Chẳng có gì cho không

Chẳng có gì cho không

Wyslawa Szymborska sinh ngày 2.7.1923 tại Kornik gần Poznan. Năm 1929 gia đình bà chuyển lên cố đô Krakow. Bà đã từng học văn học Ba Lan và xã hội học tại Trường Đại học Jagielonski nổi tiếng. Năm 1945 bà khởi đầu sự nghiệp sáng tác bằng bài thơ “Tôi tìm lời”. Năm 1952 bà in tập thơ đầu tay “Vì lẽ này chúng ta đang sống” và được kết nạp vào Hội Nhà văn Ba Lan.
Wyslawa Szymborska đã nhận được nhiều giải thưởng văn học. Năm 1954 bà nhận giải thưởng của thành phố Krakow; năm 1963 bà giành giải thưởng của Bộ trưởng Văn hoá Nghệ thuật Ba Lan; năm 1991 Giải thưởng Goethe của Đức; năm 1995 Giải thưởng Herder của Áo. Năm 1996 chỉ với hơn hai trăm bài thơ đã công bố bà đã đoạt giải Nobel Văn học danh giá vì “những tác phẩm thơ của bà tái hiện chân thực một thế giới mà ở đó cái thiện và cái ác đan xen, giành giật nhau chỗ đứng cả trong tư duy và hành động của con người, thể hiện tấm lòng của một công dân, một nghệ sỹ có nhân cách lớn và đầy trách nhiệm trước những thực trạng các giá trị tinh thần bị đảo lộn, trước nguy cơ suy đồi đạo đức trong cuộc sống hiện đại”.
Thơ của Wyslawa Szymborska đã được dịch ra gần bốn mươi thứ tiếng trên thế giới.
Bà mất ngày 1.2.2012 tại Krakow. Năm nay, nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh của bà, Quốc hội Ba Lan đã quyết định lấy năm 2023 là Năm Wyslawa Szymborska. Nhân dịp này Vanvn.vn xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc một số bài thơ của bà được dịch giả, nhà văn Tạ Minh Châu chuyển ngữ từ tiếng Ba Lan.
Nữ thi sĩ Wislawa Szymborska (1923-2012) của Ba Lan
ĐÃ CÓ LÚC
Đã có lúc chúng ta hiểu lộn xộn về thế giới:
– thế giới nhỏ đến mức từng nằm gọn trong một cái bắt tay
dễ đến mức từng cho phép miêu tả bằng một nụ cười
bình thường như tiếng vang
của những sự thật cũ mèm trong lời cầu nguyện.
Lịch sử đã không đón chào bằng điệu kèn chiến thắng:
– cát bẩn đã rơi vào mắt.
Trước mặt chúng ta là những nẻo đường
tối tăm và xa lắc
những giếng nước bị đầu độc
và bánh mỳ đắng cay.
Chiến lợi phẩm của chúng ta
đó là sự hiểu biết của ta về thế giới:
– thế giới to đến mức nằm gọn trong một cái bắt tay
khó đến mức cho phép miêu tả bằng một nụ cười
lạ kỳ như tiếng vang
của những sự thật cũ mèm trong lời cầu nguyện. 
NHỮNG CON VẬT LÀM XIẾC 
Những chú gấu dậm chân theo nhịp nhạc
chú sư tử lao qua những vòng lửa
chú khỉ mặc áo vàng đạp xe
chiếc roi rít lên và vang lên tiếng nhạc
chiếc roi rít lên và mắt thú đung đưa
chú voi nâng cái chai trên đầu
những chú chó thận trọng
đo những bước chân và nhảy múa.
Tôi – con người thấy vô cùng xấu hổ.
Ngày hôm đó người ta đã vui đùa rất dở:
họ không tiếc những tràng pháo tay dội vang
dẫu cánh tay dài hơn chiếc roi
vẫn hằn rõ bóng mình trên cát.
CHẲNG CÓ GÌ CHO KHÔNG
Chẳng có gì cho không
tất cả đều là vay mượn.
Chìm trong nợ nần
tôi sẽ phải lấy tôi mà trả nợ cho tôi
lấy cuộc sống trả vào cuộc sống.
Điều đã được định đoạt đó là:
phải trả lại tim, lại gan, lại từng ngón tay riêng biệt.
Đã quá muộn để hủy bỏ điều kiện của bản hợp đồng
Những món nợ sẽ lột xác tôi cùng với làn da.
Tôi đi trên thế gian này
giữa đám đông của nhiều con nợ.
Một số buộc phải trả bằng cánh
số khác dù muốn hay không
sẽ phải trả bằng lá cây.
Bất kỳ tế bào nào trong chúng ta
cũng đều mắc nợ.
Chẳng có một đốt rong, một cuống hoa
tồn tại vĩnh hằng.
Bản danh mục thật rõ ràng
và có lẽ là
chúng ta sẽ thành những kẻ trắng tay.
Tôi không thể nhớ ngày
ở đâu và để làm gì
tôi đã cho phép mình mở tờ quyết toán.
Sự phản kháng chống lại tờ quyết toán
chúng ta gọi là tâm hồn.
Đó là điều độc tôn không nằm trong danh mục.
BẢO TÀNG
Những chiếc đĩa, nhưng chằng ai thèm khát
Những chiếc nhẫn, nhưng chẳng có tình yêu lứa đôi
ít nhất cũng ba trăm năm rồi . 
Một chiếc quạt, nhưng ở đâu nét mặt đỏ gay?
Những thanh kiếm - nhưng ở đâu cơn giận dữ?
Và chiếc đàn tỳ bà ngái ngủ
không một lần rung lên.
Vì không có sự vĩnh hằng
người ta đã sưu tập vào đây mười nghìn đồ cổ.
Anh bồi giấy mốc meo chợp mắt thật ngon lành
râu vương trên kính tủ.
Kim loại, thạch cao, lông chim
qua thời gian lặng im ăn mừng chiến thắng.
Chỉ chiếc trâm của người đàn bà Ai Cập khúc khích cười.
Bàn tay đã thua chiếc găng tay
Chiếc giày chân phải đã thắng bàn chân phải.
Còn tôi
xin hãy tin là tôi đang sống.
Cuộc chạy đua của tôi với chiếc áo dài
vẫn đang còn sôi động.
Ôi, nó mới bướng bỉnh làm sao?
Tựa như muốn mình bách niên tồn tại.
NHỮNG VẦN THƠ VÔ VỊ
Một niềm vui lớn: hoa bên hoa
Những cành cây trên nền trời trong vắt
Niềm vui lớn hơn: ngày mai thứ tư
Chắc chắn là em sẽ nhận được thư
Niềm vui lớn hơn: chiếc phong bì run rẩy
Nực cười biết bao khi đọc trong quầng tối mặt trời
Niềm vui lớn hơn: chỉ một tuần nữa thôi
Chỉ còn bốn ngày sẽ là kết thúc
Niềm vui lớn hơn: một chiếc va li
Em cúi xuống và va li đóng sập
Niềm vui lớn hơn: một chiếc vé
Chuyến bảy giờ sáng, phải rồi, xin cám ơn
Niềm vui lớn hơn: ngoài ô cửa toa tàu
Quang cảnh nối nhau lướt qua vun vút
Niềm vui lớn hơn: tối và tối mịt
Đêm nay chúng mình sẽ lại kề bên
Niềm vui lớn hơn: em mở toang cánh cửa
Niềm vui lớn hơn: hoa và hoa.
– Sao anh mua những bông hoa… đắt vậy?
BẦU TRỜI
Phải bắt đầu từ đây: từ một bầu trời
Chiếc cửa sổ không bệ, không khung, không kính
Một lỗ thủng và tuyệt nhiên chẳng có gì hơn
nhưng là một lỗ thủng mở ra vô tận.
Tôi chẳng phải chờ tới đêm trời đẹp
hoặc ngẩng đầu lên để ngắm được bầu trời.
Bầu trời ở sau lưng, dưới tay và trên mí mắt.
Bầu trời bọc kín xung quanh và nâng tôi bay bổng.
Thậm chí những ngọn núi cao nhất
cũng không gần trời hơn những thung sâu nhất.
Chẳng có ở nơi nào bầu trời lại nhiều hơn nơi khác
Một đám mây cũng tựa vào trời y như mộ đất
Con chuột chũi cũng được lên trời như con quạ đang bay.
Một vật thể rớt xuống vực sâu
chính là đang rơi
từ bầu trời cao vào lại bầu trời.
Những mảnh trời đặc sệt, loãng tan và lởm chởm
những vùng trời rực nắng, nhẹ bay
những làn gió thổi ngang trời và bao đụn lúa.
Bầu trời ở khắp mọi nơi
ngay dưới làn da, cả trong bóng tối.
Tôi ăn bầu trời, tôi thải bầu trời.
Tôi là bẫy trong bẫy
một cư dân được phép ngụ cư
một cái ôm được ôm
câu hỏi trong trả lời câu hỏi.
Sự phân chia thành trái đất, bầu trời
đó chẳng phải là cách đúng
của tư duy về sự vẹn toàn
nó chỉ cho phép sống
với một địa chỉ chính xác hơn, dễ tìm hơn
nếu như tôi bị tìm.
Những dấu hiệu của riêng tôi
đó là sự đắm say và thất vọng.
NGÔI MỘ
Nằm ở đây là nữ tác giả của một vài bài thơ
cổ xưa như dấu phẩy
Dẫu xác chết không thuộc nhóm văn nào
Đất vẫn sẵn lòng dành cho giấc ngủ ngàn thu.
Nhưng trên ngôi mộ kia
cũng chẳng có gì hay hơn
ngoài một bài thơ ghép vần
con cú mèo và một loài cây dại.
Hỡi khách vãng lai
hãy lấy trong cặp ra bộ óc điện tử
và hãy suy ngẫm
một giây về phận đời Szymborska. 
CĂN PHÒNG CỦA KẺ TỰ SÁT 
Hẳn các bạn nghĩ rằng căn phòng trống rỗng
Ở đó có ba chiếc ghế dựa vững trãi
Ngọn đèn sáng xua đi tối tăm
Chiếc bàn làm việc
trên bàn là chiếc ví và báo chí
Đức mẹ buồn dầu, Đức Phật từ bi
Bảy chú voi cầu may
sổ ghi chép nằm trong ngăn kéo.
Các bạn nghĩ rằng trong đó
không hề có địa chỉ của chúng ta?
Các bạn nghĩ rằng không có sách, tranh và đĩa nhạc?
Ở đó có chiếc kèn trong đôi tay màu đen
Saskia cầm bông hoa nhỏ
Tia sáng niềm tin của các vị thần
Đĩa hát của Odys nằm ngay trên giá
sau vất vả của bài hát thứ năm đang chìm trong giấc ngủ.
Những nhà đạo đức học tên được viết bằng nét chữ vàng
trên gáy thuộc da của những cuốn sách.
Những chính trị gia đứng ngay kề bên.
Căn phòng này có vẻ
không phải là không có lối ra
Chí ít là có thể đi qua cửa chính
không phải là không cận kề phong cảnh
chí ít là có thể ngắm nhìn qua ô cửa kia.
Chiếc ống nhòm đã nằm trên bệ cửa.
Một con ruồi đã bay vo ve
có nghĩa nó hãy còn đang sống.
Các bạn nghĩ rằng
ít nhất một lá thư
cũng làm cho sáng tỏ điều gì.
Còn nếu như tôi nói với các bạn rằng
lá thư đã không hề có
bấy nhiêu chúng ta những người bạn thân
tất cả đã đều ở trong chiếc phong bì trống rỗng
được đặt tựa nghiêng nghiêng vào chiếc cốc. 
Ở SÂN BAY
Họ dang tay chạy đến với nhau
khuôn mặt rạng ngời và gọi:
Ôi, đã đến, đã đến!
Cả hai trong những bộ áo quần mùa đông nặng chịch
đội những chiếc mũ ấm
quàng khăn, đi giầy da.
Nhưng đó chỉ là với chúng ta
Bởi với mình - họ trần như nhộng.
CUỐI THẾ KỶ
Thế kỷ hai mươi của chúng ta
lẽ ra phải tốt hơn rất nhiều thế kỷ
nhưng đã không kịp để chứng minh điều đó
năm tháng sắp hết
bước đi chuệnh choạng
thở như người hụt hơi.
Đã quá nhiều điều xảy ra lẽ ra không cần có
Những gì lẽ ra phải đến lại chẳng hề thấy đâu.
Lẽ ra phải hướng về mùa xuân
Hướng về con người, hạnh phúc
Lẽ ra phải giã từ thung, núi
Trong cuộc chạy đua
sự thật phải về đích nhanh hơn lừa dối.
Lẽ ra một vài bất hạnh
đã không thể xảy ra
ví như chiến tranh, nạn đói.
Lẽ ra niềm tin
sự yếu đuối của những người yếu đuối
cùng bao điều tương tự
phải được con người nâng niu.
Nếu ai đó muốn thế giới chia vui
sẽ chẳng bao giờ làm nổi.
Sự ngu dốt chẳng nực cười
Sự thông minh chẳng hề vui nhộn
Niềm hy vọng đáng tiếc không còn là cô gái trẻ
vân vân và vân vân.
Thượng đế cuối cùng lẽ ra phải tin
vào con người tốt lành, mạnh mẽ
tiếc thay vẫn chỉ hai người.
Sống thế nào đây?
Trong một lá thư ai đó đã hỏi tôi
Tôi cũng đã định hỏi ai về một điều tương tự
Lại giống như muôn thuở
Những gì ta thấy ở bên trên
Chẳng có câu hỏi nào bức bách
bằng những câu dại khờ.
3/7/2023
Wyslawa Szymborska
Tạ Minh Châu dịch
Theo https://vanhocsaigon.com/