. Mình thương nó, nó có thương mình đâu. Không thể hiểu được thằng này ra làm sao nữa. Cứ ngồi chơi ở phòng đọc sách.
- Ông Điều! Ông Nhương! Cho nó nghỉ từ ngày mai! Tôi không thể nhìn được mặt nó! Ngày mai nếu nó còn đi làm thì hai ông nghỉ!
- Không làm cái gì cả. Mà lương gần bằng lương ông này (sếp chỉ vào Toàn làm Toàn cũng thấy mát ruột). Có bất công không? Mình làm chết cha đi. Lo ngày lo đêm. Tôi hỏi nó: Mày làm thế có xứng đáng đồng lương mày lĩnh không?
-  Cho nó nghỉ từ ngày mai! Ngày mai tôi đến đây là phải không trông thấy nó nữa!
Sếp đi. Cảnh cũng biến. Nhưng lại có Mẫn từ thư viện sang. Mẫn cười:
-  Em sợ quá. Ông ấy vào thư viện xách cổ thằng Cảnh ra, túm áo xoắn tai. Như con chó. Ông ấy bảo nó nhổ chỗ cỏ trước cửa nhà ông ấy. Suốt ngày nó không nhổ được một tí.
Buổi chiều lĩnh lương. Không thấy mặt Cảnh đâu. “Công tử Nhương”, phó văn phòng nói:
-  Thôi để sáng mai nó đến, truyền đạt ý kiến của sếp với nó.
Sáng hôm sau Cảnh đến. Cô Phòng phát tiền lương và động viên Cảnh:
-  Thôi em ạ. Đi làm mười ba ngày mà được lương nửa tháng là tốt rồi.
Cảnh trầm ngâm:
-  Vấn đề cũng khá nan giải đây.
Đó cũng là câu nói nổi tiếng của Cảnh. Như câu “dù sao trái đất cũng cứ quay” vậy.
Nhận tiền lương rồi, Cảnh vẫn cứ lờ vờ ở xí nghiệp. Mấy anh chàng “giặc lái” hỏi:
-  Sao không về nhà, còn ở đây làm gì?
Cảnh đáp thản nhiên:
- Đã hết giờ đâu mà về.
Nói rồi đi ra ngồi dưới gốc cây cột điện. Và lạ là sáng hôm sau Cảnh vẫn đến. Rồi những hôm sau nữa. Đúng giờ. Như mọi cán bộ công nhân viên khác. Chỉ không xách phích ra căng tin lấy nước như mọi khi. Cũng không vào phòng làm việc. Không ra bãi cỏ. Bóng Cảnh gầy nhỏ, quần áo xám bạc xộc xệch khi ẩn khi hiện lúc ở cầu cảng, lúc ở nhà gửi xe, khi ngồi im lìm dưới gốc cây ba giăng cổ thụ trồng từ ngày thành lập xí nghiệp, gốc đã mục ruỗng.
Đến kẻng tan tầm, người ta thấy Cảnh trong đám cán bộ công nhân viên đạp xe đăm chiêu mệt mỏi ra về.
Rút kinh nghiệm Cảnh, Toàn tìm mọi cách tránh mặt sếp. Có lúc nào lỉnh được Toàn hay ra cuối cầu cảng ngồi. Chỗ ấy có một cây phi lao to gãy ngọn, cành lá tỏa rất mát. Ngồi đấy lại còn kín nữa. Gần như không bao giờ sếp đi tới. Ngồi đấy nhìn ra sông, tàu thuyền xuôi ngược, hải âu bay... Khi nước xuống bãi phù sa hiện ra thì vui mắt hơn. Những con cáy chạy lăng xăng, chui ra chui vào lỗ. Những con cá lác vùi mình trong phù sa, đột nhiên nhảy lên, phóng những bước nhảy dài theo hình ngoằn ngoèo.
Một lần đang mải mê ngắm những sinh vật bé bỏng ấy hoạt động, Toàn thấy một người đi đến chỗ mình: Cảnh quần áo bẩn thỉu, chân tay mặt mũi lem luốc, ngồi xuống cạnh Toàn, thở dài:
- Thư cháu gửi chắc bây giờ đến nơi rồi đây.
- Cháu làm đơn gửi sếp à?
Lại một tiếng thở dài nữa:
- Không.
Toàn nhớ rằng chưa bao giờ Cảnh thở dài ở xí nghiệp. Anh quay lại nhìn Cảnh. Lần đầu tiên anh thấy vẻ mặt Cảnh như vậy. Một khuôn mặt chùng hẳn lại. Tất cả sự căng thẳng hàng ngày biến đâu hết. Một khuôn mặt chảy ra chùng xuống như sụp đổ. Trên khuôn mặt lạ lẫm ấy, một nỗi đau khổ đến tột cùng hiện ra, nỗi đau đớn không có cơ cứu vãn làm Toàn hoảng sợ. Anh bỗng thấy Cảnh khác hẳn mọi ngày, gần gũi và đáng thương lạ lùng.
- Thư gửi cho ai?
- Gửi bố cháu. Cháu đem ra bưu điện gửi tối hôm qua. Chắc bây giờ đến nơi rồi. Bố cháu nhận được rồi.
Thật không còn hiểu ra sao nữa, nhưng nhìn vẻ mặt Cảnh, Toàn biết không phải chuyện điên dại mọi ngày, hẳn là một việc rất nghiêm trọng mà anh không dám hỏi.
- Không có cách nào khác, cháu phải viết thư cho bố cháu... Vợ cháu bảo cháu nói với bố cháu tiện hơn. Nhưng suy đi nghĩ lại, cháu thấy viết thư là tốt nhất, nói được đầy đủ ý mình. Thế này chú ạ. Vợ cháu ở nhà, ngoài việc trông nom cửa hàng còn cơm nước, giặt dũ, phục vụ bố cháu. Con cháu đi học, ở nhà chỉ có hai bố con. Mùa rét vừa qua, bố cháu tắm, lần nào cũng gọi vợ cháu đem thêm nước nóng vào buồng tắm cho bố cháu, lại còn bắt kỳ lưng nữa. Vợ cháu cũng không dám nói gì, không dám nói cả với cháu. Nó giấu cháu, sợ cháu làm lôi thôi. Thế rồi đến tối hôm kia. Nó mắc màn cho bố cháu. Hôm ấy lại mất điện. Bố cháu bảo nó cầm đèn dầu soi bắt muỗi trong màn. Bố cháu cũng lấy tay bắt muỗi, không biết vỗ vỗ thế nào, ôm lấy vợ cháu. Nó giằng ra, đổ cả đèn. Rồi nó xuống nhà dưới chỗ chúng cháu ngủ, nằm khóc. Hỏi mãi nó mới nói. Bực quá chú ạ. Chỉ có chú, cháu mới nói. Nó bảo cháu: “Anh nói với bố tiện hơn”. Viết thư tốt hơn chứ chú nhỉ?
Toàn hỏi:
- Thế mẹ cháu đâu?
- Mẹ cháu vào thành phố Hồ Chí Minh với em gái cháu lấy chồng ở trong ấy gần một năm nay rồi.
Im lặng. Một lúc sau lại Cảnh:
- Bây giờ có lẽ bố cháu đã đọc thư rồi đây.
Giọng Cảnh bồn chồn. Chẳng biết nói gì, Toàn nắm chặt bàn tay Cảnh đang run rẩy. Sắp tan tầm chiều rồi. Sắp qua được một ngày rồi. Nước xuống kiệt. Những con cáy vẫn lăng xăng. Những con cá lác vẫn vùi mình trong phù sa thỉnh thoảng lại nhảy lên phóng những bước nhảy dài.
VĨ THANH
Sự kiện biển khơi và chim bói cá
Đó là đầu đề tập nhật ký theo bố đi đánh tôm khi học hết cấp hai của một chàng trai bạn với con tôi tên là Phong, Ngô Xuân Phong. Cập kè với Phong và con tôi còn có một thanh niên khác: Lê Chí Sỹ. Đó là những thanh niên thời @ chính hiệu: xe máy SH, mỗi người sử dụng vài chiếc điện thoại di động, chiếc dùng cho công việc, chiếc dành cho những người thân, chiếc chỉ vài người thật thân thiết mới biết số, đồng hồ Thụy Sĩ, giày da Ý, còn quần áo lại rất bình thường. Con tôi nhiều bạn, nhưng thân nhất là Phong và Sỹ. Trong bộ ba Tướng, Sỹ, Tượng (còn gọi là Lưu, Quan, Trương) ấy, con tôi lớn tuổi nhất còn Sỹ là người trẻ nhất bọn. Chúng đến nhà tôi, chuỵên với nhau về những đề tài làm ăn, về những tài sản khổng lồ của các ông to bà lớn nào đó, về những bữa nhậu, về công việc sắp tới, về những ngôi sao bóng đá, những lô đất ở Sóc Sơn, Tam Đảo, những tỉ phú còn giấu mặt, những ngôi sao âm nhạc thời thượng, những bộ phim, những đạo diễn và những diễn viên đoạt giải Oscar... Tôi nhìn chúng như nhìn một thế hệ mình không sao hiểu nổi, như khi nhìn những vi mạch, những phần mềm, bộ vi xử lý trong máy tính điện tử vậy. Thế rồi một hôm Phong cầm đến nhà đưa tôi tờ báo có in một truyện ngắn kèm theo ảnh của tôi:
- Bác là nhà văn hở bác? Thế mà thằng Tùng không nói gì với chúng cháu cả.
Thằng con tôi chỉ cười. Tùng biết chẳng vinh dự gì khi có bố là nhà văn, càng không muốn nói về bố với bạn bè khi bố đã mấy năm trong vòng lao lý. Nhưng ngược lại, việc ấy đối với Phong và Sỹ như một sự phát hiện, hai người tỏ ra rất quý mến tôi, càng quý khi tôi cho họ biết những gì tôi đã trải qua. Câu chuyện chuyển sang những vấn đề văn học, họ muốn biết sự đánh giá của tôi về những tập sách này nọ, về những tác giả già trẻ, về những nhà thơ... Té ra họ khá quan tâm đến văn chương, nghệ thuật. Phong nói:
- Thầy dạy toán của cháu một hôm nói với bọn cháu về một truyện ngắn của Nam Cao và kết luận: Anh chồng đọc nhiều sách văn học mới hiểu được vẻ đẹp của ánh trăng, còn với chị vợ, ánh trăng chỉ là để tiết kiệm được mấy xu dầu.
Và nhấn mạnh:
- Đấy là thầy dạy toán nói đấy bác ạ.
Tôi nghe mà mát lòng mát ruột cho các nhà văn và cảm ơn ông thày dạy toán nào đó của Phong. Thế rồi một hôm Phong, Sỹ lại cùng con tôi tới nhà tôi. Rất hào hứng, cởi mở, Phong trao cho tôi một quyển vở học sinh:
- Cháu ghi chép lâu lắm rồi. Vất đi thì phí. Cháu vừa soạn lại giấy tờ sổ sách, đọc lại thấy đường được. Cháu đưa bác xem có dùng vào việc gì không.
Tôi đọc. Đọc đi đọc lại. Xúc động trước một tâm hồn non trẻ đang mở ra với thế giới, với biển cả, những bài học vỡ lòng về cuộc sống, về con người. Một tâm hồn trong veo, một đôi mắt vạn hoa trước cuộc đời nhuốm bẩn. Chẳng có chút liên hệ nào giữa cậu bé học sinh ngày ấy với chàng trai cao lớn, điện thoại di động có trong các túi, đi xe SH hôm nay. Lại càng xúc động bởi Liên hợp Biển Đông với tôi cũng đã có những kỷ niệm, nơi lâu lắm rồi tôi đã đến làm việc để quay một cuộn phim tài liệu về những người đánh cá biển, đã đi theo các tàu tới Bạch Long Vĩ, đã vào tận Hòn Khoai và cũng biết một số người. Tôi bảo con tôi chuẩn bị một bữa rượu ở nhà, mời Phong, Sỹ đến nhưng con tôi gạt đi:
- Ra tiệm thôi bố ạ.
- Không. Bố muốn nói về tập nhật ký của Phong cơ mà. Ở nhà thoải mái hơn.
- Khách sạn cũng tự do thoải mái thôi bố ạ. Một phòng riêng cho bố con mình với chúng nó. Muốn ngồi đến bao giờ thì ngồi.
Chúng tôi đến khách sạn. Một khách sạn mười tầng hiện đại. Khi thang máy đưa bố con tôi lên tầng 9, một cô gái mặc đồng phục khách sạn đã đứng chờ ở cửa thang máy, đưa chúng tôi vào một buồng nhỏ, có cửa sổ mở rộng nhìn thẳng ra một khoảng trời mênh mông, Phong và Sỹ đã ngồi chờ sẵn, đứng dậy chào tôi. Tiệc rượu được bày lên bàn rất nhanh. Cửa đóng kín. Cô phục vụ bắc ghế ngồi bên ngoài cửa chờ lệnh. Rượu
John xanh đã rót. Chúng tôi chạm cốc. Ăn xong bát xúp khai vị, tôi bảo Phong:
-  Cháu đi viết văn được đấy.
Phong cười thành thật:
- Cháu cám ơn bác. Nhưng nghề của các bác cháu sợ lắm. Nghèo mà chẳng được tích sự gì. Có khi còn nguy hiểm nữa. Như bác đấy.
-  Bây giờ cháu làm gì? Thuyền trưởng hay đại phó?
Anh ta ngượng nghịu, không trả lời. Thằng con tôi bảo:
-  Nó làm hải quan. Cả thằng này nữa - Con tôi chỉ vào Sỹ - nó cũng làm hải quan, quân của Phong.
Tôi ngạc nhiên:
- Không đi lái tàu mà lại đi khám tàu à? Thời đi học thích hàng hải thế cơ mà.
-  Một thời mơ mộng bác ơi. May mà cháu tỉnh ngay khi chọn trường thi đại học. Đấy, bác xem nghề đánh cá của bố cháu có ra làm sao đâu.
Con tôi đóng vai người phản bác:
-  Ông cứ nói thế' chứ. Ông Huy đấy. Khách sạn Huy Hoa mười một tầng bên kia đường kia kìa. Ông ấy còn một khách sạn nữa ở Hà Nội đấy. Cũng mười tầng chứ có xoàng đâu. Quận Hoàn Kiếm đàng hoàng.
-  Cả xí nghiệp mới có một ông Huy. Có hai ông Huy đâu.
Sỹ bỗng lên tiếng:
-  Bố cháu tai nạn vì nghề đánh cá đấy.
Tôi hỏi:
-  Bố cháu cũng đi đánh cá à?
- Bố nó là ông Lê Mây, thuyền trưởng số một của Liên hợp Biển Đông.
Trí nhớ mụ mẫm của tôi vụt loé sáng:
- Có phải bố cháu là thuyền trưởng tàu VT250 không?
Sỹ ngạc nhiên:
- Sao bác biết?
Chuyến đi Bạch Long Vĩ làm phim cùng ông lập tức hiện về từng chi tiết. Biển nhuộm một màu hoàng hôn đỏ. Chúng tôi yêu cầu Lê Mây quay đuôi tàu về phía Tây, nơi mặt trời sắp lặn. Đụt cá phồng căng vừa cẩu lên lơ lửng trút nước ào ào. Ánh mặt trời buổi chiều tà sáng rực viền quanh đụt cá, anh thủy thủ giật dây thắt đụt, hàng tấn cá xổ ra trên boong giãy dụa. Lê Mây bước đến gần sàn dốc, cúi xuống lấy ngón tay miết vào tấm lưới xanh dính bùn đất. Rồi Lê Mây tác nghiệp hải đồ, tính toán. Và Lê Mây đứng ở mũi tàu khi biển động. Đó là cảnh quay đẹp nhất trong phim: Bóng dáng Lê Mây ngược sáng như một bức tượng đồng bất động giữa khuôn hình. Lúc những đám mây trên trời vần vụ chạy thẳng xuống, biến mất dưới chân ông, lúc biển nghiêng hẳn dâng cao đẩy bầu trời xô lệch. Tiếp đến là một đặc tả khuôn mặt ông sạm nắng gió và muối mặn, vuông vức, râu ria, mắt dữ dội nhìn thẳng trên một nền trời biển điên đảo phía sau. Và đây Lê Mây đang đứng trước boong lái, giữa trời xanh. Biển lặng trải tới chân trời. Ông thanh thản ngửa cổ đưa chai rượu lên cao...
- Bố cháu khỏe không? Tôi hỏi Lê Chí Sỹ.
- Bố cháu mất lâu rồi bác ạ. Hơn chục năm rồi. Bác có biết bác Đặng Việt, chú Thích không? Chết cả rồi. Lớp thuyền trưởng
với bố cháu ngày ấy chỉ còn vài người trong đó có bác Đáng bố anh Phong đây.
- Tại ông già em uống rượu nhiều quá. Phong bảo.
- Là thế nhưng cũng không phải thế. Khi còn đi đánh cá ông già cháu đã uống nhiều rượu. Đến lúc đi tàu nước ngoài, trắng tay, nợ đìa ra, lên bờ lại càng uống dữ. Trở về đánh cá không ăn thua, khi các tàu sắp giải bản bán sắt vụn, ông già cháu tính nước về hưu trước tuổi, được mấy chục triệu đem giả vẫn chưa hết nợ. Từ bấy ông già cháu suốt ngày rượu. Trước còn lang thang các quán, uống với người nọ người kia, hôm nay người ta trả, hôm khác mình trả, sau thấy tốn quá, quay ra uống ở nhà. Ngày nào cháu cũng phải đạp xe đi mua rượu cho bố cháu. Lúc nào bố cháu cũng say. Say rồi cứ một mình trên giường lẩm nhẩm những gì không ai biết. Cũng có khi bắc ghế ra sân ngồi im lặng suốt buổi. Đặc biệt bố cháu không thở dài bao giờ. Không làm gì cũng không đi đến đâu nữa. Tất cả lương hưu vào rượu hết. Chỉ khổ mẹ cháu. Hưu mà có được nghỉ đâu. Chần lưng ra làm. Lau nhà, dọn dẹp cho các gia đình người ta thuê. Làm theo giờ. Sáng sớm đã xách xe đi, trưa về mang theo mớ rau con cá lao vào bếp. Cháu với anh Dũng còn đi học. Bố cháu không động chân tay. Rửa nắm rau cũng không. Nhóm cái lò cũng không. Chỉ rượu. Ăn cơm xong mẹ cháu lại đạp xe đi, tối mịt mới về. Buổi tối nào có được nghỉ. Buông bát buông đũa, mẹ cháu xách can bia, con mực khô, chai chíu chương, mấy cái cốc ra ngồi ở Ngã Năm đến nửa đêm, lấy tiền nuôi hai con ăn học. Cháu cằn nhằn bố cháu với mẹ cháu thì mẹ cháu gạt đi: "Bố con khổ quá, mẹ thương lắm. Các con hãy thương lấy bố". Có một lần bố cháu đưa mười nghìn bắt cháu đi mua rượu, ngày nào cũng rượu với rượu, điên lên, cháu chỉ mua năm nghìn, rồi pha nước lã vào cho đầy chai đem về đưa cho bố cháu. Vừa uống một hớp bố cháu biết ngay. Bố cháu gọi cháu, bắt đứng ở đầu giường lấy roi đánh. Đánh như đánh quân thù. Cả đấm, cả đá. Cháu hét lên: "Bố chết đi! Chết đi cho mẹ đỡ khổ!" Bố cháu điên lên, càng đánh khỏe. Thì bác tính năm ấy cháu mới có hơn mười tuổi. Ăn trận đòn của ông già, cháu không đứng dậy được, cứ nằm ở giường khóc. Sau trận ấy, bố cháu càng uống nhiều hơn. Uống từ sáng đến trưa. Từ trưa đến tối. Thế rồi bác ạ, tự nhiên bố cháu bỏ rượu. Lại đi chơi nhà này nhà khác. Rồi mua về một chiếc mâm nhôm mới tinh. Nhà cháu có mâm đâu. Cái mâm cũ rách quá phải lấy mấy miếng gỗ thông ghép lại làm mâm. Lại mua cho hai anh em cháu mỗi người một bộ quần áo, mua cho mẹ cháu cái khăn quàng, cái áo len. Cả nhà cháu đều mừng. Vui hẳn lên. Nhưng đấy là điềm báo trước sự ra đi của bố cháu. Một hôm bố cháu gọi cháu:
- Lê Chí Sỹ. Lại đây bố bảo.
Đã lâu lắm bố cháu mới gọi cháu bằng một giọng âu yếm như thế, gọi cả họ cả tên như thế. Như ngày cháu còn bé. Ngày ấy, mỗi khi đi biển về bố cháu lại cho cháu đến xí nghiệp, hai bố con nắm tay nhau đi dung dăng dung dẻ trong sân, ra cầu tàu, tới căng tin, ai gặp cũng hỏi bố cháu: "Thằng Lê Chí Sỹ đây phải không?" Bố cháu cũng gọi cháu là Lê Chí Sỹ. Cả những lúc nằm ngủ, bố cháu cũng ôm cháu gọi Lê Chí Sỹ. Hai bố con nằm võng đu đưa. Bố cháu dạy cháu hát: "Đoàn quân Việt Minh đi chung lòng cứu quốc. Bước chân dồn vang trên đường gập ghềnh xa..." Bố cháu chỉ biết mỗi bài hát ấy. Chỉ dạy cháu mỗi bài ấy. Quanh đi quẩn lại mỗi bài Quốc ca thôi.
Cháu bước tới chỗ bố cháu. Bố cháu nắm tay cháu:
- Hôm nào bố với con về bà ngoại đi. Thăm mộ ông ngoại, xem bà ngoại có khỏe không. Bà ngoại già lắm rồi. Lâu lắm bố không gặp...
Mẹ cháu lúc ấy cũng có mặt, rơm rớm nước mắt. Nhưng bố cháu có về bà ngoại được đâu. Tối hôm ấy vẫn ăn uống bình thường, xem hết chương trình thời sự trên tivi, kêu nhức đầu rồi mắc màn đi ngủ và không dậy nữa. Đến lúc bố cháu chết cháu mới thấy thương bố cháu, mới thấy thế nào là một đứa mồ côi. Còn cha gót đỏ như son...
Câu chuyện thật buồn. Phong bảo:
- Không phải một mình ông già em đâu. Hình như cái nghề đi biển đánh cá không ai thọ lâu hay sao ấy. Ông Thích nhé, ông Đặng Việt nhé, ông Lê Uy, ông Trần Ngọc Châu nữa. Đều đi cả. Toàn trên dưới sáu mươi. Ông Quân còn sống nhưng tai biến mạch máu não, ăn đấy, ỉa đấy, liệt giường bao nhiêu năm nay muốn chết mà không chết được. Ông Đay khá hơn, làm lại được cái nhà ở quê. Như ông già anh thôi.
Phong quay lại tôi:
- Xí nghiệp bố cháu không còn cái tàu nào. Cả xí nghiệp lụn bại. Chỉ ông Thắng và mấy sếp trên bờ giàu. Thời đánh cá, thời đi tàu nước ngoài hết rồi. Cháu đã tổng kết. Mỗi giai đoạn có một ngành nghề lên ngôi bác ạ. Bắt đầu là nghề mậu dịch viên. Rồi nghề lái xe. Đến nghề Vosco tức là nghề đi tàu nước ngoài. Rồi nghề ếch (ex), tức là nghề xuất nhập khẩu. Bây giờ là thời của các sếp. Cháu chỉ làm một suất ăn theo thôi.
- Thế là đời bố đi làm đời con đốt sách. Đúng như lời ông thuyền trưởng nào đó đã nói.
- Bố cháu! Bố cháu nói vậy. Nét mặt Sĩ đã vui lên một chút.
- Rút kinh nghiệm các cụ, chúng cháu quyết không chịu nghèo. Nghèo đi với hèn bác ạ. Vấn đề là phải tỉnh.
... Tập nhật ký của Phong gợi cho tôi biết bao kỷ niệm thôi thúc tôi đạp xe xuống Liên hợp Biển Đông. Tất cả đã thay đổi, từ cầu cảng, nhà cửa, và nhất là những con người. Không một nét mặt quen, không một con tàu cá. Hơn ba chục con tàu với hàng vạn mã lực đã biến mất không để lại một dấu vết gì. Như những người đã từng một thời làm việc nơi đây, nói cười, vui sống, yêu ghét, giận hờn, mưu toan, dối trá, trung thực... đều không còn có mặt nơi đây.
Thấy tôi lụi cụi với tập nhật ký, con tôi bảo:
- Thằng Phong "được" lắm bố ạ. Có biệt thự rồi. Ba tầng. Mười buồng. Buồng nào cũng lát gỗ lim hẳn hoi. Nội thất thì thôi rồi. Mới mua một cái BMW. Lại còn gần nghìn mét đất ở Sóc Sơn nữa. Nó nói với con: Nhìn tấm gương các cụ đấy, phải tư duy mới thôi. Nếu không sẽ bị đào thải. Nó bảo phải tàn bạo. Muốn sống được phải tàn bạo. Làm việc với nó không mặc cả bằng miệng mà bằng máy tính. Bấm số. Giơ lên. Nó xem rồi lắc hay gật. Không nói một lời...
Viết trong những ngày xót thương con gái Giáng Hương
Ngã Sáu 2005-2007
Phụ Lục
Tiểu sử
Bùi Ngọc Tấn sinh năm 1934 tại Thủy Nguyên, Hải Phòng trong một gia đình mà ông gọi là “địa chủ nhỏ” vì dường như cha mẹ có hơn 10 mẫu ruộng, theo hồi tưởng của nhà văn. Là con trai út sau ba người anh, thuở nhỏ ông học giỏi: thi tiểu học, ông đỗ đầu Liên khu Việt Bắc trong những năm đầu của cuộc chiến chống Pháp, khi tản cư cùng cha mẹ lên Bắc Giang, Thái Nguyên.
Thời gian học trung học, Bùi Ngọc Tấn tiếp tục học giỏi nhất lớp và được nhận học bổng toàn phần. Gần bảy chục năm sau, nhà văn ở ngưỡng bát thập còn nhớ rằng, phần thưởng đầu đời dành cho ông vì học lực xuất sắc cũng liên quan tới văn học: đó là một chiếc cặp da do thầy Hoàng Ngọc Phách - tác giả “Tố Tâm”, được coi là cuốn tiểu thuyết đầu tiên của Việt Nam - khi đó là Giám đốc Sở Giáo dục Liên khu tặng.
Năm 1954, Bùi Ngọc Tấn có mặt trong Đội Thanh niên Xung phong về tiếp quản Hà Nội. Cuối năm, ông từ chối đi học kỹ thuật ở nước ngoài để về báo “Tiền Phong” trên cương vị một phóng viên. Những sáng tác đầu tiên của ông bắt đầu từ đó, và sau này đã được in rải rác ở nhiều nhà xuất bản đương thời như “Văn học”, “Lao động”, “Thanh niên”, “Phổ thông”...
Cuối năm 1959, dưới ảnh hưởng những dư chấn của cuộc đàn áp Nhân văn Giai phẩm diễn ra cùng thời đối với giới văn nghệ sĩ Bắc có tư tưởng cởi mở, Bùi Ngọc Tấn được chính quyền “khuyên” hãy về quê Hải Phòng để “thâm nhập công nông”, nhằm “viết tác phẩm của đời mình”. Ông chuyển về làm biên tập viên ở báo “Hải Phòng Kiến thiết” và tập trung viết báo để chăm lo cho gia đình sáu người.
Cũng trong thời gian này, Bùi Ngọc Tấn có dịp làm quen và thân thiết với nhà văn đàn anh Nguyên Hồng của đất Cảng, cùng một lãnh đạo đảng ở Hải Phòng là ông Hoàng Hữu Nhân, người có lòng và quan tâm đến giới sáng tác, về sau trở thành ân nhân của họ Bùi trong những năm tháng cơ cực sau khi ra tù và không có công ăn việc làm.
Tính đến cuối năm 1968, tức là 15 năm đầu của đời sáng tác, Bùi Ngọc Tấn “in được một số truyện ngắn, có ba tiểu thuyết sắp sửa trình làng, hai kịch bản phim chưa quay nhưng đã ký hợp đồng với Cục Điện ảnh và đã được tạm ứng một phần ba nhuận bút”, theo hồi tưởng của ông. Đó là những sáng tác mà như ông thú nhận: “Đều theo trường phái “tụng ca”, bây giờ nghĩ lại thấy xấu hổ. Nhưng đó là sự ngây thơ chân thành của một thời”.
Tháng 11 năm ấy, đột ngột nhà văn bị bắt với tội danh “tuyên truyền phản cách mạng”, rồi bị đưa đi tập tập trung cải tạo trong vòng năm năm. Kỳ thực, ông là nạn nhân của cái gọi là vụ án “Xét lại, chống Đảng, làm tay sai cho nước ngoài”, một vụ thanh trừng đại quy mô diễn ra trong nội bộ Đảng Cộng sản Việt Nam, dẫn tới hậu quả nhiều văn nghệ sĩ không liên quan cũng trở thành những “người tù không án”.
Không biết có tội gì và cũng không hề được đưa ra xét xử, Bùi Ngọc Tấn bị giam cầm trong hoàn cảnh cùng cực, chứng kiến vô số cảnh đời bi thảm trong hệ thống tù ngục Bắc Việt Nam cho đến tháng 4-1973 mới được thả. Về sau, ông tâm sự: “Thật chẳng ngờ tôi đã phải sống cạn một kiếp tôi để rồi viết về chính nó”, và lời cảm thán ấy của ông đã được đăng trên tờ báo “Tiền Phong” ở trong nước sau đó hơn sáu chục năm.
Gần một ngàn năm trăm trang bản thảo của Bùi Ngọc Tấn đã bị thu khi ông bị bắt giữ, và sau này ông cũng không được trao trả lại. Thời gian ông trong các trại cải tạo lao động, vợ ông bị đuổi khỏi trường đại học - kẻ làm điều này, theo nhà văn, cũng chính là người đã ra chỉ thị bắt ông, và sau đó cấm ông làm việc khi đã được ra tù: Giám đốc Công an Hải Phòng.
Ra tù mùa xuân 1973, nhà văn bị thất nghiệp trong hai năm và đã trải qua nhiều nghề để kiếm sống như bốc vác, thợ sắt, buôn bán, kéo xe bò và cả… viết chui, như ông thuật lại. Đến tháng 5-1975, nhờ sự giúp đỡ của ông Hoàng Hữu Nhân, khi đó là Tổng cục trưởng Tổng cục Thủy sản, Bùi Ngọc Tấn mới được trở lại làm việc chính thức tại một cơ sở đánh cá ở Hạ Long, trong vai trò nhân viên theo dõi thi đua khen thưởng.
Ròng rã trong suốt hai thập niên kể từ khi ra tù cho đến những năm chuẩn bị hồi hưu, Bùi Ngọc Tấn đã buộc phải gác bút. Như những gì ông thuật lại sau này, thời gian đó không chỉ không được phép viết, mà ông còn luôn bị công an văn hóa sách nhiễu, theo dõi, lục lọi, khám xét liên miên, ngay cả những trang nhật ký cũng bị thu giữ.
Phải đến năm 1993, tức là tròn một phần tư thế kỷ kể từ ngày bị bắt giữ rồi đưa đi cải tạo, cái tên Bùi Ngọc Tấn mới tái xuất hiện trên tạp chí “Cửa Biển” (Hải Phòng) với bài viết “Nguyên Hồng, thời đã mất”. Những hồi ức về nhà văn đàn anh thân thiết ấy, cũng như những văn sĩ thế hệ ông còn trở lại trong tập hồi ký “Một thời để mất” (năm 1995), là cuốn sách đầu ông được in sau “kiếp nạn”.
Trong hai chục năm cuối đời, Bùi Ngọc Tấn đã ra thêm được chừng năm đầu sách, trong đó đáng chú ý là những chân dung văn học trong tập “Rừng xưa xanh lá”, cùng nhiều truyện ngắn rất sắc nét. Ngoài các giải thưởng trong nước, năm 2012, tiểu thuyết “Biển và chim bói cá” của ông được tặng thưởng giải thưởng lớn cho tác phẩm đề tài biển tại Liên hoan “Sách và biển” được tổ chức hàng năm ở Pháp.

Tuy nhiên, nếu có một tác phẩm khiến Bùi Ngọc Tấn được “lưu danh hậu thế”, trở thành một tác gia lớn của văn học Việt Nam, thì đó chính là “Chuyện kể năm 2000” đã nhắc tới ở đầu bài. Cuốn tiểu thuyết mang tính chất tự sự và ghi dấu ấn những năm tháng tù đày, cải tạo của tác giả, được Bùi Ngọc Tấn khởi viết tháng 6-1990 tới tháng 11-1991 thì xong bản thảo đầu tiên và tới cuối năm 1997 thì hoàn tất với nhiều sửa chữa, chỉnh lý.
Theo lời kể lại của tác giả, do đã “hết sức ngấm đòn” vì từng bị thu hàng ngàn trang bản thảo nên ông đã phải viết “Chuyện kể năm 2000” trong hoàn cảnh bí mật tuyệt đối - nếu bị phát hiện, bản thảo có thể bị tịch thu bất cứ lúc nào. Nhà văn đã không thể cho bất cứ ai xem bản thảo trong thời gian chấp bút, và đến khi hoàn tất cũng chỉ dám đưa hai người bạn văn nghệ chí cốt là Lê Bầu và Dương Tường đọc và góp ý.
Bùi Ngọc Tấn hồi tưởng: “Tôi viết trong khi vẫn đi làm ở một xí nghiệp đánh cá, viết trong lúc rỗi ở xí nghiệp, viết trong những ngày chủ nhật, ngày nghỉ lễ, viết đêm, nghĩa là tranh thủ mọi thời gian. (...) Viết được mấy chục trang đầu tiên, tôi đưa (nhà văn) Nguyễn Quang Thân đọc. Anh nói với tôi một câu tôi không chờ đợi, thật bất ngờ, có sức động viên tôi rất lớn: “Cái này của toàn nhân loại mày ạ”.
Sau khi thử đưa bản thảo ở một hai nơi và bị từ chối, tháng 2-2000, sách được ra mắt ở NXB Thanh Niên trong sự ngỡ ngàng của chính tác giả. Nhưng chỉ một tháng sau, chính quyền đã ra quyết định “đình chỉ, thu hồi và tiêu hủy” sách, và trong vòng mười bốn năm từ bấy tới nay, theo nhà văn, sách vẫn chưa hề có quyết định được phép tái bản hay lưu hành, mặc dù ông đã nhiều lần đưa ra đề nghị thảo luận về điều đó.
Tuy nhiên, “Chuyện kể năm 2000” với nội dung làm lay động lòng người và sức mạnh ngút ngàn của sự thật, đã nhanh chóng vượt khỏi vòng kiềm tỏa và cấm đoán của chính quyền. Sách được in chui, được sao chép và lưu hành rộng rãi như chính tác giả cho biết, và điều rất đáng kể là nó đã vượt biên giới Việt Nam, sang các xứ sở xa xôi với hơn mười ấn bản Việt ngữ ở nhiều quốc gia trên thế giới như Mỹ, Canada hay Đức.
Dày hơn 600 trang, “Chuyện kể năm 2000” thuật lại cuộc sống tù ngục của nhân vật chính - nhà văn Nguyễn Văn Tuấn, hóa thân “gần như không thêm bớt” của tác giả, cùng những bạn tù được khắc họa rất sắc nét, như Ngọc hay Già Đô, người mà tác giả cho hay là sự tổng hợp của nhiều người trong tù và ngoài đời, như triết gia Trần Đức Thảo, hay nhà văn Tuân Nguyễn, cũng là một nạn nhân bi thảm của vụ án “Xét lại, chống Đảng”.
Nhưng điểm khác biết và có lẽ nổi trội hơn nhiều tác phẩm kinh điển khác của dòng văn học phản án thế giới tù ngục, trại tập trung cải tạo, là ở chỗ “Chuyện kể năm 2000” đã cho thấy nỗ lực nhân văn của người tù trong cảnh cùng cực để không đánh mất mình, và thông qua đó, đem lại niềm tin cho con người. Như chia sẻ của Phạm Tường Vân, người đã thực hiện trong ba năm ròng những cuộc phỏng vấn kỳ công nhất về Bùi Ngọc Tấn:
“Điều lớn nhất tôi nhận được từ cuốn sách ấy là gì? Phải chăng là một niềm tin vững chắc để dấn bước vào những vùng u tối nhất của đời sống, rằng nếu hấp lực của việc viết có đẩy mình tới đâu, thì vẫn có cách đi xuyên qua nghịch cảnh mà không đánh mất phẩm giá. Dẫu có phải đối diện và trở thành nạn nhân của sự u tối và tàn bạo đến thế nào, thì nhất quyết không để sự ngu dốt vô minh nuốt chửng để trở nên cay nghiệt, hằn thù”.
Với góc nhìn rất nhân bản ấy, có lẽ không ngạc nhiên, khi tình yêu được mô tả hết sức nguyên sơ và thánh thiện giữa người tù và người phụ nữ anh yêu cũng là một nét động lòng và để lại dư vị mạnh mẽ trong lòng người đọc. Một độc giả có dịp tương giao với tác giả trong những năm cuối đời của ông đã nhận xét, Bùi Ngọc Tấn vẫn giữ nguyên vẹn “những gì đẹp đẽ nhất trong con người - yêu và được yêu”:
“Điều ngạc nhiên nhất đối với tôi là khi gập cuốn sách lại, những căm phẫn nghẹn ngào về chế độ xã hội dường như lại nhường chỗ cho tình yêu.
Những chương viết về tình yêu của Bùi Ngọc Tấn với người phụ nữ dịu hiền, luôn nâng niu, đi bên ông suốt chặng đường đời, hay một chút lãng mạn với người phụ nữ bí ẩn gìn giữ những trang bản thảo đánh máy của ông là minh chứng về tình yêu như lẽ tự nhiên, đẹp giản dị, mà người ta nương náu vào đó để tìm nguồn sống trong tận cùng của khổ sở đớn đau, để có sức mạnh đối chọi với bạo lực và cường quyền.
Những tháng năm ngục tù không giết chết yêu thương trong ông, mà ngược lại nó làm ông thêm yêu tự do, và tiếp tục viết như khẳng định quyền tự do của mình, mặc dù nhiều năm trong tù và khi ra khỏi ngục tù, quyền tự do ấy bị cướp đoạt. Trong một bản nhạc buồn, đen tối, không lối thoát, đâu đó có những nốt nhạc tình được êm ái cất lên...”.
Những nốt nhạc long lanh ấy, chắc chắn sẽ còn được lưu giữ và âm vang trong từng trang viết của Bùi Ngọc Tấn, về con người, tình yêu, về quyết tâm vượt qua nghịch cảnh gian nan và đen tối, vượt qua mọi tàn ác và phi nhân của bất cứ thể chế toàn trị nào... Kể cả khi, tác giả của nó, đã giã từ dương thế trong một ngày giáp lễ Giáng sinh - ngày hội của tình yêu thương - năm 2014 đầy biến động này...
Và kể cả khi, đại đa số báo chí trong nước, khi đưa tin về sự ra đi của ông, đã phải bỏ trống khoảng thời gian ông bị tù tội và đày ải như thể nó chưa từng tồn tại, cũng như, buộc phải “lờ” đi tác phẩm chính yếu của một đời người - “Chuyện kể năm 2000” - trong danh sách những sáng tác tiêu biểu của “người tù không án” Bùi Ngọc Tấn…
Nguyễn Hoàng Linh
Phụ Lục (2)
Một sử thi của tan rã
Dương Tường
Trong số năm tiểu thuyết Bùi Ngọc Tấn đã viết, Biển và chim bói cá là cuốn duy nhất đến được với công chúng mà không gặp trục trặc gì. Ba cuốn đầu, hoàn thành trong những năm 1960, bị tịch thu từ lúc còn ở dạng bản thảo, do đó không bao giờ được chào đời. Cuốn thứ tư, Chuyện kể năm 2000, tác phẩm đã khiến ông được mệnh danh là Soljénetsyne Việt Nam, bị thu hồi và tiêu hủy một tuần sau khi phát hành.
Biển và chim bói cá, mà một số nhà phê bình văn học chào đón như xuất bản phẩm hay nhất của mùa sách này, là câu chuyện rã đám của một công ty quốc doanh đánh cá biển. Với một cấu trúc dứt khoát phi tuyến tính, không cốt truyện cũng chẳng có nhân vật chính, cuốn tiểu thuyết khoảng 500 trang này bày ra hỗn độn tung tãi những mẩu đời vụn của những người làm công ăn lương cố sống cố chết bám lấy cái xí nghiệp đang ngoi ngóp trong nguy cơ "đắm tàu". Những câu chuyện kỳ cục khiến ta vừa phì cười vừa muốn khóc. Những con người cùn mằn tội nghiệp - nhân viên văn phòng, cạo giấy, thủy thủ... - chạy ngược chạy xuôi đôn đáo, dùng mọi mánh xoay xở thảm hại để kiếm đủ sống qua ngày... Một chồng chất hỗn độn những nhân vật tuy khắc họa sắc nét, thậm chí đôi khi nổi bật như tác phẩm điêu khắc, nhưng hòa trộn thành một khối vô dạng hình, qua đó lấp ló sự suy tàn không tránh khỏi của cả một hệ thống.
Một sử thi của tan rã, tôi những muốn nói thế. 
Những con "chim bói cá" của Bùi Ngọc Tấn
Châu Diên
Tiểu thuyết Biển và chim bói cá của Bùi Ngọc Tấn có thể được nhìn dưới hai góc độ, như một phóng sự dài, và như một tiểu thuyết. Hoặc cũng có thể nói thế này, đó là một tiểu thuyết viết bởi một bàn tay viết báo kỳ tài với văn phong báo chí điêu luyện. Thế nhưng, như chủ đích của tác giả, đó căn bản là một cuốn tiểu thuyết. Và hẳn là ta nên xem xét những đóng góp của tác phẩm này với tư cách thể loại tiểu thuyết, và đó chính là mục đích của bài viết này. 
Trước hết, có tên gọi "chim bói cá". Bùi Ngọc Tấn gọi một cách đầy trìu mến ngồn ngộn hàng mấy chục nhân vật của cái Quốc doanh đánh cá ở một thành phố biển nước ta - cả những người "trực tiếp sản xuất" trên biển lẫn những người "ăn theo" trên bờ - là những con chim bói cá.
Sách chia làm hai phần.
Phần thứ nhất nói về những thân phận chim bói cá trên biển, trong đó có cả những con chim thuộc biên chế trên biển nhưng vì những lý do thuộc cơ chế nên phải về nằm bờ chờ việc, ăn lương thất nghiệp dài dài. Đọc xong phần thứ nhất này, người đọc sẽ vương vấn một câu hỏi trong lòng mình: những con người này, những con chim bói cá này, chúng có hạnh phúc không, và liệu rồi có bao giờ chúng có nổi hạnh phúc hay không?
Phần thứ hai nói về những con chim bói cá "ăn theo" tại vô số phòng ban bệ trên bờ. Phần thứ hai của sách nói về những con chim bói cá làm việc ở bản doanh của "quốc doanh đánh giậm" - họ tự giễu mình như vậy - kể về những cung cách sống toát lên cả một thể chế đang lụn bại, đang trên bờ vực phá sản, song cũng lại đang vùng vẫy cựa quậy cố công cố sức tự thay đổi trong một cuộc "cải cách" tuyệt vọng chế độ kinh doanh. Một cuộc cải cách của những người rủ nhau đi biển đầy nắng và sóng gió nhưng lại mang màu sắc ảm đạm của những kẻ đi vào con đường hầm không lối thoát.
Trong phần thứ nhất, Bùi Ngọc Tấn kể những câu chuyện rành rọt về những con chim bói cá trực tiếp đi "đánh giậm" trên biển. Có bao nhiêu nhân vật cả thảy? Mười? Hai mươi? Ba mươi? Có nhân vật nào chính? Dường như có một nhân vật tên Cương. Nhưng cũng không hẳn thế. Dường như có một nhân vật tên Bôn. Nhưng cũng không hẳn thế.
Người đọc sẽ thấy mình bị mất hút trong đám nhân vật có tên nhưng dường như không tên, những gương mặt trong tầng tầng lớp lớp gương mặt thì đúng hơn. Nhưng các gương mặt ấy không đủ để bạn đọc nhớ được câu chuyện - một câu chuyện dường như chẳng có chuyện gì gắn bó "một cách tiểu thuyết" các nhân vật với nhau. Nhưng ta sẽ nhớ được câu chuyện nếu ta đặt chung các gương mặt của bức tranh vẽ theo lối "luật viễn cận Trung Hoa'; nhân vật ở xa cũng như ở gần đều hiện trên bức tranh với độ lớn nhỏ như nhau, với sự rõ nét như nhau, bắt ta cứ phải bám theo từng gương mặt cho tới khi nó nhường chỗ cho gương mặt khác.
Cách kể chuyện đó của Bùi Ngọc Tấn, ta được thấy cả trong Chuyện kể năm 2000. Cách kể chuyện đó cũng nằm trong các truyện ngắn của Bùi Ngọc Tấn - trừ ba truyện ngắn có kết cấu thực sự "truyện ngắn Khói, Người chăn kiến và Cún ở đó bố cục truyện ngắn Bùi Ngọc Tấn có từ bỏ cái "lan man" phóng túng để trở lại với cái cổ điển gọn ghẽ vẫn quen được coi là đặc trưng của thể loại này. Cách kể chuyện đó hiện ra một cách như thể đùa bỡn và thật đắc địa trong Rừng xưa xanh lá và trong những ghi nhớ khác về bạn bè. Cách kể chuyện đó lại hiện trở về trong câu chuyện về những con chim bói cá - đặc biệt trong phần những con bói cá "lực lượng sản xuất chính" trên biển, không phải lũ chim ăn theo trên bờ.
Ta sẽ dễ dàng theo dõi các gương mặt (hoặc nhân vật) "chim bói cá" ấy, nếu ta để ý đến cái khát vọng chung được sống hạnh phúc của họ, những chàng trai, nhưng trung niên, những người chờ việc và những người "đánh thuê", những cấp trên và cấp dưới, những người đồng cấp thân thiết nhau hoặc đang có chuyện ngủng ngoẳng mất đoàn kết với nhau... tất cả, không loại trừ ai, họ đều tạo thành một nhân vật chung mang tên Khát Vọng Hạnh Phúc.
Cái hạnh phúc đến là giản dị. Ông thuyền trưởng Bôn tàu vừa mới vệ sinh sạch sẽ về bến, đã vội nhảy lên bờ, quẳng tất cả đó, cũng không màng cả một con cá đem về cho vợ con, nhảy ngay lên xe, chỉ kịp ngoái lại dặn "các ông ấy có hỏi thì bảo mình lên trạm xã một chút rồi về ngay. Đấy. Bây giờ lại đau. Có lẽ dạ dày dở chứng thật rồi". Người bạn cũng rất tâm lý, đứng ra bảo đảm cho sự vắng mặt của thuyền trưởng của mình tại một "cuộc họp quan trọng" như là có lý do rất tự nhiên, rất chính đáng: "Báo cáo, thuyền trưởng câm y bạ đi khám bệnh rồi ạ". Thêm thắt bịa đặt tình tiết cầm y bạ cho ai ai cũng phải tin.
Trần Bôn đi đâu? Thì cũng là cái chuyện đi như mọi anh em. Đi cho nhanh vì nhớ vợ. Nhớ người yêu. Nhớ đàn bà. Hạnh phúc với lũ chim bói cá này là nỗi thèm khát được sống đều đặn với đàn bà. Mỗi gương mặt chim bói cá đều dính líu đến một thân phận đàn bà, một cuộc tình, mà thường là không bao giờ thỏa mãn. Chuyện thơ mộng như câu chuyện của bác cấp dưỡng già dưới tàu tên là Tích cho cánh thủy thủ trẻ "... Chúng mày biết gái Thủy Nguyên đập lúa rồi chứ gì. Khàn mỏ quạ bịt kín mặt chỉ để hở hai con mắt, chằng biết già trẻ xấu tốt ra sao. Đập xong, tất cả ra về, chỉ còn tao và một cô ở lại quét dọn, về sau. Đến khi ra cầu ao, cô ấy cởi khăn ra giũ. Ôi trời! Đẹp quá. Má hồng rực, tóc mai dính bết, mắt bồ câu long lanh. Hai đứa xắn quân lội xuống bậc gạch bên dưới. Cô ấy cúi xuống. Tao cũng cúi xuống nhưng chưa vục nước ngay mà còn nhìn sang cô nàng. Hai bắp chân trắng như cá chép ngâm dưới nước. Cô ấy cũng nhìn lại tao cười, má cứ rực lên rồi lại cúi xuống ao, hai bàn tay khum khum định vốc nước lên mặt. Tao mới đưa tay sang xoa xoa vào mặt nước chỗ khuôn mặt cô ấy. Cô ấy cười tủm tỉm, rồi nắm lấy tay tao, giữ chặt không cho tao khỏa nước nữa. Lại còn đưa một tay sang xoa chỗ ao tao đang soi xuống. Trả miếng đấy. Có đi có lại đấy. Ăn chết rồi! Tao cũng nắm lấy tay cô ấy, giữ tay cô ấy lại, bóp một cái thật mạnh. Cô nàng nhăn nhó há miệng ra chiều đau. Chỉ há miệng chứ không kêu thành tiếng. Chà! Cái nhăn mặt ấy mới chết người".
Đời như thế mà phải đi biển những ngày dài biền biệt, nếu không nhớ nhung, nếu không sôi lên vì nhớ, thì chẳng hóa ra họ là phỗng hay sao?
Vì thế mà, một tỷ trọng khá lớn của tác phẩm hình như đã được Bùi Ngọc Tấn dùng để cho ngọn bút và con mắt quan sát cùng những kinh nghiệm trường đời của... mọi người được cố định trên những trang giấy.
Những chàng trai ấy thực tình cũng đáng được hưởng tình yêu đàn bà con gái của họ. Vì những ngày đằng đẵng họ ở dưới tàu, chỉ có trên là trời và dưới là nước. Vì những ngày đêm họ làm việc cật lực cho xí nghiệp... 
Một "xã hội" sống chen chúc trong tiểu thuyết mà thiếu những đường dây cổ điển các nhân vật chính và phụ, các xung đột và những nút thắt... mà ta dùng khái niệm tiểu thuyết tư liệu để đặt tên, liệu khái niệm ấy có thể chứa đựng một phong cách khả dĩ đứng vững không?
Trước hết, cần nói rằng dạng tiểu thuyết tư liệu chẳng phải là sáng kiến của Bùi Ngọc Tấn; ông chỉ viết theo thói quen mà thành phong cách đó, đơn giản thế thôi. Trước Bùi Ngọc Tấn, Emile Zola đã từng đề cập đến khái niệm "tiểu thuyết thực nghiệm"(1). Và trước Zola, trong lịch sử sáng tác văn xuôi, cũng đã có dạng tiểu thuyết tư liệu ít nhất là từ năm 1849 ở Canada. Đó là cuốn "Ký họa cuộc sống Canada" của W. S. Darling, một cha đạo Tin Lành ở quận Toronto. Tác phẩm của Darling viết như một tập phác họa cuộc đấu tranh của Canada sao cho các thiết chế xã hội, chính trị và tôn giáo của mình, duy trì được tính chất và tinh thần Anh quốc, cố sống cố chết sao cho không bị lăn theo vết đi cộng hòa như ở nước Mỹ. Nhưng người đọc sẽ được thấy cả một tiến trình xã hội Canada chao đảo rồi xa dần những tập tục châu Âu để ngả vào con đường mới vạch ra ở nước Mỹ: con đường cộng hòa và dân chủ không sao cưỡng lại được ở Hợp chủng quốc Hoa Kỳ.
Ta hãy trở lại với dạng tiểu thuyết tư liệu được coi như mẫu mực (kinh điển), tiểu thuyết Germinal ("Tháng gieo mầm" như cách đặt lại tên tháng theo lịch cách mạng) của Emile Zola. Đó là cuốn tiểu thuyết được Karine Montais và Elise Tropet(2) coi là có tính thời sự. Người đọc có thể thấy tình cảnh nước Pháp thế kỷ 19 "khi cuộc đấu tranh giữa tư bản và lao động đến hồi càng thằng" và "đặc biệt sôi sục là những tai nạn lao động (nhất là tai nạn trong hâm lò)" Và nhà văn Zola đã bỏ ra sáu tháng đi khảo sát các cuộc đình công của thợ mỏ miền Bắc và vùng Pas-de- Calais rồi từ đó viết nên toàn bộ câu chuyện(3).
Ngay từ những dòng đầu của chương đầu tiểu thuyết Germinal, Emile Zola đã để ta bắt gặp ngay nhân vật hệt như người đi điều tra tình hình công nhân. "Tôi là thợ máy, tôi đi tìm việc đây... Ở đây có nhà máy không?... Hàng ngày bà con ta có thịt àn không?... Có bánh mì mà àn đã phúc!..." Tương tự như vậy, cuối mỗi chương trong phần 1 về những con "chim bói cá'; Bùi Ngọc Tấn lại cho một chú bé trong tưởng tượng ghi lại nhật ký xuống tàu đánh cá với "bố" - một sự thơ mộng hóa, vì hình như nhà văn Bùi Ngọc Tấn vẫn có chút e thẹn không muốn để bạn đọc "hiểu nhầm" vì sao tác giả lại có nhiều hiểu biết về cái nghề "đánh giậm" hiện đại này đến thế? Bùi Ngọc Tấn chẳng cần bỏ đi thực tế những sáu tháng để điều tra tình hình công nhân miền Bắc nước Pháp cuối thế kỷ 19. Trước khi viết Chuyện kể năm 2000, "A Tấn" từ Phố Lu về thành phố Cảng, được phục hồi không xét xử, và được cử về làm công tác thi đua tuyên truyền ở xí nghiệp đánh cá Hạ Long. Và khi một nhà văn có máu báo chí đặt chân tới đâu, con mắt nhà báo và trái tim nhà văn của họ tất yếu sẽ giúp cho cuộc đời này dựng được một tấm bia.
Nếu như Zola được chứng kiến và ghi lại cảnh đời công nhân Pháp, thì hơn là vậy, Bùi Ngọc Tấn còn thấy cả sự tan rã của hệ thống đánh cá mang cái tên đẹp đẽ là "quốc doanh" và được công nhân chế biến đi thành "Quốc doanh đánh giậm"
Xin đừng nghĩ Bùi Ngọc Tấn đã bắt chước Zola! Cũng giống như khi Bùi Ngọc Tấn cho ra mắt Chuyện kể năm 2000 người viết bài này có nói với tác giả "ông viết đau như Ngôi nhà người chết của Dostoevsky ấy" Khi ấy, Bùi Ngọc Tấn đã phản đối lại: "mình chưa bao giờ đọc tác phẩm đó". Bây giờ cũng vậy, chắc là Bùi Ngọc Tấn cũng chưa đọc Zola - Tháng gieo mầm vẫn chưa thấy nằm trên kệ sách Việt. 
Chúng ta hãy trở lại với Chim bói cá...
Ở phần thứ hai của cuốn tiểu thuyết, Bùi Ngọc Tấn dồn sức và dồn tư liệu phác họa thật tài tình sự tan rã của một thiết chế vô cùng thiếu tự nhiên, gửi thân trong hệ thống đánh cá "quan liêu bao cấp" - ta chẳng còn cách gì hơn là dùng cái định ngữ đã thành sáo mòn ấy!
Chỉ bằng vài nét mô tả cô Phòng và những người cán bộ hành chính - những con chim bói cá "ăn theo" trên bờ - và ta có ngay ấn tượng không thể nào quên về một khái niệm cơ bản: định nghĩa sinh động thế nào là hiện tượng vô văn hóa.
Những người "cán bộ" ấy cả nam lẫn nữ cả già lẫn trẻ đều xưng với nhau là bố, các bố và gọi người khác là con, các con (trừ gọi cấp trên, vì quan hệ của họ với lối xưng hô quái đản ấy chỉ diễn ra khi vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm, như chính họ thú nhận).
Chỉ bằng những phác họa ngắn gọn, Bùi Ngọc Tấn cho ta thấy sự giả dối của những con người đó - những con người buộc lòng phải sống giả dối trong một thiết chế giả dối. Tủ "tài liệu" của họ được dùng để cất giấu cá, đem về nhà cải thiện đời sống, có khi chỉ một bọc cá cũng đáng giá bằng cả một tháng lương. Họ xin cá của các tàu đánh cá như những kẻ hành khất sang trọng! Xin được nhiều, ăn không hết, đem bán. Ai cũng là con mẹ hàng cá. Từ câu cảng về, nhìn trước nhìn sau không thấy sếp, cánh phòng ban, người trước kẻ sau sách túi cá nặng vào buồng làm việc, mở tủ đứng hay tủ bàn dúi vào, và khép nhanh cánh tủ lại, đi ra ngoài cửa đứng nghênh ngó xem có ai nhìn thấy mình vừa xách cá về không, rồi trở vào kéo ghế ngồi trước bàn làm việc, giở tài liệu ra xem như người trách nhiệm nhất trên đời... Và họ phải tránh mặt không đem cá về khi còn thấy mặt cấp trên lảng vảng ở cơ quan. Họ đành lòng chăm chỉ ở lại làm việc, thực hiện tám giờ vàng ngọc (mà đúng là tám giờ vàng ngọc thật) hơn thủ trưởng".
Bên cạnh những nhân viên nhan nhản ở các phòng ban, Bùi Ngọc Tấn vẽ ra chân dung một trưởng phòng nhân sự cứ mỗi lần bọn chim bói cá đi biển về, cả đi đánh cá lẫn đi vận tải biển, đều lảng vảng xuống tàu, nói bóng gió về "thay đổi nhân sự". Và thế là đã đánh đi một tín hiệu để các con đến nhà các bố mà dâng vật phẩm hối lộ. Tiếp đó, Bùi Ngọc Tấn chỉ cần vẽ phác một gương mặt con ông cháu cha khác đang phạm tội đấy nhưng lại được "đẩy nhanh" xuống tàu cho đi nước ngoài - những hành trình tương đương với những chiến lợi phẩm nhặt nhạnh từ các bãi rác tư bản chủ nghĩa nước ngoài đem về nhà lại đảo chiều trở thành hàng hóa mới.
Cuộc sống ngột ngạt thế ấy sẽ khiến ta không chịu đựng nổi nếu thiếu những trang viết đầy u-mặc của nhà văn tinh quái Bùi Ngọc Tấn. Đó là những trang chim chuột nhau. Đó là những lời lẽ xen kẽ kỳ tài chỉ thấy ở Bùi Ngọc Tấn. Đó là anh nhân viên được cử đi mua đồ ăn tiếp khách đã dừng lại "nếm" vài miếng rồi say sưa quên mất và bắt cả khách lẫn chủ chờ vàng mắt. Đó là anh cán bộ thiết kế vườn hoa đã trồng cỏ màu vàng để "thể hiện" màu cá rán. Đó là một anh cán bộ "dư dôi" làm công việc nhổ cỏ ở cửa phòng làm việc của sếp cũng lẩn thẩn suy tưởng về việc tạo ra những cái cống đầy cỏ thối để nuôi lươn, biến cái giấc mộng thủy sản thành sức mạnh của toàn dân!
Nhưng ta đừng nghĩ Bùi Ngọc Tấn chỉ biết đùa bỡn cười cợt chớt nhả. Đoạn kết tác phẩm Biển và chim bói cá có thể khiến người đọc đầm nước mắt qua giọng văn tưởng như đùa bỡn của tác giả.
Nhưng để thấy hết "chất" Bùi Ngọc Tấn, không gì hơn là ta hãy trở lại với Emile Zola trong Tháng gieo mầm để nếm đoạn kết của sách này:
"Giờ đây, trên trời cao, mặt trời tháng tư đang rạng rỡ hết mực, sưởi nóng trái đất đang sinh sôi. Từ thân những cây củ cải trắng, mầm mọc ra thành lá xanh giữa những run rẩy cỏ xanh cũng đang ngoi lên. Khắp nơi, các hạt giống đang càng phồng lên, vươn dài ra, lấy mầm phủ khắp cánh đồng, ngoi lên mặt trời mang sức nóng và ánh sáng. Nhựa tràn trề cùng với những giọng thì thâm, tiếng mầm nảy nở thành tiếng nụ hôn dài. Dân dân, mỗi lúc một hiện ra rõ nét, những hạt mầm như những bước chân bè bạn đồng chí râm rập bước. Dưới nhứng tia mặt trời nóng bỏng, tiếng ồn ào làm mặt đất mang thai. Tựa hồ như bao nhiêu con người đang đi ngang, một đội quân đen đúa, một đạo quân báo thù, đang chầm chậm vươn mầm trong các luống đất, đang lớn lên cho những mùa gặt của cả thế kỷ mai sau, những mầm xanh đang làm cho trái đất vỡ tung".
Còn Bùi Ngọc Tấn đã lại có đoạn kết riêng của mình. Tác giả đã chọn nhân vật Cảnh để mô tả sự chấm hết tất yếu trong cuộc tan rã vĩ đại của quốc doanh đánh giậm. Cô Phòng, người đáng bị đuổi việc hơn cả, lại phát tháng lương cuối cùng cho Cảnh, một thanh niên bị xếp vào loại "dư dôi":
- Thôi em ạ. Đi làm mười ba ngày mà được lương nửa tháng là tốt rồi.
Cảnh trâm ngâm:
- Vấn đề cũng khá nan giải đây.
Đó cũng là câu nói nổi tiếng của Cảnh. Như câu "dù sao trái đất cũng cứ quay" vậy.
Nhận tiền lương rồi, Cảnh vân cứ lờ vờ ở xí nghiệp. Mấy anh chàng "giặc lái" hỏi:
- Sao không về nhà, còn ở đây làm gì?
Cảnh đáp thản nhiên:
- Đã hết giờ đâu mà về.
Nói rồi đi ra ngồi dưới gốc cây cột điện. Và lạ là sáng hôm sau Cảnh vân đến. Rồi những hôm sau nữa. Đúng giờ...
Cậu Cảnh của Bùi Ngọc Tấn không biết đi đâu về đâu cả. Không một "mầm xanh" hy vọng như của Zola dành cho cậu.
So với Emile Zola, người vẫn được các sách giáo khoa "tiến bộ" chê là "tự nhiên chủ nghĩa'; hình như Bùi Ngọc Tấn còn bi quan hơn nữa.
Bi quan hơn hay lạc quan hơn hay trung thực hơn hay cay đắng hơn?
Ta chẳng có quyền bắt Zola không được hy vọng.
Ta sẽ chỉ ngậm ngùi vì những lời răn của những bề trên văn học (trong đó đích danh có M. Gorki) vẫn thường tiện mồm dạy những người viết văn hãy "lãng mạn cách mạng".
Bùi Ngọc Tấn là tên học trò hư của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa.
Bùi Ngọc Tấn không biết nói dối.
Bùi Ngọc Tấn vẽ lên một cậu Cảnh thất nghiệp y hệt như những người thất nghiệp khác mà thân phận họ chưa bao giờ nằm trong một bản thống kê có giá trị nào.
Bùi Ngọc Tấn thuộc về số người viết vàn nhắc ta một cái quyền, quyền được sâu sắc. Có ai đó đã viết thế ở trang bìa 4 tiểu thuyết Biển và chim bói cá.
Hà Nội, 14-3-2009 
Sum suê và khúc khích
(Đọc Biển và Chim bói cá của Bùi Ngọc Tấn)
Nguyễn Xuân Khánh
Khi nào cũng vậy, mỗi khi cầm một quyển sách mới trên tay để đọc, lòng dạ tôi xốn xang náo nức. Cứ như thể sắp sửa một chuyến đi vậy. Mỗi một chuyến lang thang, ta lại được gặp những cảnh khác lạ, những tập tục mà ta chưa biết, những con người mà ta chưa quen.
Đọc tiểu thuyết cũng vậy, đó là những chuyến phiêu lưu. Chỉ có khác là ta vẫn ở nguyên một chỗ. Đọc tức là cuộc viễn du đi tìm cái đẹp, cái mới lạ trên trang sách. Cái đẹp cái mới ở đây có thể ở ngôn ngữ, ở cấu trúc..., ở những ý tưởng sâu sắc của tác phẩm. Sách đưa ta vào những thế giới mới mẻ.
Mỗi người là một thế giới. Mỗi nhà văn là một thế giới phong phú mà một quyển sách không thể nói hết được. Ở cuốn sách trước Bùi Ngọc Tấn đã dẫn ta vào sự oan trái bi thương. Nhưng thế giới của Tấn không chỉ có vậy. Lần này, với cuốn tiểu thuyết Biển và Chim bói cá, anh đã dẫn chúng ta ra đại dương bao la. Thời gian xảy ra trong cuốn sách là cuối thời gian bao cấp, và chớm vào thời đổi mới. Với không gian, thời gian ấy, chắc cuộc viễn du của người đọc sẽ gặp nhiều điều thú vị.
Bùi Ngọc Tấn sinh ra ở Hải Phòng và đã lăn lộn ở Hải Phòng từ năm 1959 cho tới hôm nay. Anh đã từng làm phóng viên báo Hải Phòng nhiều năm, rồi đã có thời gian dài làm việc tại Quốc doanh Đánh cá Hải Phòng. Năm 1962, anh đã in cuốn truyện ký Người gác đèn biển - xem thế đủ biết Bùi Ngọc Tấn thân thuộc với biển nhường nào. Vì vậy, tôi rất háo hức đi vào thế giới của anh.
Nếu người đọc nào thích những chuyện ly kỳ gay cấn, thích câu chuyện có đầu có đuôi, có cốt truyện, thì đọc Biển và Chim bói cá sẽ khó "vào". Chỉ những người đọc sách kiên nhẫn, từ tốn, thích suy ngẫm thì mới thích đọc sách này. Sở dĩ như thế vì cuốn sách đầy ắp những chi tiết, những sự kiện, những câu nói, những nhân vật. Có thể nói chi tiết nhiều vô kể. Hàng nghìn. Đang chuyện này lại chuyển ngay sang chuyện khác. Đang nhân vật này lại bắt ngay sang nhân vật khác. Cứ tưởng như hỗn độn, nhưng không phải. Khi người đọc đã nhập cuộc thì khu rừng rậm rạp ấy sẽ hiện ra hoàn toàn mạch lạc, rõ ràng.
Trung tâm câu chuyện là một xí nghiệp đánh cá biển Đông. Tuy nhiên, không chỉ khoanh tròn ở đấy. Quan hệ với nó còn có những bộ phận trên bờ; và quan hệ với các thủy thủ là những người vợ, con cái ở các làng quê; rồi tàu còn đi vào tới Lạch Trường miền Trung, tới Cà Mau miền Nam, rồi khi bước vào đổi mới tàu còn làm công việc giao thương với nước ngoài sang tận Singapore, Nhật Bản. Do vậy, liên quan tới con tàu và nhân vật trên tàu, ở nhiều vùng đất khác nhau, ở nhiều hoàn cảnh khác nhau sẽ có biết bao nhiêu tình huống xảy ra, tha hồ có đất để cho nhân vật bộc lộ và qua đó, đằng sau nó là những xúc cảm, nỗi niềm của tác giả.
Những chi tiết của Bùi Ngọc Tấn có đủ loại. Những chi tiết nghề nghiệp như tàu cập mạn thế nào, đánh tôm ra sao, thắt đụt ra sao, rồi tàu trong bão, trong sương mù... Những chi tiết sinh hoạt như thủy thủ thèm khát đàn bà, lên bờ trông thấy đàn bà nào cũng đẹp, thủy thủ uống rượu, uống bia ra sao, những trò ăn cắp cá, những chuyện ái ân quan hệ với đàn bà, rồi nịnh nọt, chạy chức chạy quyền vv... Nói tóm lại, nếu phải làm một bản liệt kê, thì chắc nó sẽ dài lắm.
Có thể nói Bùi Ngọc Tấn là người nắm bắt các chi tiết rất giỏi. Anh là người thợ săn chi tiết tài tình. Anh là người đam mê chi tiết. Sự sinh động hấp dẫn của cuốn sách là ở chỗ ấy.
Nhân vật của cuốn sách chừng vài chục người. Không có nhân vật nào chính hơn nhân vật nào. Nhân vật nào cũng được chú ý ngang nhau, bình đẳng với nhau. Đó là những thủy thủ thô tháp, chân thực, ăn sóng, nói gió, vất vả lam lũ, có người bản năng tục tĩu nhưng đầy tình người. Họ là những con chim bói cá trên biển Đông. Những thân phận người có những phút hạnh phúc, có những lúc cay đắng. Người nông dân ở nước ta thì "cái cò lặn lội bờ sông". Đó là biểu tượng. Còn với biển thì Tấn đã tìm ra cái biểu tượng con chim bói cá. "Tàu cá về, người bâu đến như dòi" Người ta nén nhân cách mình xuống để ngửa tay ra ăn xin, để tìm mọi cách mà ăn cắp. Thân phận con chim bói cá mà. Ai chẳng có vợ có con. Mà ở cái thời kỳ bao cấp ấy đói khát là cái thường tình. Cũng xin thể tất một câu nhân tình. Trong các con người này, chúng ta gặp một Lê Mây người dân chài nghèo miền Trung khi chưa vào làm nhà nước đã từng săn được một con cá mập khổng lồ. Cũng hoành tráng chẳng kém gì ông già trong tiểu thuyết của Hemingway. Khi còn đánh cá Lê Mây đã uống nhiều rượu. Đến lúc đi tàu ra nước ngoài, rồi trắng tay, nợ đầm đìa, lại càng uống khỏe hơn. Về hưu, càng uống tợn. Uống như điên như dại. Đến lúc chán không thèm uống nữa, cũng là lúc ông sắp trở về với đất. Chết mà không làm được việc ước muốn cuối cùng: Về thăm mẹ vợ. Chúng ta còn gặp Chơn một thủy thủ luôn đi biền biệt trên biển... còn vợ ở nhà ngoại tình. Trường hợp Nhâm mới thảm. Hai lần lấy vợ. Lần thứ nhất vợ biến thành mụ Hến trong làng. Lần thứ hai thì bị lừa ở Vũng Tàu. Mất toàn bộ tiền bạc bao nhiêu năm tích cóp...
Những nhân vật phản diện thời bắt đầu mở cửa nhà văn cũng quan tâm. Ta gặp ở đây những nhân vật như Đại Ca, giám đốc Thắng, Huy, Quán mèo, Tín giò v.v...
Về sự sum suê chi tiết của tác giả, tôi còn trở lại ở dưới bài viết.
Bùi Ngọc Tấn có nhiều năm làm báo (báo Tiền Phong, báo Hải Phòng). Dấu vết làm báo ấy ta cũng tìm thấy nhiều trong tiểu thuyết của anh. Rất nhiều đoạn như những bài tường thuật, điều tra, phóng sự. Ví dụ những đoạn: khu nhà tập thể và mênh mông cứt bao quanh, đánh tôm trên biển Lạch Trường, tàu áp mạn, hải quan và công an ăn chặn hàng của những tàu đi nước ngoài trở về v.v... Khuynh hướng đưa những thể loại khác xâm nhập vào tiểu thuyết là khuynh hướng của tiểu thuyết thời hiện đại.
Tác giả còn có một biệt tài làm cho văn anh có một nét riêng. Đó là tính hóm hỉnh, tếu táo, hài hước. Cái đó hợp với môi trường anh miêu tả. Thế giới lao động, nhất là những người lao động biển, thường ưa thích cách nói toạc, nói thẳng, nói trắng trợn, lắm khi rất tục tĩu. Người ta không có thì giờ mà để vòng vo tế nhị. Người ta thèm tiếng cười. Cái ngôn ngữ suồng sã, thô tháp ấy đầy rẫy trong sách của tác giả. Ai đọc sách cũng vậy. Người ta thường phải dừng lại vì một từ, vì một đoạn văn, vì một cảnh nào đó, để mà cười rúc rích một mình. Nào là "anh ngồi như ông Thế Trường đi", nào là "hạt thóc nảy mầm'; nào là đoạn Bôn vừa mới lên bờ, bỏ cả cuộc họp định về ái ân với vợ mà không được, nào là đoạn cô Mơ bí thư chi bộ nói với người tình câu nói bất hủ: "Nào, ta sinh hoạt đi anh', rồi cả cái đoạn đi xin "tình thương" (tức là đi xin quà) của tàu biển về cảng: đi xin cá ướp đá thì gọi là xin tình thương lạnh lẽo, xin tôm nát gọi là tình thương thối nát, rồi có cả tình thương sắt thép (xích líp), tình thương mây khói (thuốc lá) v.v...
Dân ta thích cười. Dân gian rất nhiều truyện tiếu lâm. Tuy nhiên, viết tiểu thuyết để cười được, và cười một cách thú vị là rất khó. Ít người làm được việc ấy. Mới chỉ có Vũ Trọng Phụng làm được cái đó trong Số đỏ và Vũ Bão trong một số truyện ngắn. Nay tiểu thuyết của anh Tấn tuy không phải là tiểu thuyết cười hoàn toàn nhưng đã có nhiều nét cười. Đó cũng là cái đặc sắc của tiểu thuyết này.
Có người bảo rằng Bùi Ngọc Tấn viết Biển và chim bói cá theo kiểu truyền thống. Tôi không nghĩ như vậy. Tôi nghĩ cuốn sách mang tính hiện đại rất nhiều.
Cốt truyện ở đây bị phá vỡ, nó lỏng lẻo.
Ở trên tôi đã nói tới sự sum suê của chi tiết. Sự sum suê đó không phải ngẫu nhiên. Nó đã được biến thành một thủ pháp nghệ thuật. Thế giới hiện đại phong phú đa dạng. Đi trong thế giới hiện đại, ta như lạc vào một khu rừng rậm rạp, ở đó mọi thứ đều ê hề: ê hề sự vật, ê hề ý tưởng. Cảm giác như gặp sự hỗn độn. Lẽ dĩ nhiên văn chương cũng chịu ảnh hưởng của sự ê hề ấy.
Tác giả đã tung sự ê hề ấy ra trước mắt người đọc. Độc giả đã bị những chi tiết sum suê ấy liên tục bắn phá vào bộ não. Chúng sẽ gây ra cảm giác độ rườm. Sự ê hề ấy sẽ trở thành sự ám ảnh trong tâm trí chúng ta. Đó là một thủ pháp tiểu thuyết của hiện đại.
Có người bảo trong sách này anh Tấn ít sử dụng hư cấu. Tôi nghĩ rằng hư cấu nhiều lắm chứ. Tôi biết rằng viết quyển sách này hầu như anh Tấn đã sử dụng những kinh nghiệm của cả đời anh lăn lộn đất Hải Phòng. Cả một đời bên biển sẽ gặp biết bao nhiêu chuyện, cảnh, người. Chỉ riêng việc lựa chọn các chi tiết cả đời ấy cái nào bỏ, cái nào dùng, rồi sắp xếp chúng sao cho có nghệ thuật. Điều ấy cũng là hư cấu hiểu theo nghĩa rộng.
Nhà văn hiện đại vốn sợ sự tả thực. Nhưng Albert Camus lại cho rằng nhà văn không thể chịu được cái thực, tuy nhiên không ai bỏ qua được cái thực. Ông nói:
"Sự sáng tạo tiểu thuyết đích thực sử dụng cái thực và chỉ sử dụng nó với cái nồng nàn của nó, dòng máu của nó, những đam mê hoặc tiếng thét của nó.
Chỉ có điều, sự sáng tạo ấy phải thêm vào đó một cái gì đó để làm biến đổi cái hiện thực đó đi".
Bùi Ngọc Tấn cũng đã thêm "cái gì đó" của riêng mình để làm biến đổi cái thực đi rồi chứ. Đó là sự chồng chất, cái sum suê ê hề chi tiết. Đó là tiếng cười sảng khoái của người nông dân quê anh - Đó cũng là sự ngậm ngùi cay đắng với số phận những nhân vật của anh.
Bùi Ngọc Tấn không phải là người ăn to nói lớn. Anh không thích đại ngôn. Ít thấy những lời nói của riêng anh trong cuốn tiểu thuyết. Anh chỉ làm công việc của người kể chuyện, hóm hỉnh, khách quan bằng cách trình bày tầng tầng, lớp lớp những chi tiết. Cứ tưởng như chỉ là chuyện tào lao, bông phèng. Nhưng rồi, sau cái cười, ta bỗng thấy lòng trĩu nặng.
Không hiểu sao, cuốn sách của anh bỗng gợi cho tôi nhớ tới từ "cơ chế". Tôi đi tra tự điển tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Việt. Nói chung, cách định nghĩa đều tương tự như nhau. Cơ chế nghĩa là sự tổ hợp các cách thức và phương pháp, theo đó một quá trình thực hiện.
Và tôi nghĩ lan man tới cơ chế bao cấp, tới chủ nghĩa thành phần. Rồi bệnh thành tích, bệnh tủ kính, bệnh giáo điều rồi cả cách sử dụng người tài, người trí thức... Kéo theo sau những cái đó, là điều kiện thuận lợi cho lũ cỏ dại đua nhau mọc. Nào xu nịnh, nào sa đọa, nào tham nhũng, bè cánh v.v...
Cái cơ chế ấy diễn ra một thời gian khá dài, đủ để tạo thành thói quen. Nó thủ tiêu sự sáng tạo. Nó gây ra một quán tính, sức ì. Cơ chế có thể dứt rồi mà nó vẫn còn tồn tại.
Hình như tất cả những điều tôi kể ra đều có trong sách của Bùi Ngọc Tấn. Chả trách đọc sách của anh cười đấy mà vẫn cứ buồn. Chợt nhớ tới cái Ngõ lỗ thủng của Trung Trung Đỉnh kể về cái xóm nghèo nhếch nhác cạnh công viên Thống Nhất Hà Nội. Cũng là chuyện đời thường thời bao cấp. Cũng là chuyện những mảnh đời han gỉ, mòn mỏi. Nghèo nàn tạo ra như thế. Cơ chế tạo ra như thế. Những con người đói khát sinh ra ăn cắp rồi tự hủy hoại nhân cách mình thành những kẻ ăn mày. Đấy là chưa kể, nhờ cơ hội, lũ sâu mọt, lũ lưu manh đua nhau đục khoét...
Đọc đến đoạn bác sĩ Bá về thăm cha mẹ ở Thái Nguyên, đem một đống vỏ lon bia về biếu họ hàng, tôi vừa buồn vừa tủi. Người ta hí hửng mài vỏ bia để làm cốc. Người ta xếp vỏ bia trong tủ kính để trang hoàng... Ở đây có sự ngây thơ nhưng cũng có sự thèm khát, sự ao ước thay đổi.
Ở Trung Trung Đỉnh, đó là cái ngõ nghèo thủ đô thảm hại. Còn ở Bùi Ngọc Tấn, đối tượng miêu tả là cả đại dương bao la phóng khoáng, thế mà cũng thảm hại. Chợt nhớ tới câu thơ của anh nhà báo Thông trong tiểu thuyết:
Biển ơi biển bạc làm chi
Biển vàng mà rất nhiều khi không vàng.
Biển vàng, đại dương mênh mông phóng khoáng của Bùi Ngọc Tấn tưởng chừng như đã biến thành một khu rừng nguyên thủy, ở đó luật rừng thống trị. Ở đó những kẻ như Đại Ca, giám đốc Thăng, rồi Huy rồi Quán Mèo là những ông vua con. Cơ chế đã tạo ra những hôn quân địa phương...
Tuy nhiên, khi gấp sách lại, người ta vẫn không mất hy vọng. Bởi vì đằng sau sự rậm rạp hỗn độn ấy, người ta lại cảm nhận được một sức sống phồn thực mạnh mẽ. Chỉ có điều nó giống như một dàn giao hưởng thiếu nhạc trưởng. Khi được điều khiển nhịp nhàng, chắc là sức sống ấy sẽ phát huy tác dụng.
Cuối cùng, để kết thúc tôi không thể không nói tới những đoạn ghi chép hay nhật ký của cậu bé 16 tuổi tên là Phong. Cậu thiếu niên đã theo cha là thuyền trưởng đi một chuyến viễn du dài ngày trên biển.
Đó là những ghi chép của một tâm hồn rất trong sáng và tin cậy vào những điều cao thượng của cuộc đời. Đó là những trang viết trữ tình của một tâm hồn ngây thơ, ngưỡng mộ biển cả và ngưỡng mộ cả những con người lao động nhọc nhằn trên biển. Những trang viết trữ tình ngắn gọn đan chen vào những trang viết gồ ghề, trắng trợn có khi tục tĩu của đời sống thủy thủ suốt mấy trăm trang sách như một đối trọng, như để hé lộ cho chúng ta những tia nắng, để nói với chúng ta rằng cuộc đời tuy xù xì như thế nhưng không phải là những nét ngây thơ trong sáng đã mất đâu. Những trang viết ấy là cái lương tri buồn buồn của cuộc đời. Chỉ có điều nó chưa thức dậy.
Chú thiếu niên ấy nhìn ông thuyền trưởng, cha mình như một ông thánh, như một vị anh hùng: "Bố tôi là người thuyền trưởng, là người lãnh đạo, là người chịu trách nhiệm về toàn bộ con tàu. Khi con tàu lâm nạn, bố tôi là người rời khỏi tàu cuối cùng". Nhưng rồi cuối cùng chú bé cũng nhìn ra sự thật. Dù là ông thánh, một vị anh hùng chăng nữa, bố chú bé cũng là một con người bình thường với những yếu hèn và sai lầm. Khi thấy cô Nguyệt nằm trên giường của ông bố thần tượng, cậu bé nghĩ:
"Thế là mọi chuyện đổ sụp. Bố tôi không còn là thân tượng của tôi nữa. Bố giống hệt mọi người. Thế mà, trước kia chúng tôi đã tự hào về bố biết bao. Vậy là từ lâu chúng tôi vân sống với những điều dối trá mà không biết" Rồi:
"Quá thất vọng, tôi tự nhủ: 'Có lẽ phải quan niệm lại thế nào là bố chăng?'"
Lời nói của một cậu bé đã quá thất vọng, khi nhìn ra sự gồ ghề phức tạp của cuộc sống, khi cái màu nhung lụa màu mè của cuộc sống được vén lên. Nhưng khi cậu bé nghĩ được như vậy tức là cậu đã lớn, đã trưởng thành. Hình ảnh cậu bé ấy là những tia nắng, là lương tri; cho nên khi gấp cuốn sách của Bùi Ngọc Tấn, lòng tôi thấy ấm áp vô cùng. 
Biển và chim bói cá - "sử thi của thời hiện tại"
Khánh Phương
Sáng tạo tiểu thuyết thể hiện quan niệm văn chương của Bùi Ngọc Tấn toàn vẹn và sâu sắc hơn cả, khi những triết lý đượm màu sắc hài hước cùng khám phá ý vị về tâm lý đời sống, tâm lý sáng tạo, từng mang lại thành công độc đáo cho ông trên lĩnh vực truyện ngắn và tùy bút, đã nhường chỗ cho một "cái nhìn sử thi" vượt ra khỏi ranh giới của sự phản ánh, miêu tả và khái quát thông thường. Người ta vẫn cho rằng tiểu thuyết được định hình bởi phạm vi phản ánh đời sống xã hội rộng lớn của nó, thực chất lại không phải vậy. Một sáng tạo bằng ngôn ngữ văn xuôi chỉ được xem là tiểu thuyết khi nó biểu đạt thành công ý tưởng cá nhân, quan niệm cá nhân của người viết về "hiện thực đời sống rộng lớn" mà thôi. Và quan niệm cá nhân của Bùi Ngọc Tấn trong các tiểu thuyết của ông là sự chứng nghiệm cũng như hồ nghi những giá trị tồn tại tưởng chừng ổn định, vững vàng bất biến nhưng thực ra lại đang hàm chứa cơn bão táp khốc liệt của sự phân hóa, biến tướng và hủy hoại, một sự chứng nghiệm phê phán sắc bén tựa như cái nhìn của các tiểu thuyết gia hiện đại nửa đầu thế kỷ 20, để làm nên thứ sử thi văn chương mới, sử thi của thời hiện tại. Nếu sử thi của thời anh hùng thiên về ngợi ca, tự khuyếch trương giá trị con người, thì "sử thi của thời hiện tại" lại là cảm hứng hồ nghi sâu sắc.
Biển và chim bói cá, cuốn tiểu thuyết đồ sộ tập trung vào khoảng hai mươi nhân vật, được miêu tả như những hình tượng đa phương, có phần lỏng lẻo trong một tác phẩm sắp đặt của loại hình nghệ thuật thị giác, nói bằng thứ ngôn ngữ trực quan của mồ hôi, nước mắt, máu và cả tiếng thở dài... với vài chục ngàn chi tiết lớn nhỏ, chi tiết nào cũng hóm hỉnh khiến người đọc phải bật cười tức khắc hoặc lay động những cảm giác sâu kín của lòng trắc ẩn, lương tri...
Khắc họa đời sống thực thể và tinh thần éo le, sóng gió, trôi dạt của anh em thủy thủ, công nhân viên tại một cơ sở đánh cá quốc doanh, Bùi Ngọc Tấn muốn đào xới đến kiệt cùng cái hiện thực nhọc nhằn của sinh tồn, bao gồm cả sinh kế và nhân sinh. Mỗi hành động sống đều như bị đẩy đến ranh giới của một tồn tại khác, thứ tồn tại buộc người ta phải tự vấn đến cùng, để soi lại vị trí của bản thân trong những thang bậc của tính người, của tư cách con người. Một anh chàng Nhược thợ lạnh "nổi tiếng" vì kéo bạn... ăn vụng hết cả mâm cơm tiếp khách của giám đốc mà anh ta được giao nhiệm vụ bưng về. Một đôi vợ chồng thủy thủ mòn mỏi trong cảnh thiếu thốn giật gấu vá vai bỗng dưng trở lại "hồi xuân" yêu đương nồng thắm, cuộc đời mở ra đầy hi vọng, sinh khí và tư cách, kể từ khi anh chồng nhận lệnh chuyển sang làm việc trên tàu vận tải viễn dương...
Cứ như vậy, những góc khuất của đời sống và con người tại một Liên hiệp đánh cá biển Đông lẫy lừng thành tích và cũng chứa chất những trái ngang... bỗng hiện ra trước bạn đọc như vật chứng không thể chối từ của một thời đại, đồng thời thể hiện một năng lực quan sát, ghi nhớ và miêu tả hiện thực tỉ mỉ đến từng chân tơ kẽ tóc của nhà văn.
Cuốn tiểu thuyết còn được trần thuật từ góc nhìn của"người trong cuộc" bên cạnh lối kể chyện khách quan từ ngôi thứ ba. Người trong cuộc ở đây là cậu bé Phong, lần đầu được theo cha đi biển, cha cậu là thuyền trưởng. Cùng trong chuyến đi đó, niềm vui bước vào thế giới người lớn của cậu nhanh chóng chuyển thành sự chấn động, cay đắng và chấp nhận buông xuôi trước những sự thật trần trụi tầm thường của cuộc đời. Sự đa dạng về điểm nhìn trần thuật khiến cho Biển và chim bói cá mang dáng vẻ lạ lẫm, vượt ra ngoài khuôn khổ, đa tạp trong sự hòa thanh.
Có thể xem Bùi Ngọc Tấn là một người kể chuyện thuần theo lối truyền thống, kể bằng sự kiện, nhưng lại không thể gán cho ông là một nhà văn bị lệ thuộc vào hiện thực ở cái vỏ diễn tiến bề ngoài của nó. Ông viết văn như người thiền quán tưởng từng hơi thở, mỗi chi tiết của cuốn sách óng lên một nỗi suy tư day dứt và cả tình cảm mãnh liệt của người viết đối với quê hương, với những nghịch lý thản nhiên đến lạnh lùng của hiện thực vượt khỏi những tiêu chí đạo đức và làm người vẫn được mặc nhiên thừa nhận. Bùi Ngọc Tấn thuộc số người viết văn để nhắc ta một cái quyền, quyền được sâu sắc. Và trong khi hiện thực có thể được tiếp cận bằng nhiều cái nhìn khác nhau, trong và ngoài văn chương, thì điều xác tín khả dĩ đối với bạn đọc chính là cái sâu sắc, mãnh liệt của con người tác giả, điều này làm nên sức sống cho tác phẩm và làm nên tính trung thực, phẩm chất hàng đầu của nhà văn... 
Phụ Lục (3)
Các Bài Phỏng Vấn
Tôi mắc nợ Biển
- Phong Hằng thực hiện
1- Xin chúc mừng tiểu thuyết Biển và chim bói cá vừa đoạt giải thưởng quốc tế tại Pháp trong cuộc thi viết về biển. Biển và chim bói cá đã đến với cuộc thi này ra sao? Ban tổ chức đã đánh giá như thế nào về tác phẩm này?
Biển và chim bói cá là quyển tiểu thuyết thứ 5 của tôi, quyển tiểu thuyết duy nhất được in và phát hành suôn sẻ. Ba quyển đầu bị tịch thu khi còn là bản thảo từ những năm 60 thế kỷ trước khi tôi bị mắc vào vòng lao lý. Còn quyển thứ tư, Chuyện kể năm 2000 in xong, chưa phát hành đã có lệnh thu hồi tiêu hủy. Chỉ riêng Biển và chim bói cá là được in, được tái bản, được các báo đưa tin. Lại còn được đọc trên Đài phát thanh Tiếng nói Việt Nam từ đầu đến cuối, và được trả 800.000 đồng tiền "nhuận đọc". Tưởng thế đã là may mắn tột cùng rồi, nhưng nó lại được dịch ra tiếng Pháp và xuất bản tại Pháp tháng 10 năm 2011. Và được giải thưởng tại Festival Sách và Biển (Livre et Mer) tại Pháp năm 2012. Có lẽ 4 anh chị sinh trước nó bị vất vả nên số phận đã cho nó một sự đền bù chăng?
La mer etle martin-pêcheur (tên tiếng Pháp của Biển và chim bói cá) đã lọt vào mắt xanh của bạn đọc Pháp, là một trong sáu tập sách vào chung khảo. Và cuối cùng Biển và chim bói cá đã chiến thắng. Trang web của Festival có ghi mấy dòng in trên bìa 4 Biển và chim bói cá bản tiếng Pháp: Với lời vàn đẹp đẽ đây chất thơ, nhà vàn Bùi Ngọc Tấn đưa ta đến nơi mà chúng ta chưa bao giờ đến. Sau khi gấp lại tập sách chúng ta đã thay đổi. Và cũng trở nên tốt hơn.
2- Ông đã viết Biển và chim bói cá trong bối cảnh và tâm trạng nào?
Tôi đã làm một nhân viên ở một xí nghiệp đánh cá quốc doanh 20 năm. Là một thành viên, một tế bào của cái cơ thể phập phông hơi thở có một đối tượng lao động là biển cả này, tôi vui niềm vui của những ngày biển lặng gió êm, những chuyến biển tàu về đầy ắp cá, tôi lo lắng cho những người bạn của tôi đang chịu gió mùa, tránh bão, tôi chia sẻ nỗi buồn với những thủy thủ khi những chuyến biển bị gãy...
Và tôi hiểu những khó khăn về phụ tùng thay thế, về dầu đốt, về thiếu am mô ni ác chạy máy lạnh, về mỗi khi Sở "điên nặng" cúp điện...
Tôi cũng đã nhiều lần đi biển. Reo hò khi đụt cá căng phồng ào ào trút nước xuống boong, buồn lo nhìn đụt lép kẹp vừa lôi lên sàn dốc. Chọn tôm, nhặt cá, luộc tôm tít ăn khuya cùng các thuyền viên. Tôi yêu họ, tôi yêu biển.
Tôi mắc nợ với biển và mắc nợ với họ. Năm 1977 (hay 1978?) nghĩa là chỉ hơn 2 năm sau khi về làm ở xí nghiệp tôi đã viết và in truyện vừa Thuyền trưởng dài hơn 100 trang, tất nhiên là viết chui (ký tên khác) do nhà Lao Động xuất bản.
Là nhân viên thi đua làm trên bờ, tôi vẫn tận dụng mọi cơ hội đi biển và chăm chỉ ghi chép. Viết Biển và chim bói cá, tôi cố diễn đạt được cuộc chuyển mình trong tư tưởng, trong quan hệ giữa người với người, giữa người với biển, một cuộc vật lộn gian khổ và đau đớn...
Tôi đã dành ra 3 năm, viết đi viết lại nhiều lần và cuối cùng nó có hình dạng như các bạn thấy.
3- Theo ông, người nước ngoài có thể tìm thấy điều gì thú vị ở Biển và chim bói cá?
Lời tuyên dương Biển và chim bói cá của ông chủ tịch danh dự của Festival có câu: Quyển sách của Bùi Ngọc Tấn hoàn toàn làm chúng tôi thỏa mãn. Và sau đó ông nhắc đến những điều cụ thể hơn: Bùi Ngọc Tấn kể về đất nước mình và về thế giới đánh cá mà ông từng biết. Một quyển tiểu thuyết hấp dân về lịch sử một hải cảng, về một xí nghiệp đánh cá quốc doanh, về một cộng đồng người đánh cá can đảm và ranh mãnh vật lộn để nuôi sống gia đinh, vét biển đến cạn kiệt. Trước khi bị cuốn vào những quanh co khúc khuỷu của toàn câu hóa...
Về mặt nghệ thuật, Biển và chim bói cá cũng được đánh giá cao: Các báo chí đã dẫn nhiều nhận xét của những thành viên ban giám khảo, ban tổ chức Festival như cấu trúc của tiểu thuyết, rồi một giọng văn phảng phất Dostoevski, một quyển tiểu thuyết magnifique (tráng lệ, tuyệt vời)... qua đó thấy được hồn thơ pha lẫn với sự hóm hỉnh của một Vaclav Havel, hay một Milan Kundera...
Tôi rất hạnh phúc khi đọc thư của bà giám đốc Festival gửi dịch giả Tây Hà: "Chắc chắn ở Việt Nam còn nhiều áng văn hay cần được tiếp tục giới thiệu ra thế giới".
4- Còn ở trong nước Biển và chim bói cá được đón nhận ra sao?
Ngay khi mới xuất bản lần đầu công ty Nhã Nam đã tổ chức giới thiệu sách. Nhiều báo lớn đã đưa tin, và có bài nhận xét. Trong một số báo Tết một tờ báo coi việc xuất bản Biển và chim bói cá là một trong những sự kiện văn hóa trong năm.
Và như trên đã nói: Nó được đọc trên đài phát thanh Tiếng nói Việt Nam trong nhiều tháng.
5- Đã suýt soát 80 tuổi, ông vẫn tiếp tục viết chứ ạ?
Năm nay (2012) tôi đã 79 tuổi. Sự chuyển biến theo hướng đi xuống diễn ra rất nhanh. Nhưng vẫn phải làm việc. Viết báo kiếm tiền để sống. Và viết văn.
6- Nghe nói ông từng có đơn đề nghị cơ quan có thẩm quyền tổ chức thẩm định lại quyển tiểu thuyết Chuyện kể năm 2000 của ông. Thực hư thế nào?
Vâng. Tôi đã làm nhiều đơn. Lên Ban Văn hóa Tư tưởng Trung ương. Lên Bộ Văn hóa. Và Hội Nhà văn. Đề nghị tổ chức hội thảo. Và kêu oan cho sách. Nhưng không được giải quyết. Trong khi đó, rất nhiều bạn đọc vẫn về Hải Phòng gặp tôi mang theo những bản photo Chuyện kể năm 2000 để tôi ký tặng.
Vậy là sau 12 năm, người ta vẫn tìm đọc Chuyện kể năm 2000. Và tôi vẫn tạo nên công ăn việc làm cho một số người. Chỉ có tác giả là không được đồng nhuận bút nào. Còn nhà nước thất thu tiền thuế. 
Vẫn sống để kể lại
- Dương Phương Vinh thực hiện
-  Thưa nhà văn Bùi Ngọc Tấn, dạo này sức khỏe ông ra sao?
Cảm ơn chị. Năm nay tôi 76 tuổi. Thất thập kê nguyệt. Các cụ nói vậy nhưng tôi chẳng tính ngày tính tháng, tính năm. Nghĩa là cứ sống. Sống vui. Làm được đến đâu thì làm. Tôi bằng lòng với sức khỏe của tôi. Cuộc sống gian nan vất vả là thế, cả đời bị ức chế, lĩnh đủ, vẫn giữ được thân xác như thế này là tốt rồi. Tôi cố giữ lấy cái đầu. Cũng suy thoái nhiều đấy. Nhiều lúc cứ lẩm bẩm một mình. Như lão già câu cá Cuba Santiago. Lại còn quên nữa. Cái xa thì nhớ, cái gần thì quên. Nhưng chưa đến nỗi hỏng hẳn. Vẫn còn nhúc nhắc ngày ngày gõ máy được chữ nào hay chữ ấy.
Một thành tích đáng khoe là đã cai được thuốc lá. Viêm họng quá. Đành phải từ bỏ lý thuyết: Đời còn cái gì nữa ngoài điếu thuốc.
- Ít gặp, nhưng mỗi khi gặp ông tôi lại nhớ một câu của Nguyễn Khải trong cuốn nào đó, hình như trong Thượng Đế thì cười: "Già mà biết sống già thì cũng hay lắm chứ". Nghĩa là một tuổi già an nhiên, trầm tĩnh đôn hậu mà vẫn hài hước. Ông có thật sự thanh thản sau nhiều năm không bình yên?
Với tôi sống già hay sống trẻ cũng vậy thôi. Giống nhau và đều hay cả. Miễn là biết sống như một người phải sống. Trung thực. Nhân ái. Hài hước. Và làm việc...
Còn sống già, sống lâu với tôi là để thấy niềm tin của mình thành sự thật, để yêu đời hơn. Tôi nhớ vào khoảng năm 91, 92 Phùng Quán xuống Hải Phòng thăm tôi, chia tay lần trước tóc còn xanh, gặp lại nhau sau đó tóc cả hai đều bạc. Biết bao sóng gió đã đến trong quãng thời gian ấy. Chúng tôi nói với nhau: Phải sống dai. Nhưng chỉ năm sau Phùng Quán ra đi. Tôi cũng đã nói với Nguyễn Khải: Phải sống dai. Khải còn nói thêm: Sống dai là thắng. Cái lần gặp đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp tại Hải Phòng tôi cũng chúc Đại tướng sống lâu, sống dai để... thắng.
Tôi không chỉ thanh thản trong tuổi già, mà còn không ngờ mình lại có được một tuổi già như đang có. Một tuổi già vẫn còn nhiều nghi kỵ nhưng đầy sẻ chia, có thể nói một tuổi già hạnh phúc.
- Biển và chim bói cá có thể là nối dài của Chuyện kể năm 2000 về nội dung và hình thức (Chuyện kể năm 2000 kết thúc ở chỗ nhân vật chính tìm được việc làm ở Quốc doanh Đánh cá Hạ Long. Còn thủ pháp của Biển và chim bói cá cũng được cho là không mới so với Chuyện kể năm 2000)?
Đứng về phương diện nào đó thì đúng như vậy. Người kể chuyện vẫn là tôi. Tôi kể cuộc sống tôi đã sống, tôi đã chiêm nghiệm. Còn thủ pháp của hai quyển giống nhau nhưng cũng có những cái khác nhau, những bước phát triển đấy chứ. Giống nhau ở chỗ không thể kể lại được mà phải đọc nó, nghĩa là một thứ tiểu thuyết không có cốt truyện. Nhưng Chuyện kể năm 2000 còn có nhân vật chính (anh tù Nguyễn Văn Tuấn) Biển và chim bói cá không có nhân vật chính. Tất cả đều bình đẳng. Nhiều người bảo tôi đã dùng thủ pháp cắt dán, rồi mảnh vỡ, rằng tôi đưa phóng sự vào tiểu thuyết, một thủ pháp hiện đại. Lại có người nói tiểu thuyết của tôi khó đọc...
Thực sự tôi chỉ muốn viết sao cho sát gần cuộc sống. Và mong người độc đọc tôi không theo cách đọc cũ.
- Trong tọa đàm về Biển và chim bói cá, ông nói không có gì lỏng lẻo mà chặt chẽ như cuộc sống. Và quan hệ giữa con người với nhau vừa gắn bó vừa rời rạc. Ông có thể nói thêm về điều này?
Cuộc sống như chúng ta đang sống, hoặc như tôi chứng kiến và viết về nó là cuộc sống của những người bình thường, không chia thành tuyến này tuyến nọ như trong các phim hình sự, hay như các tác phẩm cổ điển có lago bên này Othello bên kia, có Javert và có Jean Valjean. Cuộc sống phổ biến của những người lao động hôm nay không rạch ròi tuyến tính. Nó nhờ nhờ, nó co giãn, những con người khao khát một cuộc sống tối thiểu, thụ động, quanh quéo cò con để có thể tồn tại, để nhích lên một vài cm và chờ đợi một ngày mai mà họ không mấy tin tưởng. Điều gắn bó là cùng một mẫu số chung như vậy. Và rời rạc vì ai cũng loay hoay và bằng lòng với kết quả xoay xỏa của mình. Lỏng lẻo mà chặt chẽ cũng là thế. Thật rất khó viết.
- Có nhà phê bình nói việc ông quá nhiều vốn sống quá nhiều hiện thực đâm ra lợi bất cập hại với trường hợp Biển và chim bói cá, ông thấy sao?
Biển và chim bói cá dài trên 500 trang chữ nhỏ. Hấp dẫn bạn đọc suốt 500 trang không có cốt truyện, không có những pha rượt đuổi gay cấn hồi hộp, không có những cuộc tình tay ba tay tư éo le ngang trái, không có những mưu mô hãm hại nhau trong nhà nghỉ, những trang sến mủi lòng người... là điều không dễ. Phải có một vốn sống dày dặn, để có thế kéo người đọc đi theo mình. Phải có rất nhiều chi tiết. Phải làm người đọc thích thú khám phá thế giới mình mời họ bước vào. Như họ đang chứng kiến một miền sống mới lạ khi đi du lịch. Trong du lịch, người ta không nghe kể một câu chuyện có đầu có đuôi. Người ta theo chân guide. Người ta nhìn, nghe. Người ta cười. Và người ta suy ngẫm.
Thật đáng mừng là rất nhiều bạn đọc đã trực tiếp hoặc gọi điện thoại chia sẻ với tôi cách viết đó. Họ thích thú đọc tôi. Có bạn đọc nuôi con mọn mà vẫn chong đèn đọc dù cho phải nhiều lần dừng để dỗ con ngủ. Có bạn đọc gọi tôi là người chép sử xã hội.
Tôi nghĩ trước tôi, ở Việt Nam chưa ai viết một tập tiểu thuyết không cốt truyện không nhân vật chính dày như vậy.
- Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh thì nói Bùi Ngọc Tấn là thợ săn chi tiết tài tình. Có phải vì mải săn mà ông chỉ thấy cây, không thấy rừng? Có phải việc say mê chi tiết của ông xuất phát từ việc ông thấy nhà văn Việt Nam đa số nghèo chi tiết?
Tôi đặc biệt say mê chi tiết. Nhớ lại tập truyện ngắn đầu tiên in năm 1962, nhà văn Lưu Quang Thuận làm biên tập thích thú nhắc đi nhắc lại mãi cái chi tiết trong truyện ngắn Hòa cả làng của tôi: Một cô gái nông thôn gặp người yêu vội vàng quá không kịp nhấm tí quế chi cho thơm miệng như những lần trước, chạy một mạch ra cây đa gù. Một chi tiết có thể khắc họa một tính cách, một thời đại, một hoàn cảnh, một tấm lòng. Chi tiết là cây. Nhưng chi tiết cũng là rừng.
Tôi kể chuyện bằng chi tiết, cùng lắm mới phải phân tích tâm lý, kể lể hoàn cảnh... Tôi muốn lưu giữ rừng rừng chi tiết, những chi tiết ấy nói lên thời đại đầy sức thuyết phục, không thể chối bỏ. Chi tiết là vàng của các nhà văn (nó làm nhà văn không phải viết bằng khái niệm) điều các nhà văn đúng là có hơi ít trong tác phẩm.
- Năm 2000 ở đại hội nhà văn, ông là người được chú ý nhất. Có kỷ niệm nào ông nhớ ở đại hội này? Nghe nói ông chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam hôm đại hội trù bị đến phòng ông mang theo chai rượu và có lời với nhà văn Bùi Ngọc Tấn rằng đến đại hội, ông không họp báo, cũng không phát biểu, không tham luận.
Đại hội Nhà văn Việt Nam năm 2000 thật sự làm tôi xúc động không thể nào quên.
Chuyện kể năm 2000 bị thu hồi tiêu hủy tháng 3 thì giữa tháng 4 họp đại hội, nghĩa là có một quãng thời gian vừa đủ để dư luận đến độ nhất. Từ chỗ là con số âm đối với văn chương, trong phút chốc tôi có lại tất cả.
Tôi chỉ xin kể hai kỷ niệm trong đại hội này:
Một buổi tôi đang ngồi trong hội trường theo dõi một bản tham luận nào đó, một bàn tay phụ nữ từ phía sau đặt trước mặt tôi một tờ thiếp bằng giấy trắng in hoa nổi, trên tờ thiếp là những dòng chữ: "Anh Bùi Ngọc Tấn. Sao hôm nay trông anh buồn buồn. Đừng buồn. Tất cả chúng tôi đứng bên anh. Anh đã làm được một việc có ích, Hãy vui lên". Tờ thiếp không ký tên. Tôi vội quay lại. Một phụ nữ áo dài đang đi về phía sau, chỗ chị ngồi, cách 5, 6 hàng ghế.
Lại một lần nghỉ giải lao, tôi đang đứng vẩn vơ ngoài hành lang hội trường, một tốp nhà văn nhà báo còn trẻ quây lấy tôi trò chuyện. Lát sau lại một tốp khác đến với tôi. Những người đến trước đứng dẹp sang một bên, những người mới tới một bên. Tôi đứng giữa và thật khó trò chuyện trong hoàn cảnh như vậy. Thế rồi các bạn đến trước nói: "Thôi, chúng mình chiếm hữu anh Tấn quá lâu rồi. Nhường cho các bạn mới đến".
Trước đại hội, có tin tôi bị tước quyền đại biểu, nhà thơ Hữu Thỉnh phó tổng thư ký Hội Nhà văn xuống Hải Phòng thăm tôi, cho tôi một chai vang Pháp, 1 chiếc phong bì 100 nghìn đồng, chính thức thông báo với tôi rằng tôi vẫn là đại biểu đại hội (sau này Bằng Việt có nói với tôi là dự kiến không cho tôi họp đại hội là có thực) và yêu cầu tôi ba không như chị nói ở trên. Tôi bảo Hữu Thỉnh: Những điều muốn nói, sách mình viết nói cả rồi. Mình đi họp chỉ với mục đích lớn nhất là gặp lại bạn cũ. Nếu không, có thể đến lúc chết cũng không gặp được nhau.
Xin nói thêm về ba không, nhà văn Nguyễn Khải có nói một câu rất hay: "Mười không cũng được, sự có mặt của Bùi Ngọc Tấn ở đại hội đã là bản tham luận hay nhất đại hội". Thế nhưng thật lạ là năm 2001, gặp Nguyễn Khải ở thành phố Hồ Chí Minh với mấy người nữa tôi cảm ơn anh về câu nói ấy, anh ráo hoảnh: Không. Mình có nói câu ấy đâu!
- Ông có thể nói thẳng thắn về tình đồng nghiệp trong giới nhà vàn, nhất là khi ông nổi tiếng vì Chuyện kể năm 2000?
9,9% là tuyệt vời, là chia sẻ, là niềm vui chung. Nhưng cũng có những phản ứng thật không thể hiểu. Có người đặt điều, bịa chuyện nói xấu sau lưng, có người không thể nhìn mặt tôi... chỉ vì tôi có Chuyện kể năm 2000. Đó là những người khi nhà anh mới sắm một chiếc ti vi cũng đồng nghĩa nhà anh ta mất cắp một chiếc ti vi. Nhưng thôi nói tới những người này làm gì. Tôi thương họ, bởi họ rất khổ vì lòng đố kỵ hành hạ họ.9
- Trước kia ông từng nói không kỳ vọng vào những giải thưởng chính thống, nhất là của Hội Nhà vàn Việt Nam, nhưng rồi cuốn Rừng xưa xanh lá của ông lại nhận được giải của Hội Nhà vàn Việt Nam. Điều này chứng tỏ gì?
Chứng tỏ việc xét và trao giải không hoàn toàn sai lầm. Thật ra trong các tác phẩm được giải thưởng có những tác phẩm rất xứng đáng mà tiêu biểu là Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh, một quyển tiểu thuyết làm vinh dự cho văn chương Việt Nam. Thế' mà đã có thời người ta mở cuộc vận động để rút lại giải thưởng đó.
- Trong nhiều cuốn sách của mình, ông thường kể lại những ngày làm phóng viên báo Tiền Phong (1954-1959) như những ngày hạnh phúc nhất. Có phải vì hồi đó ông đang tuổi 20...
Tuổi 20 bao giờ chẳng đẹp. Đất nước lại mới hòa bình. Xã hội tốt đẹp. Người ta đang được làm công việc mình khao khát. Người ta mơ ước. Người ta tin tưởng. Người ta yêu nữa. Một thời đã qua đẹp ngang thời thơ ấu....
- Hồi đó (làm phóng viên báo Tiền Phong) ông viết về cái gì? Đó có phải là những bài báo hay không? Theo nhà vàn Vũ Thư Hiên nhận xét trong hoàn cảnh hồi ấy, đó là những bài báo tầm phơ, nhưng công việc làm báo và đi nhiều đã cho ông và các bạn vốn liếng để làm vàn và đó mới là cái được nhất.
Hồi đó tôi viết về nông thôn. Đi nhiều. Ghi chép nhiều. Tập truyện ngắn đầu tiên Đêm Tháng Mười (1962) của tôi là kết quả của những năm tháng ấy. Nhưng đấy chỉ là kết quả phụ. Cái chính tôi "được" khi làm phóng viên Tiền Phong là sống giữa những người bạn cùng lứa tuổi, cùng cách sống, cùng khát vọng đam mê, những Tất Vinh, Mạc Lân, Nguyễn Trĩ Tình, Vũ Lê Mai... Những ngày ấy, những người bạn ấy đã góp phần tạo nên tôi hôm nay.
- Bây giờ ông có đọc và quan tâm tới báo Tiền Phong? Ông thấy cách làm báo, viết báo của giới trẻ so với thời của ông như thế nào?
Tôi thường xuyên mua báo Tiền Phong. Cách làm báo cách viết hiện nay khác xa thời chúng tôi làm báo. Tôi thèm được làm báo như các bạn ngày hôm nay. Và khâm phục các bạn. Mới nhất là loạt bài điều tra về đất đai Hà Đông trước khi sát nhập vào Hà Nội đã thu hút tôi và đông đảo bạn đọc.
- Ông từng nói lẽ ra không nên rời Hà Nội, đã ở thủ đô thì hãy "Sống mãi với Thủ Đô"? Giống như trường hợp Nguyên Hồng đang ở Hà Nội đùng đùng đưa vợ con về Nhã Nam. Giờ đây ông còn tiếc nuối điều gì?
Thủ Đô bao giờ cũng là Thủ Đô dù có thế nào chăng nữa.
Nghe theo lời khuyên của Đảng, của các nhà văn đàn anh, tôi rời Hà Nội về Hải Phòng để thâm nhập thực tế, thâm nhập công nông, viết tác phẩm của đời mình. Tôi đâu ngờ phải sống cạn một kiếp tôi để rồi viết về chính nó. Nhưng thôi, hãy coi tất cả là số phận.
- Phạm Xuân Nguyên nói Bùi Ngọc Tấn là nhà văn của sự thật. Liệu đó có phải là lời xưng tụng mà ông hài lòng nhất?
Vâng, đây là một trong những đánh giá làm tôi vui. Có nghĩa là tôi đã hoàn thành nhiệm vụ khi viết trở lại.
- Ông nói: ông viết đúng như những gì mình nghĩ, không pha chế, không thêm xi rô. Trong Chuyện kể năm 2000, ông cũng nói điều ông ghét nhất trên đời này là sự giả dối. Vương Sóc, nhà văn và nhà phê bình hiện đại Trung Quốc, mô tả bức tranh xã hội Trung Quốc là "nói dối đi nói dối lại, không biết thành thật là thế nào". Ông nghĩ xã hội ta hôm nay, liều lượng giả dối nhiều hơn hay ít hơn thời của ông?
Liều lượng nói dối thời trước ít hơn bây giờ, nhưng nó chính là căn nguyên của bệnh nói dối trắng trợn hôm nay. Trong Chuyện kể năm 2000, tôi đã viết: "Chúng ta đã quen nghe những lời dối trá để qua đó biết được sự thật".
- Ông có nghĩ ngày này đã bớt đi "những người phụ trách cuộc sống" (chữ của Trần Dần). Và nhưng bi kịch kiểu như Bùi Ngọc Tấn chỉ còn là chuyện mông muội của quá khứ?
Tôi mong rằng nó bớt đi.
- Ông là người "Sống để kể lại". Sau đây còn có điều gì mà ông muốn kể? Có điều gì mà ông muốn kể nhưng sẽ chẳng bao giờ dám kể?
Còn nhiều điều muốn kể lắm. Và tôi đang... kể. Tất nhiên là kể rất thật. Hy vọng nó sẽ được đến với bạn đọc trong thời gian tới. Hiện nay tôi chưa thấy điều gì muốn kể mà chưa dám kể. Khi viết tôi hoàn toàn tự do.
- Cảm ơn nhà văn Bùi Ngọc Tấn. 
Bùi Ngọc Tấn viết văn như người thiên quán tưởng từng hơi thở. Có thể đó là sự cân bằng lại với thời ông viết truyện ngắn, thoải mái và dư giả trong từng ý tưởng tinh tế, hóm hỉnh, mà nhiều khi dung dị như người chẳng hề cố ý lập tứ, viết văn. Cuốn tiểu thuyết đồ sộ với khoảng hai mươi nhân vật chính, thứ chính, vài chục ngàn chi tiết Iớn nhỏ, chi tiết nào cũng hóm hình khiến người đọc phải bật cười tức khắc hoặc lay động những cảm giác sâu kín của lòng trắc ẩn, lương tri... tất cả thể hiện một năng lực quan sát, ghi nhớ và miêu tả đời sống tỉ mi đến từng chân tơ kẽ tóc. Có thể xem Bùi Ngọc Tấn là một người kể chuyện thuần theo lối truyền thống, kể bằng sự kiện, nhưng lại không thể gán cho ông là một nhà văn bị lệ thuộc vào hiện thực ở cái vỏ diễn tiến bề ngoài của nó. Từng chi tiết của cuốn sách óng lên một nỗi suy tư day dứt và cả tình cảm mãnh liệt của người viết đối với quê hương, với những nghịch lý thản nhiên đến lạnh lùng của hiện thực vượt khỏi những tiêu chí đạo đức và làm người vẫn được mặc nhiên thừa nhận. Bùi Ngọc Tấn thuộc số người viết văn để nhắc ta một cái quyền, quyền được sâu sắc. Và trong khi hiện thực có thể được tiếp cận bằng nhiều cái nhìn khác nhau, trong và ngoài văn chương, thì điều xác tín khả dĩ đối với bạn độc chính là cái sâu sắc, mãnh liệt của con người tác giả, điều này làm nên sức sống cho tác phẩm và làm nên phẩm chất hàng đầu của nhà văn: lòng trung thực...
"... Bùi Ngọc Tấn kể về đất nước mình và về thế giới đánh cá mà ông từng biết Một quyển tiểu thuyết hấp dẩn về lịch sử một hải cảng về một xí nghiệp đánh cá quốc doanh, về một cộng đồng người đánh cá can đảm và ranh mãnh vật lộn để nuôi sống gia đình, vét biển đến cạn kiệt Trước khi bị cuốn vào những quanh co khúc khuỷu cùa toàn cầu hóa...
Chan chứa yêu thương và ngộ nghĩnh... Đầy chất thơ... Bùi Ngọc Tấn tặng chúng ta một quyển tiểu thuyết nhân văn... cấu trúc rất đặc sắc. Không chút áp đặt ông dẫn chúng ta đến một vĩ thanh để chúng ta tự do suy ngẫm... Bùi Ngọc Tấn biết cái giá của tự do. Tiểu thuyết cùa Bùi Ngọc Tấn là cuốn sách không thể nào quên. Thậm chí có lẽ là... một quyển tiểu thuyết làm người ta tốt hơn’’.
- Lời tuyên dương Biển và chim bói cá của ông François Bourgeon, chủ tịch danh dự Festival Sách và Biển của Pháp năm 2012.

Chú thích:
1. Xin coi mục Emile Zola trong Từ điển Văn học (bộ mới), Đỗ Đức Hiểu soạn.
2. Xin coi đường dẫn: http://www.bmlisieux.com/
3. Havelock Ellis, lời giời thiệu Germinal trong bản dịch sang tiếng Anh, xuất bản năm 1894; xin coi đường dẫn: http://www.ibiblio.org/. 

4/10/2018

Bùi Ngọc Tấn

Dịch giả: Dương Tường

Nguồn: NXB TRẺ

Theo https://vnthuquan.net/