Đoàn Chuẩn - Tình nghệ sĩ
Trong cảnh phong trần của lịch sử dân tộc, mỗi con người đều
mang chút thân phận éo le, không cứ gì các bậc tài danh. Nhưng tài danh thì nhiều
người biết đến, và trở thành tiêu biểu, như nhạc sĩ Đoàn
Chuẩn (1924-2001) đã ra đi ngày 15 tháng 11, 2001 tại Hà Nội, mà những ngày se
lạnh đang nhắc lại những khúc ca mùa thu tuyệt diệu mà ông là tác giả.
Hôm nay là ngày giỗ của Đoàn Chuẩn.
Từ hơn nửa thế kỷ nay, bao nhiêu người đã nghe hát Gửi
gió cho mây ngàn bay mà không biết tác giả là ai, ở đâu, làm gì.
Nhạc sĩ Đoàn Chuẩn sinh năm 1924 tại Cát Hải, Hải Phòng,
trong một gia đình tư sản, chủ hãng nước mắm Vạn Vân lừng danh, đã đi vào tục
ngữ: Dưa La, cà Láng, nem Báng, tương Bần/ Nước mắm Vạn Vân, cá rô Đầm
Sét.
Ông học Tây ban cầm với Nguyễn Thiện Tơ, rồi Hạ uy cầm với
William Chấn. Tuổi trẻ hào hoa, chỉ thích... xe hơi! Ông có 6
"ôtô", trong đó có chiếc Ford Frégate sang hơn Thủ Hiến. Kháng chiến
bùng nổ, gia đình dời về Thanh Hóa, Đoàn Chuẩn gặp Tô Vũ, Tạ Phước, cùng đi hát
với Ngọc Bích, và sáng tác bài Tình nghệ sĩ (1948), Sông Chu (chưa
phổ biến). Sau đó, ông theo một đoàn cứu thương, lên Việt Bắc, làm bài Đường
về Việt Bắc.
Bỏ kháng chiến về thành khoảng 1950, ông tung ra một loạt ca
khúc đã sáng tác từ trước, làm thêm nhiều bài mới, được các đài phát thanh nồng
nhiệt phát sóng và nhà Tinh Hoa xuất bản dưới tên: Nhạc Đoàn Chuẩn - Lời Từ
Linh. Đến năm 1954, Đoàn Chuẩn chọn ở lại Hà Nội, Từ Linh di cư vào Nam, mất
năm 1992. Dù có ký tên chung, Đoàn Chuẩn là tác giả duy nhất cả nhạc và lời:
chính ông tuyên bố như vậy mà không ai cải chính; ngay tại miền Nam, cũng không
ai hay biết gì về Từ Linh.
Năm 1956, hãng nước mắm Vạn Vân bị tiếp quản và tài sản Đoàn
Chuẩn bị tịch thu trong đợt cải tạo công thương nghiệp tư bản, nhưng gia đình
còn mua được căn nhà số 9 đường Cao Bá Quát, Hà Nội. Thời gian này, ông có làm
bài Gửi người em gái đã di cư vào Nam. Ông sống âm thầm, ngưng sáng
tác, chỉ dạy nhạc tại nhà, được gọi là Phân bộ 2 của Trường Âm nhạc dân lập. Đầu
năm 2000, ông bị tai biến mạch máu não, nhạc sĩ Phạm Duy về nước, ghé đến thăm
lúc ông còn hôn mê. Sau đó thì mất tiếng nói, chỉ tỉnh trí để bút đàm cho đến
lúc qua đời, 22 giờ, ngày 15.11.2001.
Đoàn Chuẩn sáng tác trong một thời gian ngắn 1948-1956, mà chủ
yếu là 3 hay 4 năm chung quanh thời điểm 1950, được 10 bài nổi tiếng, còn 6 bài
không phổ biến. Tại Miền Bắc, tác phẩm Đoàn Chuẩn không đựợc hát, vì nội dung ủy mỵ của ca khúc và lý lịch tác giả; khi đất nước thống nhất, sau 1975, nhạc ông
vẫn bị cấm hát cho đến khoảng 1990. Tại Miền Nam trước 1975, ca khúc Đoàn Chuẩn
được phổ biến sâu rộng với lớp người di cư, vì đáp ứng với hoài niệm của giới
văn nghệ sĩ gốc Bắc và nhu cầu của giới trí thức, thanh niên, sinh viên Miền
Nam.
Nhạc Đoàn Chuẩn được xếp vào nhạc tiền chiến một cách võ
đoán. Một mặt, chữ "tiền chiến" áp dụng cho văn học nghệ thuật Việt
Nam là một lối nói tuỳ tiện; mặt khác bài hát đầu tiên của Đoàn Chuẩn là Tình
Nghệ Sĩ làm năm 1948 thì không thể gọi là tiền chiến.
Người viết lịch sử tân nhạc cũng hờ hững với ông; ngoài những
thành kiến, họ còn cho rằng những bài thu ca của ông không mang lại gì mới, so
với Đặng Thế Phong hay Văn Cao; đề tài mùa thu cũng đã muôn đời, từ thơ Đường
thơ Tống. Nói vậy thì không lý giải được lòng yêu chuộng của thính giả, và của
giới ca nhân, từ Anh Ngọc, Sĩ Phú trước kia, đến Ánh Tuyết, Lê Dung gần đây.
So sánh bao giờ cũng giản lược, tôi đành giản lược, trong một
bài báo.
Ba bài hát mùa thu của Đặng Thế Phong là tiếng kêu thất thanh
của niềm cô đơn tuyệt vọng, không cần hồi âm:
Nhớ khi chiều sương
Cùng ai trắc ẩn tấm lòng
Biết bao buồn thương
Thuyền mơ buông suôi dòng
Bến mơ dù thiết tha
Thuyền ơi! Đừng chờ mong.
Hồn thu tới nơi đây gieo buồn lây
Lòng vắng muôn bề không liếp che
Nhạc thu của Văn Cao là tiếng khắc khoải của một nghệ sĩ đi
tìm tâm hồn đồng điệu:
Đêm mùa thu chết
Nghe mùa thu rớt
Rơi theo lá vàng
Em ngồi đan áo
Lòng buồn vương vấn
Em thương nhớ chàng
Như vậy, chủ thể phát ngôn và tinh thần phát ngôn đã có phần
khác nhau. Phạm Duy thường phát ngôn với tư cách công dân nghệ sĩ, trong một
hoàn cảnh lịch sử và xã hội nhất định:
Chiều biên khu, vào mùa sang thu
Ai chinh phu nghe mùa thu tới...
Thu ơi thu, ta vỗ súng ca
(Đường về quê) 1947
Đoàn Chuẩn có tiếng nói khác: ông phát ngôn trên tư cách nghệ
sĩ, đưa tác phẩm nghệ thuật đến một quần chúng nghệ thuật, trên những tiêu chuẩn
thẩm mỹ. Ca khúc đầu tiên, bài Tình nghệ sĩ làm giữa những ngày
kháng chiến - hay tản cư - gian nan, nói lên điều đó, làm một thứ chìa khóa đi
vào thế giới Đoàn Chuẩn.
Tung phấn hương yêu qua bao lời hát
Bay tới bên em, tới em thầm nhắc
Đây ý tơ xưa đâu duyên tình cũ
Bóng anh phai dần ái ân tàn theo
Mối tình nghệ sĩ như giấc mơ
Ý này còn rõ hơn nữa trong bài Chuyển bến:
Thuyền cắm tay sào từ cuối thu
Ngoài kia sông nước như đón chờ
Còn đêm nay nữa, ta ngồi với nhau
Hình ảnh chìa khóa trong ca khúc Đoàn Chuẩn không phải là những Lá
thư, Tà áo xanh, Lá đổ muôn chiều, như người ta thường nói, mà là con thuyền:
thuyền rời xa bến vắng người ơi. Con thuyền muôn đời, của ca dao, của Đường
Thi, từ bến Tần Hoài của Đỗ Mục, đến bến Phong Kiều của Trương Kế - hay gần hơn
- trong Xuân Diệu: tình du khách thuyền qua không buộc chặt...
Ca khúc Đoàn Chuẩn là thế giới quy ước. Người phụ nữ tô quầng
mắt, ngập ngừng trong chiếc áo nhung..., đôi mắt như hồ thu..., bên cầu ngồi xoả
tóc thề... là người đẹp trong tranh Tố Nữ, tranh lụa, hay sơn dầu của Tô Ngọc
Vân, Lương Xuân Nhị.
Trong thế giới quy ước và hư ảo đó, Đoàn Chuẩn đã vẽ vời nên
vẻ đẹp của Trần Gian qua những mùa Thu quyến rũ:
Anh mong chờ mùa thu
Trời đất kia ngả màu xanh lơ
Đàn bướm kia đùa vui trên muôn hoa
Bên những bông hồng đẹp xinh…
Anh mong chờ mùa thu
Dìu thế nhân dần vào chốn Thiên Thai
Vài cánh chim ngập ngừng không muốn bay
Cái sắc mạnh huy hoàng của Đoàn Chuẩn là ở chỗ đó. Ông đã đưa
Thiên Thai về đây với thu trần gian, trong khi Văn Cao phải lên tận cõi Đào
Nguyên. Trong tình khúc Đoàn Chuẩn, Hoa xuân (đã) gặp bướm trần gian, ánh trăng
xanh (đã) tan thành suối trần gian...
Mùa thu ở nông thôn Việt Nam từ ngàn năm nay vẫn vậy, nhưng
phải đợi đến Nguyễn Khuyến chúng ta mới có những bức tranh thu tuyệt sắc. Và phải
đợi đến Đoàn Chuẩn chúng ta mới được chơi vơi cùng từng mây lơ lửng trời xanh
ngắt, trên âm giai dìu dặt của tân nhạc. Rồi thương cho những:
Lá vàng từng cánh rơi từng cánh
Rơi xuống âm thầm trên đất xưa
Từ “xưa” bất ngờ đậu lại cuối câu hát, gây nên niềm xao xuyến,
rồi đau đớn sâu xa.
Nghe lại nhiều lần mới thấm thía.
Trong thâm tâm, có người xa cách với Đoàn Chuẩn vì một lý do:
ông là con nhà giàu, làm nhạc để mà chơi. Nhưng đây chính là tự do của con người,
của kẻ làm nhạc, kẻ hát và người nghe hát. Cuộc chơi, chính là tự do trong sáng
tạo nghệ thuật.
Biết đâu, cuộc đời cũng chẳng là một cuộc chơi, mà cuối cùng,
khi nhận ra, con người thường thấy mình thua lỗ.
Tình trần ôi mong manh...
Trọng Thu 2001, viết lại
cho ngày giỗ Đoàn Chuẩn, 2014.
Đặng Tiến
Theo https://trieuxuan.info/
Theo https://trieuxuan.info/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét