Mô típ thời gian, mô típ thiên nhiên trong thơ Hữu Thỉnh

Mô típ thời gian, mô típ thiên nhiên 

trong thơ Hữu Thỉnh

(Đọc Thương lượng với thời gian 1.)

Tác giả không thể không suy ngẫm về thời gian, vì thời gian đầy những sự bất trắc, cả những sự tráo trở nữa: “Đem cho”… “Đòi lại” (Và “Đòi lại không hề thương tiếc”), “bày ra” “rồi xóa đi”, “ham chơi và bỏ cuộc… “Thời gian, ông là ai?” (xem II, tr.21). Với người viết, thời gian càng bất trắc:

Ghi chú:

1. Hữu Thỉnh - Thương lượng với thời gian. Nxb Hội Nhà văn, 2005. Được dẫn từ của cuốn sách này, thì số trang đề là II, tr… Được dẫn từ cuốn Thơ Hữu Thỉnh, Nxb Hội Nhà văn, 1997, số trang đề là I, tr…

Chưa viết giấy đã cũ

Chưa viết sông đã đầy

Đám cưới đi qua có người đang khóc

Chưa viết chợ đã đông

Chưa viết đồng đã bạc

Người than thở vì mất mùa nhân nghĩa

Trước những sự bất trắc (bất trắc nào cũng ít nhiều thô bạo), câu thơ hầu như bất lực vì quá mong manh:

Câu thơ đứng giữa trời

Vó nhện cất sương rơi.

(I, tr.153)

Tác giả cảm nhận sâu sắc sự mong manh của đời người và muôn ngàn sự bất trắc, hiểm nguy rình rập khi con người ta lẽo đẽo đi vào ngõ thu cuộc đời: “muôn nỗi cánh diều mong manh”, ngày thì mau sập chiều, xoáy vực thì “chông chênh”, chỉ một cơn gió, bóng mẹ già bỗng thành thiên thu.

Tuy nhiên cũng có những sự bất chợt thú vị:

Bất chợt

được sưởi ấm

từ những ai không quen biết qua đường

Bất chợt

những cánh chim vụt hiện

vẽ đường đi vô định của con người

(xem II. tr.33)

Mô típ thời gian vĩnh cửu xuyên suốt bài thơ nổi tiếng của Hữu Thỉnh Phan Thiết có anh tôi:

Vuông đất là không gian hữu hạn, “Đồi”có rộng đến mấy thì cũng là hữu hạn. Đất và trời Phan Thiết là không gian bao la. Đất và trời là sự vĩnh cửu. Hình ảnh người anh hòa vào đất và trời vĩnh cửu.

Em chưa hay cánh đồi ấy tên gì

Nhưng em biết ngày ngày anh vẫn đứng.

(tr.164)

Anh không ngủ người đi câu không ngủ

Biển đêm đêm trò chuyện vời hai người.

(tr.165)

“Ngày ngày”, “đêm đêm”, “thăm thẳm” (trong câu thơ biển màu gì thăm thẳm lúc anh đi, “thăm thẳm” thuộc phạm trù thời gian) là những điệp ngữ của sự vĩnh cửu.

Vẫn không ngờ có một trưa Phan Thiết

Em một mình đứng khóc ở sau xe.

Khoảnh khắc thời gian hữu hạn này làm sống động dòng liên tục thời gian vô hạn.

Thương lượng với thời gian, tác giả ngổn ngang tâm trạng và đau đáu nỗi niềm. Đây là một tác phẩm trữ tình. Trong tác phẩm này nổi lên hình ảnh hoành tráng hai nhân vật“sử thi”: người lính gỡ mìn và người thợ lặn cầu Thăng Long. Hoành tráng mỗi nhân vật một vẻ. Trong chiến trường chật chội, đấu tay đôi của người lính gỡ mìn, tính hoành tráng là ở cái biên giới nhỏ nhoi, khắc nghiệt nằm dưới đầu kim hỏa mỏng như hơi và hiệu quả vô cùng to lớn của công việc ô cùng nguy hiểm này:

Đất mới thật là đất sau lưng anh

Cỏ mới thật là cỏ sau lưng anh

Anh dọn bữa tiệc xanh

Gọi đàn bê tung vó.

(II, 52)

Hình ảnh người thợ lặn cầu Thăng Long hoành tráng một cách khác: bộ đồ lặn tám mươi cân, xoáy lũ sông Hồng, đám bùn nhão dưới năm mươi thước, và:

Cả dòng sông đè lên trái tim anh

(II, tr.64)

Sóng nặng trĩu thét gào trên mạch máu

(II, tr.65)

Hình ảnh của họ hoành tráng, con người của họ lớn, họ giống nhau ở một điểm: niềm vui của họ vô cùng giản dị, người lính gỡ mìn trong mấy phút chỉ ngắn ngủi ngước mắt nhìn “mây tê tê một dải vắt ngang trời/ ngón tay lấm nghỉ ngơi trên điếu thuốc”, còn người thợ cầu Thăng Long “giật mình sửng sốt, khi lên bờ bắt gặp lá tre non” (II, tr.66). Họ chỉ là những người lao động bình thường, những con người vô danh. Xã hội nhìn họ như vậy, không hơn không kém, có khi vợ con họ và bản thân họ cũng nghĩ vậy vậy thôi. Với chân dung người lính gỡ mìn và người thợ lặn cầu Thăng Long, Hữu Thỉnh đã đóng góp cho thơ ca hình ảnh trác việt nhưng anh hùng vô danh thời bình…

Khổ thơ thể hứng cổ điển được kết cấu bởi tương quan giữa mô típ thiên nhiên và mô típ nhân văn, mô típ thiên nhiên được trình bày trong những câu đầu, tiếp theo là những câu được trình bày theo mô típ nhân văn. Chẳng hạn, trong chương I bài Ẩn kỳ lôi (Tiếng sấm ầm ầm), bài thứ 19 trong Kinh thi, thì 2 câu đầu (Tiếng sấm ầm ầm/ ở phía nam núi nam) là mô típ thiên nhiên, những câu còn lại là mô-típ nhân văn: tâm trạng chinh phụ cô quạnh, mong nhớ chồng trở về (Sao chàng một mình rời khỏi chốn này/ Mà không dám được tí gì rảnh rang). Trong thơ Hữu Thỉnh có những đoạn (hoặc khổ) thơ được kết cấu theo thể hứng cổ điển.

Chim tha phương đậu xuống bụi chà là

Câu vọng cổ theo người đi mở đất

(II, tr.69)

Trong đoạn thơ này, câu 1 là mô típ thiên nhiên, câu 2 là mô típ nhân văn, giữa câu 1 và câu 2 có một liên hệ lô gích nào đó, không xác định, chính tính không xác định này tạo ra sự khởi hứng ở người đọc.

Trong khổ thơ sau đây:

Mưa thanh xuân mưa trước cửa thiền

Sông chảy chậm đợi chiều đang bị ướt

Ta khoác chiều mưa

Buồn chẳng vơi thêm

Vui chẳng ngập

(II, tr. 56)

Hai câu đầu là mô típ thiên nhiên, ba câu sau là mô típ nhân văn (trạng thái an nhiên của người đã hòa nhập vào thiên nhiên).

Nhưng tiêu biểu cho thi pháp Hữu Thỉnh là cách kết cấu ngược lại với thể hứng cổ điển: mô típ nhân văn đi trước, tiếp theo là mô típ thiên nhiên.

Có gì mới? Ngày đi hay cát đến?

Có gì vui? Gió thổi lấy lòng cây

Có gì bền? Nhân nghĩa có còn đây?…

Ta im lặng vì quá nhiều mây trắng.

(II, tr. 9)

Ba câu đầu là những câu hỏi có ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Chẳng hạn, câu thứ hai, trước câu hỏi Có gì vui?. Tác giả đón trước hàng trăm câu trả lời mà hầu hết chẳng qua chỉ là “Gió thổi lấy lòng cây”.

Câu 4 là một hình ảnh thiên nhiên (“quá nhiều mây trắng”) và một quan hệ lô gích: trước những câu hỏi nhân văn hệ trọng ta im lặng vì quá nhiều mây trắng. Một quan hệ lô gích khó hiểu, mỗi người sẽ hiểu một cách, hoặc chịu, không hiểu nổi. Chính sự không hiểu này tạo ra sự khởi hứng ở người đọc. Như vậy với một kết cấu ngược lại vẫn đạt được hiệu quả của thể hứng cổ điển. Ba câu đầu là trạng thái nhân thế và miệng thế. Câu thứ tư là sự im lặng được giải thích là vì quá nhiều mây trắng. Xem ra tác giả nghi ngờ miệng thế bao nhiêu thì tin ở mây trắng bấy nhiêu. Mây trắng là biểu tượng của thiên nhiên. Phép mầu nhiệm nào của thiên nhiên đã cuốn hút lòng tin của nhà thơ?

Trong bài Thấy (II, tr, 11, 12), 5 câu đầu là mô típ nhân văn: những bộ mặt của sự gian ác, thế thái nhân tình ngày càng khó sống, một sự trì trệ vô vọng: hóa ra tất cả vẫn nguyên như cũ. Câu 6 chốt khổ thơ này là mô típ thiên nhiên: Tháng ba đầu cành hoa bưởi còn kia. Tưởng như là một câu thơ vu vơ. Thực ra trước những điều trông thấy đau lòng cõi nhân sinh, với một tâm trạng ngao ngán đến tuyệt vọng, tác giả chẳng còn cách nào khác là níu lấy thiên nhiên, dù chỉ là níu lấy một cành hoa bưởi? Mô típ thiên nhiên trong thơ Hữu Thỉnh rất khác mô típ thiên nhiên trong những bài hứng cổ điển của Kinh Thi. 

Bức xúc, căm uất, có khi gần như tuyệt vọng trước những sự ngang trái và độc địa, những sự phản phúc và gian trá bày ra trước mắt, lại còn huênh hoang và nghênh ngang nữa, nhà thơ sống không nổi, anh tìm đến thiên nhiên, không phải để tìm những lời giải đáp, thiên nhiên không giải đáp, không giải quyết được bất cứ vấn đề gì. Anh níu lấy thiên nhiên, tựa vào thiên nhiên để lấy lại sự bình tâm, sự an nhiên, sự thanh thản. Không có sự bình tâm này, trước sau sẽ quay cuồng, điên loạn với đa đoan của thế sự và chìm nổi của dâu bể. Mà cũng chẳng có thơ nữa. Quan niệm của Lưu Hiệp: thơ ở lưng chừng giữa động (cảm xúc xao xuyến) và tĩnh (sự bình tâm, an nhiên). Trong mọi sự vật của thiên nhiên đếu có cái gì đó kỳ diệu (Aristote). Kinh tế thị trường man rợ cũng như công nhiệp hóa và hiện đại hóa mù đương tiêu diệt một cách tàn bạo và quy mô toàn cầu năng lực bẩm sinh của con người giao cảm với thiên nhiên kỳ diệu. Hữu Thỉnh dường như còn cảm nhận được cái kỳ diệu của “mây trắng và cành hoa bưởi”, của “tiếng gà trưa” và “nhành sim tươi”, của “trời xanh và mây thắm” của “mặt trăng buồn và những cánh chim vụt hiện”… Anh còn nghe được hoa trong vườn Nguyễn Huệ kẻ sự nghiệp người anh hùng bằng ngôn ngữ của “mùi hương thao thiết” và “mây thắm trên đầu” (xem II, tr.58). Không biết tác giả đã đạt đến minh triết của Walt Whitman chưa: “Sau khi anh đã nếm đủ mùi của kinh doanh, chính trị, tiệc tùng và vân vân, anh thấy được rằng cuối cùng chẳng có món nào làm anh thỏa mãn hoặc có giá trị lâu bền vậy thì còn lại cái gì? Còn lại thiên nhiên”.

Cây là biểu tượng của thiên nhiên mà tác giả yêu thích hơn cả. Hơn một lần anh thích làm cây.

Tôi như cây biết dấu lá vào đâu

Giữa gió bụi cõi người.

(II, tr. 18)

Dường như chỉ có cây là thanh cao, còn con người mãi mãi kiếp phong trần.

Trong bài thơ ngụ ngôn Một thoáng làm người (II, tr.35), cây muốn đổi bóng cho người để “được làm người trong chốc lát”, dè đâu “mới một thoáng làm người cây đã đòi bóng lại”.

Bão trời ta coi khinh

Bão người không chịu nổi

Hữu Thỉnh làm thơ triết lý mà không triết luận.

Không biết bài Thương lượng với thời gian (II, tr.36) có phải là bài chốt của tập thơ mang tên bài thơ.

Buổi sáng lo kiếm sống

Buổi chiều tìm công danh

Buổi tối đem trí khôn ra mài rũa.

Đây là thời gian biểu thảm hại của những con người thảm hại kiếp phong trần. Tuyệt đại đa số không biết số kiếp mình thảm hại:

Tỉnh thức

Những hàng cây bật khóc

Tác giả phải nhờ đến cây vốn thanh cao, vô tư, thẳng thắn để biểu lộ đau thương và xót xa cho những con người kiếp phong trần.

Với bài thơ này Hữu Thỉnh vừa quyết liệt, vừa xót xa trước sự xuống cấp của con người, trước những sự tha hóa và đốn mạt của con người.

Trong bài thơ Lời mẹ, người con mỗi lần lận đận trên đường đời lại quay về hỏi mẹ. Lời của bà mẹ:

Hãy yêu lấy con người

Dù trăm cay nghìn đắng

Đến với ai gặp nạn.

Bất cứ bà mẹ truyền thống nào cũng có thể đưa ra một lời khuyên như vậy.

Lời cuối cùng mới quan trọng:

Xong rồi, chơi với cây.

Đây là lời của một nhà hiền triết, một nghệ sĩ.

Xong rồi, chơi với cây là một tứ thơ quý trong thi phẩm của Hữu Thỉnh.

Hoàng Ngọc Hiến

Theo http://vhnt.ttcntt.com/