Ý
nghĩa về sự chết,đau khổ và thời gian 1
Chương 1
Buổi hôm nay tôi muốn mở đầu câu chuyện là lưu ý các ngài về
chỗ quan trọng phi thường của sự tự do. Phần đông chúng ta không muốn tự do. Có
thể có gia đình, có những trách nhiệm, có những bổn phận, và cuộc sống của ta đều
gồm toàn những điều đó. Những luật lệ xã hội, những phép tắc luân lý đã phủ vây
đời sống chúng ta. Chúng ta gánh nặng biết bao khó khăn thường nhật cũng những
vấn đề của ta, và nếu có tìm được chút an ủi nào, phương cách nào để tránh được
những xung chướng và những khổ não ấy thì ta đã lấy làm tự mãn một cách quá dễ
dãi rồi. Phần đông chúng ta không hề muốn được tự do gì cả. Đối với tôi, dù cách
nào, lối nào, chiều độ nào đi nữa, dường như một trong những điều cốt yếu của
cuộc sống là phải khám phá làm sao cho mình được hoàn toàn tự do, được tự do trọn
vẹn. Nhưng có cách nào làm tâm thức con người – đã bị quy định trước quá nặng nề,
đã bị trói buộc lệ thuộc quá chặt chẽ vào những công việc hằng ngày, đã bị chất
đầu, quá đầy những nỗi sợ hãi xao xuyến, đã quá đỗi hoang mang về tương lai và
quá đỗi thuỷ chung như nhứt trong việc cầu an – có thể nào tâm thức như vậy mà
phát khởi được nơi chính nó một cuộc chuyển hoá tận căn đế, một cuộc chuyển hoá
chỉ có thể phát sinh từ sự tự do triệt để mà thôi chăng?
Tôi thiết tưởng mỗi người trong chúng ta nên lưu tâm thật sự
vào vấn đề ấy, ít ra là trong khi nghe những buổi nói chuyện này. Chúng ta phải
tìm xem, không phải chỉ ở mặt ngôn từ, mà phải đào sâu ý nghĩa của chúng để nhập
sâu vào tự thể mình, tìm xem coi chúng ta thực sự có thể được tự do hay không.
Không tự do thì không thể nào thấy rõ được đâu là chân lý và đâu là sai lầm.
Không tự do thì cuộc sống không có chiều sâu; không tự do thì chúng ta chịu nô
lệ tất cả mọi ảnh hưởng, mọi áp lực xã hội, và vô số những yêu sách thúc bách cứ
dồn dập liên miên vào chúng ta.Trên cương vị cá thể, có thể nào chúng ta thực sự thâm nhập tự
thể, có thể nào chúng ta quyết liệt đào sâu tự thể để tìm hiểu xem mỗi người
chúng ta có thể thực sự được hoàn toàn tự do toàn triệt chăng? Chỉ có cuộc thay
đổi nơi chúng là khi nào chúng ta được tự do thôi, điều ấy vốn dĩ nhiên rồi. Và
chúng ta phải thay đổi: không phải thay đổi hời hợt phơn phớt, không phải thay
đổi bằng cách ngắt tỉa đôi chút đây đó, mà bằng cách phát dậy một cuộc chuyển
hoá tận căn đế ngay trong cơ cấu của tư tưởng và của tâm thần chúng ta. Thế nên
tôi thiết tưởng rằng điều tối trọng là nói về sự thay đổi, là thảo luận vấn đề
này và tìm xem mỗi người chúng ta có thể thâm nhập được vấn đề này đến mức độ
nào.Các ngài biết tôi hiểu ý nghĩa của sự thay đổi là thế nào
chăng? Thay đổi là tư duy một cách hoàn toàn khác hẳn thường lệ, là khai mở một
tâm thái trong đó tuyệt chẳng có xao xuyến âu lo trong bất cứ lúc nào, chẳng có
mảy may gì xung chướng, chẳng có mảy may gì phấn đấu để chứng đạt chi cả, để
cho mình là – hay trở nên – một cái gì đó. Đó là xa lìa dứt khoát mọi sợ hãi.
Và để nhận hiểu thế nào là thoát ly mọi sợ hãi, tôi thiết tưởng cần phải nhận
hiểu cốt chỉ của những tương giao giữa những sư và những đệ tử như thế nào, và
do đó, thấy ra được ý nghĩa của sự tìm học.Thế thường, chúng ta tìm học bằng cách nghiêm tầm, qua sách vở,
qua kinh nghiệm hay bằng cách nhờ một người nào dạy dỗ. Đó là những cách thói
thường để ta tìm học. Ta phú thác cho ký ức những gì nên làm và những gì không
nên làm, những gì nên suy tưởng và những gì không nên suy tưởng, phải cảm nhận
thế nào, phải phản ứng thế nào. Bằng kinh nghiệm, bằng nghiên tầm, bằng phân
tích, bằng thí nghiệm, bằng những cuộc phản tỉnh xem xét, chúng ta chứa vựa những
trí thức để làm ký ức, rồi ký ức này phản ứng lại những xúc sự và những thiết
nguyện, thế rồi ta lấy đó để mở mang sở học của ta. Tiến trình ấy ta đã quen lắm
rồi: Nó là cách duy nhất để ta tìm học. Chẳng hạn không biết lái phi cơ, thế là
tôi phải học lái. Có người dạy dỗ cho tôi, rồi thu hoạch kinh nghiệm mà ký ức
phải gìn giữ, rồi sau đó tôi mới lái được phi cơ. Tiến trình ấy là tiến trình
duy nhất mà phần đông chúng ta đều quen biết. Chúng ta tìm học bằng sự nghiên cứu,
bằng kinh nghiệm, chúng ta tự học hỏi, rồi những gì học được đem ra phú thác
vào ký ức để làm những sở tri và những sở tri này tác động vận dụng ra mỗi khi
xúc sự hay mỗi khi ta có việc gì cần phải làm.Thế mà tôi nghĩ rằng chúng ta có một cách học hoàn toàn khác
hẳn và tôi sẽ nói qua cách ấy với các ngài; nhưng để nhận hiểu và để tìm học bằng
cách khác hẳn ấy, ta phải hoàn toàn thoát ly khỏi uy lực, nếu không thì ta chỉ
được người dạy dỗ cho thôi. Và cứ lặp lại những điều ta đã được nghe dạy. Đó là
lý do tại sao điều quan trọng vẫn là phải hiểu bản chất của uy lực. Uy lực gây
chướng ngại, không cho ta tìm học – không cho ta tìm học theo nghĩa không chứa
nhóm các kiến thức sở tri để làm thành ký ức. Ký ức luôn luôn ứng đáp bằng những
khuôn đúc sẵn. Trong ấy chẳng có một mảy may gì là tự do cả. Người nào mang nặng
những sở tri, còng lực dưới gánh nặng những gì học được thì không bao giờ được
tự do cả. Họ có thể rất đa văn, nhưng cái chứa nhóm sở tri đó lại làm cản trở
không cho họ tự do, và do đó, họ không thể học được gì cả.Chúng ta tích luỹ đủ thứ kiến thức – khoa học, sinh vật học,
các kỹ thuật, vân vân – các kiến thức này vốn cần thiết cho sự sống an lạc vật
chất của con người. Thế nhưng ta cũng tích luỹ các kiến thức để mà ẩn trú vào
đó, để tác động thế nào cho khỏi trục trặc, để luôn luôn hành tác trong vòng giới
hạn của các điều ta biết được mà thôi, và nhờ thế để tự cảm thấy mình an toàn.
Không bao giờ chúng ta chịu sống trong cái vô định, ta khiếp sợ sự vô định, vì
thế ta lại càng chấp chứa những kiến thức của mình nhiều thêm lên. Chính sự chứa
nhóm tâm lý này là điều tôi muốn đề cập; chính sự chứa nhóm ấy ngăn ngại mất cả
niềm tự do, tự tại.Vậy hễ bắt đầu tra hỏi tự do là gì, tất ta phải tra hỏi chẳng
những về uy lực, mà còn phải tra hỏi về tri thức nữa. Nếu chỉ ưng được người dạy
dỗ, nếu chi lo nội việc chứa nhóm những điều các ngài nghe được, đọc được và chứa
nhóm những thành quả của kinh nghiệm thì các ngài nghe được, đọc được, và chứa
nhóm những thành quả của kinh nghiệm thì các ngài sẽ thấy rằng các ngài không
bao giờ được tự do cả, vì các ngài chỉ hành tác trong khuôn khổ của những điều
đã biết. Và thực ra, phần đông chúng ta đều như vậy đó. Thế thì ta phải làm
sao?Ta có thể nhận thấy tâm thần và óc não tác dụng ra sao. Óc
não là sự thể thuộc về sinh vật, có tính cách tiến hoá, một sản phẩm của cuộc
tiến hoá, nó sinh hoạt và tác dụng trong vòng kinh nghiệm bưng bít của chính
nó, trong sở tri của nó, trong những ước mong cùng những sợ hãi của nó mà thôi.
Nó cứ luôn luôn mải miết lo tự bao bọc và tự bảo vệ không ngừng – và tới một mức
độ nào dĩ nhiên nó phải làm như vậy, vì không thế thì nó chóng bị huỷ hoại mất.
Nó cần được một mức độ an toàn, vì vậy để cầu an, nó quen thói chứa nhóm đủ mọi
thứ cần biết, quen thói tuân hành đủ thứ huấn thị, và quen thói cấu tạo một nếp
công thức y cứ để nó sống rập theo, do đó thành ra nó không bao giờ được tự do
cả. Nếu tự quan sát óc não mình và cách thức tác dụng của nó ta sẽ nhận thức được
cái nếp sống y cứ công thức ấy. Trong ấy tuyệt chẳng có mảy may gì là tự tại hồn
nhiên cả.Thế thì tìm học nghĩa là gì? Có chăng một cách tìm học khác,
không tích trữ, không trở thành một hậu trường ký ức hay của sở tri, không cấu
tạo những kiểu mẫu để giam cầm tù hãm chúng ta? Có chăng một cách học không
tích tụ thành một gánh nặng, không bại hoại tâm thức mà trái lại để cho tâm thức
được tự do tự tại? Nếu các ngài có tự hỏi điều ấy, không phải tự hỏi một cách
thiển bạc phơn phớt, mà tự hỏi một cách thâm sâu, hẳn các ngài thấy rằng mình
phải tìm hiểu tại sao tâm thức lại bám víu vào uy lực. Dù là uy lực của một đạo
sư, một vị cứu thế, một quyển sách hay chính kinh nghiệm sở đắc của mình, tại
sao tâm thức lại bám víu vào uy lực như vậy?Uy lực có nhiều hình tướng lắm. Có uy lực của những sách vở,
có uy lực của giáo hội, uy lực của lý tưởng, uy lực của kinh nghiệm sở đắc của
các ngài, và uy lực của sở tri mà các ngài đã thu thập. Tại sao ta bám víu vào
uy lực? Mỗi một kỹ thuật cần phải có những uy lực của nó, việc ấy giản dị và dĩ
nhiên. Nhưng đây chúng ta nói là nói về trạng thái tâm lý của tâm thức. Bỏ ra
ngoài mọi vấn đề khả năng có tính cách kỹ thuật, tại sao tâm thức lại bám víu
vào uy lực trong ý nghĩa tâm lý?Dĩ nhiên là bởi vì nó sợ sự bất định, sợ nỗi bất an. Nó sợ điều
xa lạ, những bất ngờ của ngày mai. Các ngài và tôi, chúng ta có thể nào sống mà
không phải chịu một mảy may uy lực nào cả, uy lực hiểu theo ý nghĩa áp chế, xác
quyết, tín điều cố chấp, hiếu chiến hung hăng, khao khát muốn thành công, thèm
khát danh vọng, mong muốn làm một nhân vật nào đó? Có thể nào chúng ta sống
trong thế gian này – vẫn đi làm việc thông thường, vân vân – mà vẫn có được tâm
thái hoàn toàn khiêm từ? Điều này rất khó hiểu, phải thế? Nhưng tôi thiết nghĩ
chỉ có tâm thái hoàn toàn khiêm tốn ấy – tâm thái luôn luôn chấp nhận rằng mình
không biết – thì ta mới có thể tìm học được. Bằng không thì ta cứ vẫn luôn luôn
đang làm việc chứa nhóm, và thế là chẳng còn tìm học gì nữa.Có thể nào ta sống ngày ngày trong tâm trạng ấy không? Các
ngài có hiểu câu tôi vừa hỏi đấy không? Chắc chăn tâm thái thực sự tìm học tất
nhiên không có một mảy may uy lực nào cả. Mà tâm thái ấy cũng không cần có uy lực
nào cả, vì tâm thái ấy vẫn đang miệt mài tìm học, tìm học chẳng những về các sự
vật bên ngoài, mà cả về những gì thuộc vào một phe nhóm nào, một xã hội nào, một
chủng tộc nào hay một văn hoá nào. Nếu ta cần thường xuyên tìm học như vậy về tất
cả mọi sự mà không chứa nhóm chi hết, thì làm sao có được một uy lực gì, một bậc
thầy nữa? Làm sao ta có thể làm đệ tử cho bất cứ người nào? Và đó là cách duy
nhất để sống: không phải bằng cách tìm học ở sách vở, mà bằng cách dùng lấy ánh
sáng soi rọi từ những ý muốn của chính mình, từ những cử động nội tại của tâm
niệm, từ bản thể hiện hoạt của mình. Bấy giờ tâm thức mới luôn luôn được tươi
nhuận, để nhận thấy mỗi sự vật bằng cái nhìn mới mẻ, chứ không bằng cái nhìn cũ
rích phát từ kiến thức, từ kinh nghiệm, từ những gì mình đã học rồi. Nếu ta thực
sự hiểu điều ấy cho thâm sâu, thì mọi nỗ lực sẽ dứt bặt, và kẻ đang nói đây
không còn chút quan trọng gì nữa hết.Tâm thái phi thường mà chân lý tỏ lộ, sự bao la của thực tại,
không ai có thể ban bố cho ngài được. Nơi đây vốn không có uy lực, không có người
hướng đạo. Chính ngài phải tự mình khám phá phát minh nhờ đó đưa được chút ít
lương thức vào cuộc hỗn loạn mà ta gọi là cuộc sống. Đó là một cuộc viễn hành
ta phải đăng trình hoàn toàn cô đơn không bè không bạn, không vợ không chồng,
không sách không vở. Chỉ có thể mở cuộc viễn du ấy khi ta thực sự nhận thấy rằng
mình phải hoàn toàn độc hành. Bấy giờ ta đích thị là cô tịch, cô tịch chẳng phải
do vì tủi hận cay đắng do vì yếm thế, do vì thất vọng, mà cô tịch vì ta nhận thấy
cô tịch là tuyệt đối cần thiết. Chính điều ấy, và chính việc nhận thức điều ấy
trao cho ta niềm tự tại khai phóng để ta độc hành. Sách vở, vị cứu rỗi, bậc đạo
sư ư? Tất cả những thứ ấy đều là chính ngài. Chính ngài thăm dò thám hiểm tự
tâm, ngài phải tìm học chính mình, nói thế không có nghĩa là phải chứa nhóm những
tri thức về chính mình, cũng không có nghĩa là lấy đó để quan sát những động niệm
của tự tâm ngài đâu. Ngài hiểu chứ?Để tìm học chính mình, để tự biết chính mình, ngài phải tự
quan sát mình một cách tươi tắn ung dung, một cách thoải mái tự tại. Ngài không
tìm học chi được về chính mình, nếu ngài chỉ áp dụng những món sở tri, nghĩa là
nếu ngài tự xem xét mình thể theo những đều ngài đã học được ở một giáo sư, ở một
sách vở, hay ở kinh nghiệm sở đắc của chính mình.Cái "chính tự thể của ngài" là một thực thể lạ lùng
một sự thể phức tạp và sinh hệ linh động vô cùng, hằng hằng biến đổi và tiếp nhận
đủ mọi thứ kinh nghiệm. Đó là một cơn xoáy động của một tính lực vĩ đại, và
không ai có thể dạy cho ngài một điều gì về nó được, không một ai cả! Đó là điểm
thứ nhất mình cần phải nhận thấy. Và khi ta đã nhận thấy, khi thật sự nhận thấy
rõ đúng như vậy, tất ta đã thoát ly một gánh nặng này: ta không còn tìm hỏi lời
chỉ dạy khuyên lơn về những gì nên làm và hương vị lạ lùng của niềm tự do đã phảng
phất hiển nhiên ở đó rồi.Thế thì tôi phải tự biết tôi, vì khi mà tôi vẫn không tự
giác, thì không sao dứt được những xung chướng, không sao dứt được sợ hãi, thất
vọng, không sao nhận hiểu được gì về cái chết. Khi ta tự hiểu ta, ta mới hiểu
được toàn cả nhân loại, toàn cả những tương giao trong nhân loại. Tự hiểu mình
là tìm biết xác thân và những phản ứng của các hệ thần kinh, là nhận thức mỗi một
cử động của tâm niệm, là hiểu cái ta gọi là ganh ghét, bạo hành, và nhìn thấy
được thế nào là yêu mến, thế nào là tình thương, thế nào là toàn bộ của "bỉ"
và "thử".Tiến trình ấy không cốt ở việc lập thành những nền móng của
tri thức: mà tìm học là việc phát sinh trong từng chặp từng chặp một: là cuộc vận
dụng để ta tự quan sát chính mình mãi mãi, không hề chê bỏ, không hề phê phán,
không hề so lường, chỉ nhìn xem thôi. Hễ vừa chê bo, diễn dịch, hay so lường,
là ta đã có một mẫu mực về trí thức, về kinh nghiệm. Mẫu mực này làm chướng ngại
việc tìm học.Cuộc chuyển hoá tận gốc rễ của quan năng tư tưởng chỉ có thể
thực hiện là khi ta tự hiểu chính mình, đó là một chuyển hoá, thay đổi cần thiết.
Tôi không dùng danh từ "thay đổi" trong ý nghĩa về những ảnh hưởng mà
ta lãnh thọ của xã hội, của phong thổ, của kinh nghiệm hay của những hình thức
áp lực khác. Các áp lực và các ảnh hưởng chỉ đưa đẩy ta vào một đường hướng nào
đó mà thôi. Mà đây tôi muốn nói tới một cuộc thay đổi phát sinh không còn cố gắng,
nhờ ta đã hiểu chính mình. Có chỗ khác biệt lớn lao giữa cuộc thay đổi do cưỡng
bách phát động, và thay đổi xuất sinh một cách như nhiên, tự nhiên, tự tại.Nếu các ngài quả thật tỏ ra đôi chút nghiêm nghị - và kể ra,
nếu chẳng nghiêm nghị thì ai lại đành chịu đựng bao nhiêu khó nhọc đường xa đến
đây tham dự những cuộc nói chuyện giữa cơn nóng bức thế này – thì ba tuần lễ
này sẽ đưa cho các ngài một dịp tốt để tìm học, để thật sự quan sát, để thám hiểm
thâm sâu. Cố nhiên, các ngài thấy đấy, tôi nghĩ rằng cuộc sống của ta rất là
thiển cận. Ta biết rất nhiều điều, ta đã thu hoạch nhiều kinh nghiệm, ta có thể
nói năng rất lanh lợi, mà kỳ thực thì ta không có chiều sâu. Ta sống phớt bề
ngoài, thế mà ta lại cố gắng cho cuộc sống thiển cận ấy thành một việc rất là
nghiêm trọng. Nhưng nơi đây tôi muốn nói cái nghiêm trọng ta không đạt được ở
giai tầng thô thiển cái nghiêm trọng sát tận trong những tầng sâu thẳm của bản
thể. Thật quả phần đông chúng ta không được tự do tự tại. Tôi nghĩ rằng khi mà
chúng ta không thoát ly khỏi các trói buộc, các thói quen, các nhu nhược ở nội
tâm, các sợ hãi của ta, thì cuộc sống của ta cứ vẫn mãi hoài vô vị và rỗng tuếch
mà thôi. Rồi ta sẽ già và chết đi trong thảm trạng ấy.Vậy trong ba tuần này, ta hãy tìm xem coi có thể nào ta phá vỡ,
xuyên thủng qua cuộc sống thiển cận mà ta đã quá nhiều công phu vun vén và có thể
nào đào sâu vào một thực tại nào sâu thẳm hơn nữa chăng. Tiến trình khai quật
này không lệ thuộc vào một uy lực nào cả, vì đây không phải chúng ta đến nghe
ai chỉ dạy cho ta khai quật cách nào, bởi không một ai chỉ dạy sự đó cho ta được
cả. Việc chúng ta tới đây, là cùng nhau tìm học những gì chân thật trong mọi sự
đó. Hễ ta thật sự hiểu được thực tại, thì mọi cuộc tầm cầu uy lực tất nhiên chấm
dứt. Bấy giờ ta không cần sách vở nào, không đến một giáo hội nào hay một miếu
đường nào, ta đã không còn làm đệ tr nữa. Cuộc đời này có một vẻ đẹp vĩ đại, một
thực tại hệ thậm thâm vi diệu một tình thương rộng lớn của tự tại tự do mà từ
lâu chúng ta không biết gì tới cả, vì chúng ta không được tự do tự tại. Vậy để
khởi sự, tôi thiết tưởng rằng sự chú tâm của ta phải đưa ta tra hỏi về cái tự tại
tự do ấy, chẳng những bằng sự phân tích ở văn tự, mà phải bằng cách thoát ly
văn tự.Các ngài hãy xem trường hợp trực khởi này: ở đây nóng bức
quá, chúng ta đã làm tất cả những gì ta có thể làm để cho trại này được đủ mát
mẻ. Chúng ta không thể họp nhau được sớm hơn, vì nhiều người phải đến từ những
nơi xa quá. Vậy ta phải chấp nhận sự nóng bức đây là thuộc vào cái bất tiện
không sao tránh khỏi. Thì đấy, ta phải tự chế ngự mình – không phải bằng những
ép buộc nhận hiểu và tìm học thế nào là sự chế ngự tự kỷ. Ta có thể nhận thức sự
nóng bức này và không lấy đấy bực bội, vì chủ đích của chúng ta, vì cuộc truy tầm
của chúng ta, là việc mà tôi gọi là tìm học, vốn quan trọng hơn sự nóng bức,
hơn sự thiếu tiện nghi về thân xác nhiều lắm. Việc tìm học đòi hỏi một chế ngự
tự chủ, tự nó đã là một sự chế ngự, một giới hạn rồi. Nó không hàm một cuộc gạn
ép nào cả, một cuộc kiểm soát bề ngoài nào cả. Mà sự thể là thế này: tôi muốn
nghe, chẳng những nghe những lời nói thôi, mà còn nghe tất cả những phản ứng do
các danh từ đấy khởi nơi tôi; tôi muốn nhận thức mỗi một cử động của tâm niệm
tôi, mỗi một tình cảm, mỗi một hành vi. Tự việc ấy đã là một giới hạn vô cùng
uyển chuyển.Thế thì thiết tưởng điều trước nhất các ngài phải phát minh
là thấy coi ngài – với tư cách là một con người đang sống trong một văn hoá nào
hay trong một tập đoàn nào – quả thật sự ngài có cần được tự do tự tại như ngài
cần ăn uống, cần sinh lý, cần sung sướng hay không. Và ngài cũng phải biết coi
ngài sẵn sàng thuận hưởng tiến bước là bao xa và bao sâu để ngài được tự do tự
tại. Tôi cho đấy là việc duy nhất ta có thể làm ở buổi họp đầu tiên – hay đúng
hơn, đấy là việc duy nhất chúng ta có thể làm trong suốt ba tuần lễ này, vì đấy
là việc duy nhất ta có thể cùng chia sớt với nhau: việc đó thôi chứ không việc
gì khác nữa. Các ngài hiểu chứ? Tất cả những điều khác đều trở thành tình cảm
nhẹ dạ, là sủng ái, là xúc động và đó đều là ấu trĩ. Nhưng nếu các ngài và tôi
thật sự chúng ta đang truy tầm đang tự hỏi thế nào là tự tại tự do, và thật sự
tìm học; tựu trung nếu chúng ta được tự do, thì cả thảy chúng ta đều sẽ được
tham dự vào nguồn phong phú của thực tại này.Như lúc bắt đầu tôi đã nói rồi, ở đây không có kể giáo chủ
cũng chẳng có người đệ tử. Cả thảy chúng ta ở đây đều đang tìm học, nhưng không
phải tìm học về người đang nói này, cũng không phải tìm học về những kẻ quanh
ta. Chính tự tâm mình là cái mà các ngài đang tìm học. Và nếu các ngài là người
đang nói, chính ngài là người ngồi bên cạnh ngài. Nếu ngài tự học về mình thì
ngài mới có thể thương yêu người ngồi bên cạnh ngài. Bằng chẳng vậy, thì ngài
không thể thương yêu gì cả, và tất cả mọi sự rốt lại chỉ là những danh từ. Ngài
không thể yêu thương được người ngồi bên cạnh ngài nếu ngài có lòng ganh đua
tranh chấp. Toàn cả cơ cấu xã hội chúng ta – về kinh tế, về chính trị, về luân
lý, về tôn giáo – căn cứ ở sự ganh đua, tranh chấp, thế mà đồng thời ta lại bảo
rằng chúng ta phải yêu thương người thân cận mình. Việc đó thế nào mà có được,
vì ở đâu có sự ganh đua, tranh chấp thì ở đấy không sao có được tình thương.Để nhận hiểu thế nào là tình thương, thế nào là chân lý, thì
sự tự tại tự do là điều cần thiết, và không một ai có thể ban bố cho ngài được
tự do tự tại. Tự ngài phải khám phá cho chính ngài bằng cả lao lực gian nan
kiên trì.Chương 2Hôm rồi, khi chúng ta họp mặt tại đây, tôi có nói về việc cần
thiết phải có tự do, và tôi không dùng danh từ ấy ở nghĩa tự do bề ngoài hay
phiến diện, tại một vài giai tầng của tâm thức, mà nói phải tự do một cách toàn
triệt – tự do ngay tận ở gốc rễ của quan năng tư tưởng chúng ta, trong tất cả mọi
động tác của chúng ta về mặt thân xác, mặt tâm lý và mặt tâm thần. Sự tự do ngụ
hàm việc vong bặt trọn vẹn mọi vấn đề, có phải thế không? Vì khi mà tâm thức được
tự do thì nó có thể xem xét và tác động một cách hoàn toàn tỏ suốt, nó có thể
trả lại tự thể, không một mảy may gì mâu thuẫn. Theo tôi, cuộc sống đa đoan đầy
những vấn đề – dù là vấn đề về kinh tế, xã hội, riêng tư hay công cộng – vốn tổn
hại hay bại hoại sự sáng suốt. Và hẳn ta cần phải tỏ ra sáng suốt. Ta cần có
cái tâm thức nhận thấy tỏ suốt mỗi vấn đề lúc nó vừa xuất hiện. Cần một tâm thức
khả dĩ biết tư tưởng mà không rối loạn, trước nhiễm, một tâm thức có tư chất
lưu luyến, yêu thương – lưu luyến và yêu thương ở đây không dính líu chi với
tình xúc động và thói đa cảm.Để được tâm thái tự do ấy – điều này khó hiểu vô cùng và đòi
hỏi một công phu quan sát rất tường tận – ta phải có cái tâm thức tịnh định và
tịch lặng, một tâm thức tác động vận dụng trọn vẹn, chẳng những ở mặt ngoài, mà
tận cả ở trung điểm. Sự tự do này không phải là một sự thể trừu tượng, không phải
là lý tưởng. Sự vận hành của tâm thức tự do là một thực tại. Sự vận hành của
tâm thức tự do là một thực tại, không mảy may gì liên hệ với những lý tưởng và
những sự thể trừu tượng. Sự tự do ấy phát sinh một cách tự nhiên, như nhiên –
tuyệt chẳng do cưỡng ép, giới hạn, chế ngự, kiểm soát hay khuyến dụ gì, khi ta
hiểu được toàn bộ tiến trình của những vấn đề: hiểu rõ chúng xảy đến thế nào và
dứt bặt thế nào. Vì, thực sự, chúng khuấy loạn tâm thức và khi ta trốn tránh
chúng, ta vẫn còn mắc phải tổn thương, trói buộc, không tự do. Không giải trừ
được mỗi vấn đề vừa khi nó xuất hiện, dù ở một giai tầng nào cũng thế – như về
mặt thể xác, tâm lý, xúc cảm – thì tâm thức ấy không thể có tự do, và tất nhiên
tư tưởng tri kiến, nhận thức không thể tỏ suốt.Phần đông con người thường có những vấn đề, nghĩa là có những
dao động trong tâm thức, chúng trú tại hình thành ra vì sự ứng đáp của ta đã
không đủ sức tương nhập trọn vẹn với một hoàn cảnh bằng toàn thể bản chất của
ta, hay do vì ta đã quen thói chấp nhận hoàn cảnh đó và thuận chiều với nó, cứ
thế mà khiến cho ta hoá ra hôn trầm. Sở dĩ có vấn đề là vì ta không đối mặt thẳng
với mỗi hoàn cảnh và không soi chiếu nó chí tận tột cùng, không phải đợi mai hẹn
mốt, mà soi chiếu nó ngay khi nó vừa phát hiện trong mỗi phút mỗi giờ, mỗi
ngày.Mọi vấn đề đều góp phần vào việc huỷ hoại sự tự do. Dù vấn đề
trú tại bất luận giai tầng nào ở ý thức hay ở vô thức, nó cũng đều đưa vào đấy
một yếu tố mà ta vốn không hiểu được cho trọn vẹn. Khi thì đó là một nỗi khổ
đau hay một sự bất an ở thể xác, khi thì đó là cái chết của một người nào, hoặc
nữa là sự thiếu hụt bạc tiền, hay có lẽ đó là sự bất lực không tìm ra Thượng đế
quả là thực tại hay chỉ là một danh từ không thực chất. Và cũng có khi là những
tương giao với người trong đời tư hay giữa đời công, trong cá nhân hay với đoàn
thể. Không hiểu được toàn bộ các mối tương giao ấy, là càng dấy sinh thêm những
vấn đề gây nên nơi phần đông chúng ta những bệnh tật ở thân và ở tâm có thể tổn
hại tâm trí ta. Rồi cưu mang những gánh nặng ấy, ta phải nương nhờ vào bao hình
thức thoát ly trốn tránh: chúng ta phượng thờ nhà nước, chúng ta chấp nhận một
uy lực nào đó, chúng ta cầu xin một người nào đó để họ giải quyết giùm những nỗi
khó khăn của ta, chúng ta buông thả vào việc lải nhải vô ích là tụng đọc kinh kệ,
chúng ta rượu chè, chúng ta dâm dật, chúng ta thù ghét, chúng ta đâm ra tủi phận
thương thân, vân vân.Chúng ta đã tạo dựng cả một hệ thống rặt đầy những lối thoát
ly trốn tránh – hoặc có tính cách hữu lý hoặc phi lý, hoặc có tính cách tâm loạn
hay có vẻ trí thức – có thể khiến ta chấp nhận được hết tất cả mọi vấn đề nhân
sinh phát hiện đến, tức là khiến ta cứ thuận chiều theo chúng. Nhưng kỳ thực là
chúng dấy sinh bao rối loạn trong tâm ta thành thử tâm ta không hề được tự do
bao giờ cả.Không biết các ngài có cảm thấy một điều cần thiết như tôi –
mà cần thiết không phải cần thiết một phần, không phải cần thiết chỉ trong một
thời do vì bất ngờ các ngài gặp phải một hoàn cảnh nào đó mà cần thiết tuyệt đối,
từ lúc ta suy xét đến đấy tới dĩ chí hết cuộc đời ta – cần thiết chẳng nên đeo
mang bất cứ một vấn đề nào cả. Nếu ta nhận thấy sự cần thiết ấy, không phải nhận
thấy trong trừu tượng, mà nhận thấy rõ rệt như ta nhận thấy sự cần thiết của
món ăn vật uống và của không khí tươi mát, thì sự nhận thức như vậy thành là
cái cội nguồn cho các động tác của ta vừa trong tâm thức vừa trong vật lý thường
nhật. Cái cần thiết đó phải hiện diện trong mọi việc ta làm, mọi điều ta nghĩ,
và mọi điều ta cảm.Vậy sự thoát ly mọi vấn đề là điều chúng ta quan tâm lưu ý –
ít ra là trong buổi họp sáng nay. Có lẽ mai này ta sẽ đề cập bằng một cách
khác, nhưng không can hệ chi: chỗ quan trọng là có nhận thấy rằng cái tâm thức
xung chướng là cái tâm thức phá hại, vì nó cứ thường xuyên thất thế bại hoại. Sự
thất thế bại hoại của tâm thức không phải do ở chỗ già nua tuổi tác – hay ở chỗ
niên thiếu trẻ trung – mà bại hoại nảy sinh khi tâm thức bị rối loạn với nhiều
xung chướng đích thị là mầm giống của những cơ bại hoại và những cuộc mục nát.
Nếu các ngài nhận thấy điều ấy, thì câu hỏi đặt ra tất là như vầy: làm sao giải
trừ được trạng thái ấy. Nhưng trước tiên tự mình phải nhận thấy chân lý này: Hễ
còn đeo mang một vấn đề thuộc bất cứ loại nào, ở bất cứ giai tầng nào, trong bất
cứ thời hạn bao lâu, thì tâm thức không thể có tư tưởng tỏ suốt được, không thể
nhận thấy các sự vật đúng y các sự vật, nghĩa là thấy một cách táo bạo, thấy một
cách tàn nhẫn, tuyệt không xúc động gì cả, tuyệt không hề tự lấy làm tủi phân
thương thân.Phần đông chúng ta đã quen thói trốn tránh ngay khi một vấn đề
vừa xuất hiện, ta thấy rất khó sống cùng với nó, khó quan sát nó thôi, không phải
diễn dịch, không phải chê bỏ hay so sánh, không tìm cách biến đổi nó hay chen
xen vào đấy bằng cách này hay cách khác. Việc này đòi hỏi một sự chú ý trọn vẹn;
nhưng với chúng ta thì có gì nghiêm trọng để cho ta chú tâm trọn vẹn đâu. Chúng
ta sống thiển cận và chúng ta dễ tự mãn với những lối ứng đáp dễ dàng, với những
phản ứng cấp thời. Ta muốn lãng quên đi các nỗi khó khăn của ta, dẹp nó qua một
bên để bắt sang việc khác. Chỉ khi vấn đề đụng chạm ta một cách mật thiết, chẳng
hạn như lúc xảy ra một cái chết nào đó hay việc hết nhẵn tiền bạc, hay chỉ khi
chồng hoặc vợ bỏ lìa xa lánh mình – chỉ bấy giờ thì vấn đề mới trở thành cơn khủng
hoảng. Nhưng ta không hề để cho một khủng hoảng đích thực nào phát sinh được
trong đời ta, ta luôn luôn né tránh dẹp bỏ nó bằng những sự giải thích, bằng những
danh từ, bằng bao phương thức di biệt để thúc thủ tự vệ.Chúng ta đã biết thế nào là một vấn đề chứ. Đó là một sự thể
mà ta không thâm nhập tận cùng, đến chốn đến nơi. Chưa hiểu được trọn vẹn, tức
là sự thể ấy không được tháo gỡ, nó cứ trở đi trở lại mãi mãi và mãi mãi. Muốn
hiểu được nó, ta phải cần hiểu được những mâu thuẫn – những mâu thuẫn cực độ,
cũng như các mâu thuẫn thường ngày – của bản thể ta: ta nghĩ một đằng và ta làm
đi một ngả, ta nói một điều này mà tâm cảm của ta lại khác hẳn đi. Có cái xung
đột xảy ra giữa kính trọng và khinh bỉ, giữa tính lỗ mãng và sự lễ độ. Một đằng
khi tâm ý hung hăng, ngạo nghễ, mà đằng khác thì lại ra trò khiêm cung. Các
ngài hẳn biết vô số những mâu thuẫn của ta, những mâu thuẫn hữu thức hay tiềm
tàng, vậy thì chúng phát sinh như thế nào?…Xin các ngài, như tôi vẫn hay nói xin các ngài đừng nghe người
này thôi, mà các ngài hãy nghe cả tâm niệm của chính các ngài nữa; các ngài hãy
quan sát sự vận dụng tác hàng các phản ứng của các ngài, các ngài hãy ý thức
các ứng đáp của các ngài khi một câu hỏi vừa đặt ra, để các ngài tự hiểu biết
chính mình cho chín chắn hơn nữa.Thế thường, mỗi khi gặp vấn đề, ta muốn biết cách thức gì để
giải quyết chúng, cách gì để đối phó chúng, làm sao thắng ngự chúng làm sao rứt
bỏ chúng, hay cách gì để giải quyết chúng. Tôi không hề lưu tâm mảy may gì với
tất cả những thứ ấy. Đây tôi chỉ muốn biết do đâu mà các vấn đề xuất hiện, vì nếu
tôi tìm thấy được gốc rễ của chỉ nội một vấn đề thôi, hiểu được rõ rệt căn
nguyên của nó theo đuổi nó chí tận chỗ tột cùng của nó, thì tôi tất hiểu rõ được
cả thảy mọi vấn đề. Nếu biết cách xem xét độc nhất một vấn đề nào cho toàn triệt
thì tôi sẽ có thể hiểu được mọi vấn đề phát hiện trong tương lai.Vậy các vấn đề tâm lý xuất hiện cách nào? Ta hãy xem xét chỗ
này trước, vì ta biết rằng chúng làm bại hoại mọi hành vi động tác trong cuộc sống.
Chỉ khi ta hiểu được và giải trừ chúng ngay trong khoảnh khắc vừa phát hiện mà
không ghi nhớ lưu chuyển chúng đến giờ phút kế tiếp hay đến ngày kế tục thì ta
mới có thể thu nhận mỗi hoàn cảnh mới mẻ một cách tươi nhuận và sáng suốt. Cuộc
sống của ta là một tràng gồm toàn những thách thức xúc sự và những phản hồi ứng
đáp, và tất cả chúng ta phải ứng phó mỗi xúc sự một cách trọn vẹn, bằng không
thì mỗi khoảnh khắc mới sẽ đem lại cho ta những vấn đề mới khác nữa. Các ngài
hiểu chứ? Chỉ một điều đáng để tôi lưu tâm thôi, đó là được tự do, đó là không
có những vấn đề – những vấn đề về Thượng đế, về tính dục: không có bất cứ vấn đề
về bất cứ điều gì. Nếu Thượng đế trở thành một vấn đề cho tôi, thì Thượng đế
không đáng cho tôi phải tìm tòi, vì muốn tìm thấy khám phá coi ra chằng có một
cái gì ấy khả dĩ gọi là Thượng đế, một thực thể tối thượng vượt qua sự so lường
của tưởng niệm thì tâm thức tôi phải cần được trong suốt, bất nhiễm, chẳng bị một
vấn đề nào ngăn ngại cả.Bỡi lẽ đó nên ngay từ lúc đầu tôi đã nói rằng tự do là một điều
cần thiết. Có người bảo với tôi rằng chính Karl Marx – thượng đế của những người
cộng sản – cũng có viết rằng con người phải được tự do. Theo tôi, tự do lại là
điều tuyệt đối cần thiết – tự do ngay từ đầu, đến giữa, cho đến chỗ cuối cùng –
và tự do bị phủ nhận đi nếu tôi đeo mang một vấn đề sang qua ngày mai. Thế có
nghĩa là chẳng những tôi phải tìm thấy coi nó xuất hiện như thế nào, mà còn cho
biết làm sao xoá bỏ nó trọn vẹn, xóa bỏ như chặt phắt nó đi, cho nó không còn
tái diễn, cho nó đừng kéo dài lê thê, cho tôi khỏi nghĩ nhớ tới nó nữa để hòng
mai kia mốt nọ tìm thấy giải đáp. Nếu tôi mang chuyển nó sang qua ngày mai, tức
đấy là tôi tạo đất cho nó mọc gốc châm rễ, rồi việc cắt tỉa vấn đề lại thành ra
là một vấn đề khác nữa. Vậy tôi phải cương quyết tức thời chặt đứt để nó được
hoàn toàn dứt bặt.Các ngài đã thấy rõ sự thể là vậy. Dù vấn đề về vợ con hay về
việc thiếu hụt bạc tiền hoặc về Thượng đế, dù bất về vấn đề gì, ta phải tìm xem
nó xuất hiện thế nào và làm sao chấm dứt nó tức khắc.Điều tôi nói đây không vô lý đâu. Tôi đã dẫn giải với các
ngài một cách rõ ràng, minh bạch, chỗ cần thiết phải chấm dứt các vấn đề và đừng
kéo dài chúng ngày này sang ngày nọ. Các ngài có hỏi chi về mấy điều vừa nói
hay chăng?Hỏi (H): Tôi không hiểu tại sao ngài nói rằng tiền bạc không
phải là một vấn đề?Krishnamurti (K): Tiền bạc là một vấn đề cho nhiều nhiều lắm.
Tôi không hề bảo tiền bạc không phải là một vấn đề. Tôi nói vấn đề là một điều
mà ta không hiểu được trọn vẹn, dù về tiền bạc, về tính dục, về Thượng đế, về
những mối tương giao của ngài với vợ, với một người thù ghét ngài – bất luận về
sự việc gì. Nếu tôi mắc bệnh, hay tôi thiếu hụt tiền bạc, thì điều ấy trở thành
một vấn đề tâm lý rồi. Có khi những tham muốn tính dục cũng trở thành vấn đề nữa.
Đây chúng ta đang xét coi các vấn đề tâm lý xuất hiện thế nào, chứ không xét
coi phải xử sự thế nào với mỗi trường hợp đặc biệt. Ngài hiểu đấy chứ? Tuy thế,
quả thực là giản dị!Ngài biết chăng, ở Đông phương có những kẻ lìa bỏ thế gian rồi
lê chân từ làng này sang làng khác với một cái bát ăn xin. Những người gọi là
giai cấp Bà Là Môn ở Ấn Độ từ bao thế kỷ nay đã lập thành cái phong tục là người
nào lìa bỏ thế gian phải được tôn kính, được cho ăn cho mặc. Đối với người ấy,
dĩ nhiên tiền bạc không thành là vấn đề rồi. Nhưng đây tôi không bào chữa gì
cho cái phong tục ấy đâu! Tôi chỉ muốn dẫn giải rằng phần đông chúng ta vốn có
vô số những vấn đề có tính cách tâm lý. Không phải ngài có những vấn đề tâm lý
như vậy, chẳng những về tiền bạc, mà cả về việc tình dục hay về Thượng đế, hay
về những mối tương giao của ngài với người khác? Chẳng phải ngài không bận tâm
lo lắng muốn biết coi ngài có được người này kẻ nọ thương yêu hay không sao?
Thí dụ như tôi có ít tiền quá và tôi muốn có nhiều thêm, thì việc ấy trở thành
một vấn đề. Tôi lấy đó làm lo phiền và trong tâm tôi dấy sinh xao xuyến, hoặc
tôi hoá ra đố kỵ ganh ghét vì ngài có nhiều tiền hơn tôi chẳng hạn. Những điều
đó bóp méo nhận thức của ta đi và đó là điều chúng ta đang nói đến. Chúng ta
đang tìm xem những khổ tâm đó xuất hiện như thế nào. Thiết tưởng tôi đã nói điều
ấy khá rõ ràng rồi – hay ngài muốn tôi nói thêm cho rõ nữa?Dĩ nhiên, một vấn đề xuất hiện khi nơi tôi có cuộc mâu thuẫn.
Nếu không có mâu thuẫn ở một giai tầng nào hết, tất chẳng có vấn đề gì cả. Nếu
tôi không có tiền, tôi sẽ làm việc, tôi sẽ đi ăn xin, tôi sẽ vay mượn – tôi sẽ
làm một việc gì đó vậy thôi và điều đó sẽ không là một vấn đề.H: Nhưng nếu ngài không làm được gì cả thì sao?K: Ngài muốn nói gì: ngài không thể làm gì được hết ấy ư? Nếu
ngài có được một kỹ thuật gì hay một tri thức gì có tính cách chuyên môn, thì
ngài trở thành thế này hay thế khác. Nếu ngài không làm gì khác được, thì ngài
đi gánh đất vậy, cũng xong.H: Đến độ tuổi nào đó, một người không thể làm việc gì nữa hết.K: Thì kẻ ấy có tiền bảo kê bảo hiểm cho tuổi già.H: Không, người đó không có tiền bảo kê nào cả.K: Thì hắn chết vậy, và không có vấn đề gì nữa. Nhưng vấn đề
này không phải là vấn đề của chính bà, thưa bà?H: Đó không phải là vấn đề của chính tôi.K: Vậy thì bà nói là nói về một người nào khác, thế thì ta lạc
đề rồi. Ở đây, chúng ta nói về chính bà, với tư cách là một con người có những
vấn đề, chứ không nói về một người thân thuộc hay một thân hữu nào khác.H: Người đó không còn ai ngoài tôi để lo cho người. Có thế
nào tôi đến nghe ngài và lại cho người ấy khổ sở?K: Thì bà đừng đến vậy.H: Nhưng tôi lại muốn đến.K: Thế thì bà chớ lấy đó làm thành một vấn đề.H: Có phải ngài bảo rằng tâm thức vốn có thể vượt lên trên một
hoàn cảnh rắc rối hay bực dọc, như việc thiếu tiền bạc đây chẳng hạn?K. Không phải thế. Ngài thấy chăng, ngài đã trả lời trước tôi
bằng cách lo tìm giải quyết một vấn đề. Ngài muốn biết coi ngài nên xử sự thế
nào với vấn đề, mà tôi thì chưa nói tới việc đó. Tôi chỉ mới đặt vấn đề ra đấy
mà thôi, chứ chưa nói đến cách giải quyết nó. Khi ngài nói rằng tâm thức phải
vượt lên trên vấn đề hay khi ngài hỏi người bà con hoặc người bạn tuổi già và
không có tiền bạc kia phải làm sao, thì ngài có nhận thấy ngài đang làm gì đấy
chăng? Ngài chỉ trốn tránh sự kiện hiện thực… Xin đợi cho một phút! Ngài hãy
nghe tôi chút đã. Đừng chấp nhận, cũng đừng gạt bỏ điều tôi nói, ngài hãy chỉ
nghe thôi. Ngài không chịu nhìn nhận sự kiện hiện thực rằng vấn đề ấy là vấn đề
của chính ngài, chứ chẳng phải vấn đề của một người nào khác. Nếu ngài quyết giải
quyết nó xong như một con người, ắt ngài sẽ giúp hay không giúp được người kia,
tùy trường hợp, cho họ giải quyết vấn đề của họ. Nhưng hễ ngài xen vào các vấn
đề khác và tự hỏi mình: "Tôi phải làm gì đây?", thế là ngài tự đặt
mình vào một hoàn cảnh vô phương giải đáp, và như vậy, việc ấy dĩ nhiên thành
là một mâu thuẫn… Không biết ngài có hiểu tôi rõ hay không.H: Tôi dốt nát do vì một bệnh tật phát sinh lúc tôi còn bé,
và điều này đã là một vấn đề lớn lao cho tôi trong suốt đời tôi. Làm sao tôi giải
quyết nó đây?K: Cả thảy các ngài đều quá đỗi lo toan tìm cho được những giải
pháp, có phải thế không? Nhưng tôi lại không như vậy. Tôi rất tiếc. Ngay ở buổi
đầu của những cuộc đàm đạo này, tôi đã nói rằng tôi không để tâm lo giải quyết
những vấn đề gì của các ngài, cả của tôi nữa. Tôi không phải là người trợ giúp
cho các ngài. Chính ngài là thầy của mình, là giới luật của mình. Các ngài đến
đây để tìm học chứ không phải đến để nhờ ai chỉ cho các ngài phải làm thế này
và đừng làm thế khác. Không phải đến đây để biết coi phải xử sự thế nào đối với
trường hợp một người liệt bại, hay nghèo túng, hay dốt nát, đại loại như thế, đại
loại như vậy. Các ngài đến đây để chính mình tự tìm học những vấn đề mà các
ngài đang có, chứ không phải đến đây để được tôi dạy bảo… Vậy xin các ngài đừng
đặt tôi sẽ thành là một đức thầy, một đạo sư, và tôi sẽ cộng thêm cái mớ ngu xuẩn
trục lợi ấy vốn đã có trong thế gian này rồi. Vậy các ngài và tôi, chúng ta đến
đây để tìm học, không phải để được ai dạy dỗ. Chúng ta tìm học không phải bằng
việc nghiên cứu, bằng kinh nghiệm, mà bằng tỉnh thức, bằng cách hoàn toàn nhận
thức chính bản thể mình. Thế thì những tương giao giữa chúng ta có khác hẳn với
tương giao giữa sư và đệ. Người nói đây không phải đang dạy dỗ gì các ngài,
cũng chẳng đang bảo các ngài những gì phải làm – nếu thế thì đủ là quá đỗi khờ
dại non nớt.H: Khi ta không thể nhận thấy được tất cả những gì hàm ngụ
trong một vấn đề, thì làm sao ta vào tận gốc rễ và giải quyết nó?K: Tất cả các ngài đều nôn nóng gấp rút muốn biết phải làm gì
đến nỗi các ngài không cho tôi có thời giờ vào sâu đề tài. Xin các ngài hãy
nghe trong đôi phút vậy. Đây tôi không bảo cho các ngài phải làm những gì về
các vấn đề của các ngài, tôi đang dẫn giải phải tìm học cách nào, tìm học là
gì, và rồi các ngài sẽ tìm thấy ra rằng khi nào có thể thâm nhập được vào việc
học như vậy thì vấn đề tự chấm dứt. Nhưng nếu các ngài cứ đòi kẻ khác đưa cho
các ngài một giải pháp, thì các ngài hoá ra như đứa trẻ vô trách nhiệm để cho
người điều khiển, để rồi các ngài sẽ gặp xiết bao nỗi khó khăn thêm lên. Nói thế
quá rõ ràng và giản dị rồi, vậy xin các ngài một lần này thôi, các ngài hãy ghi
lấy cho minh bạch trong tâm trí. Chúng ta đến đây để mà tìm học, không phải để
được phó thác cho ký ức những gì ta đã được nghe; nhưng với những lối nhái đi lặp
lại ấy, ký ức không xuất khởi được sự giải trừ các vấn đề. Chỉ có sự trưởng
thành may chăng là sự vận hành của việc tìm học đây thôi. Dùng cái sở tri, dùng
sự ghi chép vào ký ức, để giải quyết những vấn đề của con người, xuất phát từ sự
thiếu trưởng thành và chỉ khiến gia tăng thêm nhiều những vấn đề bằng cách tạo
tác thêm những sự qui thuận công thức ước lệ mới khác.Muốn giải quyết một vấn đề, đó chỉ là muốn lo trốn tránh nó
thôi, có phải thế không? Tôi không thâm nhập nó, tôi không xem xét nó, không
thăm dò thám hiểm nó, không hiểu được nó, tôi không nhận biết cái đẹp của nó
hay cái xấu của nó, hay chỗ thâm sâu gì của nó cả. Mối bận bịu lo lắng duy nhất
của tôi là giải quyết nó cho kỳ được, là dẹp nó qua một bên cho rồi đi. Cái ý
muốn nôn nóng này khiến ta giải quyết một vấn đề nhưng đã không hiểu được nó,
đích thị đó là một sự trốn tránh, và dĩ nhiên lại trở thành một vấn đề thêm nữa.
Mọi trốn tránh đều kết liễu ra như thế hết.Thí dụ như tôi có một vấn đề và tôi muốn hiểu được nó cho trọn
vẹn. Tôi không muốn trốn tránh nó, tôi không muốn cứ bàn suông nói suông, tôi
không cần phải đem ra nói với ai hết. Tôi chỉ muốn một việc độc nhất là hiểu được
nó mà thôi. Tôi không cần hỏi ai để cho họ bảo tôi phải làm gì với vấn đề này.
Tôi thấy rằng chẳng một ai bảo cho tôi được, và nếu có ai bảo tôi và tôi chấp
nhận những lời họ dạy bảo, thì đó là một cách hành động ngu xuẩn và phi lý. Vậy
tôi phải tìm học chẳng để ai dạy, và trong khi xem xét trường hợp hiện tiền này
tôi cũng không lấy những gì tôi học được ở các vấn đề trước đem chen xen vào đấy.
Ồ! Các ngài không nhận thấy cái đẹp trong sự việc ấy sao kìa!Ngài biết thế nào là sống trong hiện tại không? Không. Tôi e
rằng không. Sống trong hiện tại là tuyệt không có mảy may liên tục nào cả. Nhưng
chúng ta sẽ nói điều này trong dịp khác.Đây tôi có một vấn đề mà tôi muốn hiểu nó được tạo thành do
những gì. Để tìm học vấn đề này, tôi không thể đem xen tạp vào đó những kỷ niệm
của quá khứ để giải quyết nó vì ở đây tôi đứng đối diện trước một sự việc mới lạ,
tôi phải xem xét nó một cách tươi nhuận chứ không phải bằng những ký ức chết cứng,
ngu xuẩn. Sự việc đây vốn linh hoạt, vậy tôi phải xét nó trong chỗ hiện tiền
linh động của nó, và yếu tố thời gian tất phải được gác dẹp đi hoàn toàn.Tôi muốn biết coi những vấn đề tâm lý xuất hiện thế nào. Như
tôi đã nói, tôi muốn hiểu được toàn cơ cấu bản nguyên của nó để do đó tôi thoát
ly khỏi sự cấu tạo ấy, để mà tôi biết xử sự cách nào đối với tiền bạc, với vấn
đề tính dục, với sự thù ghét, với tất cả những gì có liên hệ trong đời. Làm như
thế, ý tôi muốn nói là bằng cách tìm thấy các vấn đề xuất hiện như thế nào chứ
không phải bằng cách tìm cách giải quyết chúng, thì tôi sẽ không dấy tạo thêm
những vấn đề tâm lý nữa. Ngài hiểu kịp ý tôi chứ? Không một ai bảo cho tôi biết
những vấn đề xuất hiện thế nào: chính tôi phải tự hiểu lấy điều ấy.Trong khi khai phá thâm nhập vào bên trong tâm tư, xin các
ngài cũng thâm nhập vào tự tâm các ngài, chứ đừng chỉ nghe những danh từ của
tôi. Nếu không nhìn xem ở tự tâm mình, và nếu các ngài không vượt qua lên trên
những danh từ, tất những danh từ không trợ giúp chi cho các ngài được; chúng sẽ
chỉ là một sự trừu tượng, chứ chẳng phải là một thực tại. Mà thực tại là chính
cái cơ vận hành khám phá nội tại, chứ chẳng phải sự dẫn khởi ngôn từ dùng về cơ
sở vận hành ấy. Điều này minh bạch chứ?Theo tôi, như tôi đã nói, tự do là điều tối ư quan trọng.
Nhưng nếu không thông minh ắt không hiểu được tự do, và sự thông minh chỉ có thể
nảy sinh là khi ta đã hiểu được trọn vẹn nguyên lai, căn cội của các vấn đề.
Tâm thức phải nhanh nhẹn, chú ý, tâm thức phải mẫm cảm tột độ, để giải trừ ngay
khi vấn đề vừa phát sinh. Bằng chẳng vậy, hẳn không có tự tại đích thực, mà chỉ
có cái tự do manh mún bề ngoài, không giá trị gì. Không khác gì như kẻ giàu kia
tự cho là mình tự do. Trời đất ơi! Kẻ ấy chỉ là nô lệ cho rượu chè của hắn, cho
dục tình của hắn, cho sự tiện nghi của hắn, cho cả tá sự vật. Và kẻ nghèo nói:
"Tôi tự do vì tôi không có bạc tiền", thì lại có bao nhiêu vấn đề
khác nữa. Vậy tự do, và việc duy trì sự tự do ấy, không thể chỉ là một sự việc
trừu tượng được, cả hai tâm thái đều thiết yếu cho mỗi người ở chỗ mình là một
con người vì chỉ khi ta tự do, ta mới có thể yêu thương. Làm sao có thể yêu
thương gì được nếu ta tham vọng, thèm muốn, ganh đua, tranh chấp?Xin các ngài chớ nên chấp thuận. Thế là các ngài chỉ giao cho
một mình tôi làm hết mọi việc đấy thôi.Tôi không biết gì với việc giải quyết một vấn đề, cũng không
màng đi tìm kiếm ai khả dĩ giúp tôi giải quyết nó. Không một sách vở, một bậc
tôn sư, một giáo hội, một linh mục hay một vị cứu thế nào có thể bày vẽ cho tôi
cách thức gì để giải quyết vấn đề cả. Chúng ta đã từng chơi cái mửng ấy trong mấy
nghìn năm rồi và chúng ta vẫn còn mang nặng đầy những vấn đề. Đi nhà thờ, đến
xưng tội, lo cầu nguyện, những thứ ấy không hề giải quyết được các vấn đề gì cả.
Các vấn đề sẽ cứ gia tăng, như ta đang nhận thấy hiện giờ. Vậy, hỏi chứ các vấn
đề xuất hiện thế nào?Như tôi đã nói, hễ ở tự tâm không còn mâu thuẫn, thì chẳng
còn vấn đề. Mà cuộc mâu thuẫn nội tại tất hàm ý có cuộc xung chướng giữa các ý
muốn, có phải thế không? Nhưng một ý muốn, tự nó, vốn chẳng bao giờ mâu thuẫn.
Mà chính những món vật – đối tượng – của ý muốn mới dấy sinh mâu thuẫn với
nhau. Do vì tôi họa được mấy bức tranh hay do vì tôi viết vài cuốn sách, hoặc
do vì chút việc tầm phào nào tôi làm được, tôi phát sinh ý muốn được danh vọng,
tiếng tăm. Rồi hễ không ai biết danh tôi, là tôi lâm vào trạng huống mâu thuẫn
và lấy đó làm điều khổ sở. Tôi sợ sự chết chẳng hạn – cái chết mà tôi không hiểu
nổi – rồi trong cái tôi gọi là tình thương lại phát sinh mâu thuẫn. Thế là tôi
nhận thấy rằng thật ra các ý muốn là căn cội của những mâu thuẫn, nhưng không
phải chúng, mà chính những đối tượng của chúng mới có tính cách mâu thuẫn. Nếu
tôi cố gắng thay đổi hay gạt bỏ những đối tượng của các ý muốn của tôi bằng
cách bám vào một đối tượng nào trong đó và loại trừ tất cả mọi đối tượng khác.
Giải quyết như vậy lại trở thành một vấn đề nữa, vì tôi phải chống kháng, xây dựng
lên bức tường ngăn cách đối lại mọi sự khác. Thế thì tôi không nên lo thay đổi
hay giảm bớt những đối tượng của các ý muốn, mà phải nhận hiểu chính những ý muốn
ấy.Các ngài có thể tự hỏi rằng các ý muốn có những tương quan gì
với các vấn đề tâm lý. Chúng ta vừa thấy rằng không phải chính những ý muốn, mà
là những đối tượng của các ý muốn, hay những mục tiêu tương khắc của chúng đã dấy
sinh ra những mâu thuẫn cùng những xung chướng nội tại, và có ra công cố gắng để
chỉ muốn duy một điều thôi thì quả là vô ích. Ông linh mục kia có thể nghĩ rằng
ông ta chỉ mong chứng đạt Thượng đế mà thôi, nhưng ông lại cưu mang vô số những
thèm khát mà ông không ý thức. Vậy ta cần phải hiểu bản chất của các ý muốn chứ
chẳng nên chỉ ưng lo kiểm soát hay phủ nhận chúng. Hết thảy các kinh điển tôn giáo
đều bảo phải tận diệt chúng, đều bảo không nên có những ý muốn, điều ấy thực là
ngô nghê. Ta phải hiểu các ý muốn xuất hiện ra sao và cái gì làm cho chúng được
liên tục, chứ không phải tìm cách chấm dứt chúng. Thật sự nhận thấy các ý muốn
xuất hiện ra sao, thì rõ là khá giản dị: trước tiên có nhận thức, tiếp xúc, cảm
giác – dù không tiếp xúc cũng vẫn có cảm giác – rồi từ đó bắt đầu nẩy sinh ra ý
muốn. Chẳng hạn tôi thấy một chiếc xe hơi: đường nét của chiếc xe, hình thể của
nó, vẻ đẹp của nó lôi kéo hấp dẫn tôi, và tôi muốn được chiếc xe ấy. Tuy nhiên,
huỷ diệt các ý muốn, tức là không còn ý thức cảm nhận được gì nữa cả. Chứ hễ
tôi vừa ý thức cảm nhận thì tôi đã kẹt vào vòng tiến trình của ý muốn rồi. Tôi
thấy một vật gì đẹp, một người đàn bà đẹp, hay những sự thể gì khác đại loại
như thế, thì các ý muốn liền phát sinh; hoặc tôi thấy một người hết sức thông
minh và chân chính, tôi muốn giống được như người ấy. Do nhận thức nảy sinh có
cảm giác, và do cảm giác nảy sinh thành ý muốn. Sự kiện này này không có gì là
rắc rối cả. Sự phức tạp bắt đầu là khi có tư tưởng xen vào: tôi tưởng nghĩ đến
chiếc xe kia, đến người đàn bà nọ hay đến người mà tôi muốn mình được giống như
thế, và do cái tưởng niệm này, ý muốn liền được liên tục vậy. Bằng không thì
không có liên tục gì cả: tôi có thể nhìn chiếc xe hơi mà không muốn nó. Ngài hiểu
điều tôi nói chứ? Nhưng hễ tôi vừa lưu tâm tưởng nghĩ chút gì đến chiếc xe ấy,
là ý muốn liền được liên tục và sự mâu thuẫn liền dấy khởi lên.H: Có ý muốn không đối tượng chăng?K: Điều đó không có được; không có ý muốn trừu tượng.H: Vậy thì ý muốn luôn luôn dính liền với một đối tượng chứ?
Nhưng ban nãy ngài bảo rằng chúng ta cần phải tỏ hiểu cơ vi của chính ý muốn chứ
đừng xem xét đối tượng của nó.K: Thưa ngài, tôi đã trình bày ý muốn xuất hiện thế nào, và
bày rõ là do tưởng niệm mà khiến cho ý muốn được liên tục.Nhưng chúng ta phải tạm ngừng ở đây đi. Chúng ta sẽ tiếp tục
trong những lần nói chuyện tới.Chương 3Có sự khác nhau rõ rệt giữa thông đạt và thông cảm. Khi ta
thông đạt, ta san sẻ chia sớt những lý tưởng bằng những danh từ khả ái hoặc khả
ố, bằng những biểu tượng, bằng những cử chỉ, và những ý tưởng ấy có thể được
thông diễn trên bình diện ý thức hệ hay diễn giải tùy theo các sắc thái đặc
thù, các tính khí, theo những qui định tâm thức của mỗi người. Nhưng thông cảm
thì khác hẳn. Trong ấy không có sự san sẻ chia sớt, cũng không có sự diễn giải
những ý tưởng. Dù có hay không có ngôn từ trao đổi, niềm thông cảm vẫn trực tiếp
kết liền ta với điều ta quán sát, và mỗi người tự thông cảm với tinh thần và
tâm tư của chính mình. Chẳng hạn, thông cảm phát sinh với một cội cây, một trái
núi hay một dòng sông. Không biết có bao giờ các ngài yên ngồi dưới một tàng
cây và thật sự thử thông cảm với nó hay chăng. Đây không phải là đa tình hay đa
cảm gì cả. Ta tiếp xúc trực chỉ với cội cây ấy. Ở đó có sự mật thiết lạ lùng của
sự tương liên. Để có mối thông cảm như vậy, cần có sự tịch lặng, cần có niềm tịnh
định sâu mầu; các thần kinh, cả thể xác đều an nhàn ung dung: cả trái tim hầu
như ngừng đập. Bấy giờ thì chẳng có diễn giải chi cả, chẳng có thông đạt gì hết,
không có san sẻ chia sớt chi cả. Cội cây không phải là chính ngài mà ngài cũng
không đồng hoá với cội cây: thuần chỉ hiện có niềm cảm khái mật thiết ấy với
nhau trong chỗ thâm sâu tịch lặng mà thôi. Không biết các ngài có bao giờ thử
nghiệm xem thế hay không. Hôm nào ngài thử vậy coi, khi tâm thức ngài đã dứt ba
hoa bép xép, dứt bay nhảy đó đây khắp chỗ, khi tâm thức ngài không chìm đắm
trong những cuộc độc thoại của nó để nhớ những công việc đã làm hay những công
việc còn phải làm. Quên lãng đi tất cả, ngài hãy thử thông cảm với một trái
núi, với một ngọn suối, với một người nào, với một cội cây, cùng với sự vận
hành của cuộc sống chẳng hạn. Việc ấy đòi hỏi một cảm độ tịch mịch phi thường,
với một sự chú tâm đặc biệt – đây không phải là việc tập trung, mà là một sự
chú ý thơ thới và thoải mái.Vậy hôm nay tôi muốn cùng thông cảm với các ngài về những điều
chúng ta vừa nói bữa trước. Bữa đó chúng ta nói về tự do và phẩm chất của nó. Tự
do không phải là một lý tưởng, không phải là một điều gì xa xăm, tự do không phải
là một suy niệm, suy niệm chỉ là cái thuyết của một thủ tục bị tù hãm. Chỉ có tự
do khi tâm thức không còn bị bất cứ một vấn đề nào tổn hại. Khi tâm thức bị mắc
vướng như vào một vấn đề nào, thì nó không thể thông cảm được với tự do, nó
cũng không sao nhận thức được phẩm chất phi thường của tự do nữa.Phần đông thế nhân đeo mang nhiều vấn đề và rốt lại rồi thành
quen với chúng; họ quen với chúng và chấp nhận chúng như thành một phần cuộc sống
của mình. Nhưng không phải vì mình chấp nhận chúng hay quen thuần với chúng mà
các vấn đề đã được giải quyết cho đâu: nếu ta khượi đi cái lớp vỏ bề mặt là
chúng lộ ra đấy mãi, như cái mụt nhọt đang làm mủ. Thế nhưng phần đông người đời
sống trong tâm trạng ấy – cứ liên miên chấp nhận hết vấn đề này qua vấn đề
khác, hết nỗi khổ này qua nỗi khổ khác, liên miên bất tận; họ thất chí, âu lo,
tuyệt vọng và họ cứ ỳ ra chịu nhận hết.Nếu chỉ chấp nhận các vấn đề và sống mãi với chúng, dĩ nhiên
là ta có giải quyết gì chúng đâu. Ta có thể tưởng rằng chúng đã được lãng quên
hay cho rằng chúng không còn quan trọng; nhưng chúng vốn quan trọng vô cùng, vì
chúng tổn hoại tâm trí, vì chúng bóp méo sự nhận thức và huỷ diệt sự minh mẫn.
Nếu ta đeo mang một vấn đề, thì nó thường choán hết cuộc sống của ta đi. Có thể
đó là một vấn đề tiền bạc, về dục tình, hay về việc dốt nát của mình, hay việc
tự thực hiện bản thân, việc muốn lừng tiếng nổi danh. Bất cứ nó là vấn đề gì,
nó cũng cứ rút rỉa mình đến nỗi gặm mòn cả bản thể, và mình nghĩ rằng hễ giải
quyết nó được ắt là thoát khỏi hết mọi khổ sở. Nhưng khi mà tâm thức vẫn hẹp
hòi và nhỏ nhen, dù nó có tìm lo giải quyết vấn đề riêng tư của nó, tách rời với
cơ vận hành toàn bộ của cuộc sống, thì cái tâm thức ấy không tự giải thoát được
bao giờ vì mỗi vấn đề đều dính líu liên quan với một vấn đề khác, chỉ xem xét nội
một vấn đề độc nhất mà thôi và lo giải quyết manh mún thôi thì quả là hoàn toàn
vô ích không khác gì như lo trồng trọt, một góc ruộng thôi mà tưởng rằng mình
đã trồng trọn cả thửa ruộng. Ta phải trồng toàn cả thửa ruộng, ta phải xem xét
mỗi vấn đề đưa tới, vì như hôm trước tôi đã nói, chỗ quan trọng không phải là
giải quyết vấn đề, mà quan trọng là phải hiểu nó, dù có phải chịu đau khổ, khắc
nghiệt, khẩn cấp và thúc bách thế nào đi chăng nữa.Nói như vậy chẳng phải tôi có ý cố chấp hay cả quyết gì,
nhưng tôi thiết nghĩ cái việc âu lo bận bịu với một vấn đề thôi, việc ấy chỉ chứng
tỏ một tâm thức nhỏ nhen, và một tâm thức ti tiện mà cứ mải tìm giải quyết vấn
đề riêng tư của nó, tất nhiên không bao giờ thoát được vấn đề. Cái tâm thức ấy
có thể lẩn tránh bằng đủ hết mọi cách, có thể trở lên chua chát và cay cú yếm
thế, hoặc trôi lăn vào tuyệt vọng, nhưng tâm thức ấy không bao giờ hiểu được tất
cả ý nghĩa của cuộc đời.Vậy nếu muốn nhận biết bản chất của các vấn đề, ta phải chăm
lo toàn cả cơ sở xuất xứ của chúng, chứ không phải chỉ lo duy một trường hợp
nào riêng biệt, vì dù trường hợp này có thế nào, có rắc rối, có khắc nghiệt,
hay thúc bách thế nào đi chăng nữa nó cũng vẫn liên quan với tất cả mọi vấn đề
khác. Thế nên quan trọng không phải là xem xét vấn đề ấy ở chỗ cục bộ manh mún,
điều này là một điều rất đỗi khó khăn. Khi gặp một vấn đề khẩn cấp, khổ sở, dây
dưa thì phần đông chúng ta nghĩ rằng cần phải giải quyết nó riêng rẽ, chứ không
lưu tâm xem xét toàn bộ cơ cấu của tất cả những vấn đề. Ta xét nghĩ về vấn đề
đó một cách cục bộ manh mún, nhưng cái tâm thức manh mún đích thị là cái tâm thức
ti tiện nhỏ nhen; cái tâm thức ấy là tâm thức trưởng giả không phải trong ý
nghĩa xấu, mà dùng đó để chỉ rõ thực trạng của tâm thức; tâm thức ấy nhỏ nhen tầm
thường khi nó muốn giải quyết riêng rẽ một vấn đề nào của nó. Kẻ nào đang bị sự
ganh ghét thiêu đốt, thì muốn hành động ngay tức thời, muốn làm một việc gì, muốn
xoá bỏ sự ganh ghét hay ra tay trả thù. Nhưng cái phiền não đặc biệt ấy vốn
liên quan sâu xa với nhiều vấn đề khác nữa. Vậy ta phải xem xét toàn bộ cơ cấu
của các vấn đề, chứ không phải chỉ lo xem xét riêng một phần nào trong đó.Mỗi khi có những vấn đề này thì phải hiểu minh bạch rằng nơi
đây chúng ta không lo tìm giải pháp cho một vấn đề nào cả. Như tôi đã lưu ý các
ngài rồi, đi tìm giải pháp tức là trốn tránh vấn đề. Sự trốn tránh này có thể
êm dịu hoặc đau đớn, có thể đòi hỏi một khả năng trí thức hay những tài năng gì
đó, nhưng dù thế nào cũng thế, đó vẫn là trốn tránh thôi. Nếu chúng ta muốn giải
phóng, muốn dứt hết tất cả những bức bách áp lực trong các vấn đề của ta, cho
tâm thức chúng ta được tịnh định và sáng suốt – vì chỉ trong tự do mới được vậy
– thì công việc đầu tiên của chúng ta là đừng lo giải quyết các vấn đề ấy, mà
phải hiểu chúng. Hiểu quan trọng hơn giải quyết nhiều lắm. Sự thông hiểu không
phải là khả năng hay sự tinh xảo lanh lợi của tâm thức đã thu hoạch nhiều trí
thức chi ly phân tích và biết áp dụng những trí thức ấy vào một vấn đề nào nhất
định: mà hiểu là thông cảm được với vấn đề. Thông cảm với vấn đề không phải là
tự đồng hoá với nó. Như tôi đã nói, muốn thông cảm với một cội cây, một con người,
một dòng sông, một cái đẹp phi thường của thiên nhiên, tất mình phải được một
niềm thanh thản lắng dịu nào đó, phải có cảm thức tách biệt ra, tách xa hẳn với
các sự vật.Vậy điều chúng ta tìm học ở đây chính là thông cảm với vấn đề.
Nhưng các ngài có nhận hiểu chỗ khó khăn ấy hay không? Mỗi khi có sự thông cảm
với bất cứ điều gì, thì tâm niệm về "tự ngã" đã vong bặt. Khi ngài
thông cảm với người ngài yêu thương – với vợ, với con, khi ngài cầm tay một người
bạn, trong khoảnh khắc ấy – nếu đó chẳng phải là một tình cảm, một cảm giác giả
tạo mà người ta gọi là tình thương, mà là một cái gì khác hẳn, một cái gì linh
động, mãnh liệt, chân thật – thì lúc ấy toàn cả cơ vị của "tự ngã" đều
bặt vong với cả cái tiến trình tư niệm của nó. Cũng thế, thông cảm với một vấn
đề có ngụ ý rằng có một sự bất đồng hoà lúc quán sát. Bấy giờ, toàn thân xác, cả
óc não và thần kinh – toàn cả thân tâm đều ngừng nghỉ. Trong tâm trạng đó, ta
có thể quán sát vấn đề mà không tự đồng hoá, và chỉ trong tâm trạng ấy mới hiểu
thấu được vấn đề.Kẻ tự nhận là nghệ sĩ có thể họa một cội cây hay viết một bài
thơ về cội cây, nhưng tôi e họ không thật sự thông cảm với cội cây. Trong trạng
thái thông cảm, tuyệt không có diễn dịch, không có ý thông đạt, không lo tìm những
cách thức diễn đạt. Dù ta có tìm cách hay không tìm cách phô diễn một thông điệp
bằng những danh từ, ghi vào một bức tranh bằng vải hay khắc bằng đá gì đi nữa,
việc ấy kể ra không quan trọng là bao; nhưng hễ ta vừa mống ý diễn bày, muốn xuất
đầu lộ diện, muốn đem mình ra bán với buôn, muốn danh vọng tăm tiếng, vân vân,
thì ngay lúc ấy sự quan trọng của cái ngã liền xen vào guồng tác động. Hiểu trọn
vẹn một vấn đề, tức là thông cảm với vấn đề. Bấy giờ ta thấy rằng vấn đề không
quan trọng gì, mà quan trọng là cái tâm thông cảm ấy thôi, và ta không cấu tạo
vấn đề gì nữa hết. Nhưng nếu không thông cảm được vây, nếu ta cứ vị ngã duy kỷ
tập trung vào chính mình thôi, lo tìm các diễn đạt riêng tư hay lo toan những mục
tiêu gì đại loại cũng trẻ con như thế ấy – thì đó là mình tự dấy cho mình thêm
lắm vấn đề thôi.Như hôm trước đây tôi đã nói, để hiểu một vấn đề – bất cứ vấn
đề nào – ta phải hiểu toàn bộ tiến trình của những dục vọng. Con người vốn tự
mâu thuẫn nơi tâm lý tức tự mâu thuẫn trong hành động của họ. Họ nghĩ một điều
này và họ lại làm một điều khác. Họ sống trong tâm trạng tự mâu thuẫn, nếu
không vậy thì họ chẳng có vấn đề gì cả. Mà sự tự mâu thuẫn xuất hiện là khi ta
không hiểu bản chất các dục vọng. Để sống tuyệt không xung chướng mảy may gì cả,
ta phải hiểu cơ cấu và bản chất của các dục vọng: đừng dồn ép chúng, đừng kiểm
soát chúng, đừng huỷ diệt chúng, cũng đừng thuận chiều theo chúng, như phần
đông chúng ta hay làm. Nói thế không có nghĩa là ta ngủ gật đi, hôn trầm đi và
chỉ giữ việc chấp thuận cuộc sống với tất cả những truỵ đồi của nó, mà nói thế
là tự mình phải nhận thấy rằng mọi xung đột xung chướng, dưới bất cứ hình thức
nào, như là những cuộc gây gổ trong gia đình, trong làng nước hay trong xã hội,
đều tổn hại tâm thức, khiến cho tâm thức lu mờ và vô cảm giác.Như tôi đã nói rồi, một dục vọng tự nó không phải là một trạng
thái mâu thuẫn – mà chính các đối tượng của những dục vọng và những phản ứng của
chúng với các đối tượng tạo ra mâu thuẫn. Sở dĩ dục vọng lại được liên tục là
khi tâm niệm tự đồng hoá theo nó đó thôi.Muốn quán sát tất nhiên phải có mẫn cảm: nào mắt, nào tai,
toàn bản thể phải linh động, tuy nhiên tâm thức vẫn phải tịnh định. Thế là ta
có thể nhìn một chiếc xe đẹp, một người đàn bà đẹp, một toà nhà rực rỡ hay một
nét mặt tươi tắn, khôn ngoan: ta có thể quán sát mỗi sự thể ở ngay thật tướng
và giữ theo chân kiến ấy. Nhưng thói thường thì chính tâm niệm xen vào tự đồng
hoá với dục vọng khiến cho dục vọng có được sự liên tục.Điều quan trọng là quán sát mà không xen tư niệm vào. Nhưng
các ngài chớ nên lấy điều đó làm một vấn đề. Các ngài chớ bảo: "Làm sao
tôi quán sát được, làm sao tôi thấy biết và cảm nhận được mà không cho tư niệm
xen vào?". Nếu tự ngài ý thức được toàn cả tiến trình của những dục vọng,
ý thức mâu thuẫn phát sinh giữa các đối tượng của chúng, và ý thức chỗ liên tục
mà tư niệm đem đến cho dục vọng – nếu ngài nhận thấy toàn bộ máy móc cơ vi ấy
tác dụng, thì ngài sẽ không đặt câu hỏi ấy làm gì?Muốn tập lái xe, nhờ người ta cắt nghĩa về lý thuyết thôi,
không đủ: ta phải ngồi vào cầm tay lái, vặn mở máy, sử dụng mấy cái thắng, tìm
học toàn việc lái xe. Cũng vậy muốn nhận biết sự vận hành vô cùng tế nhị của tư
niệm và của dục vọng, tất nhiên ta không thể chỉ biết nội có một việc nhờ người
dẫn giải cho thôi, ta còn phải quán sát nó, tự mình trực tiếp tìm học nó, như vậy
cần phải mẫn cảm, biết nhiếp dẫn thật tinh vi mới được.Tôi đã nói rằng đây không chỉ lo giải quyết những vấn đề mà
phải hiểu chúng. Chúng chỉ xuất hiện khi nào có mâu thuẫn, có xung dột, mà mọi
xung đột đều ngụ hàm sự cố gắng, phải không? Cố gắng để thành công, cố gắng để
trở thành, cố gắng để thay cái này cho ra cái khác, cố gắng để tìm thấy điều
kia và lìa bỏ điều nọ. Các sự cố gắng như thế luôn luôn bắt nguồn ở một dục vọng
nào đó mà tư niệm đem đến sự liên tục. Vậy ta cần phải tìm học toàn bộ tiến
trình ấy là thế nào, tìm học chứ chẳng phải lo nhờ một diễn giả chỉ dạy chi, cậy
nhờ như vậy tuyệt nhiên không có chút giá trị gì hết. Điều ta nghe ở máy điện
thoại có thể nó dễ chịu hay khó chịu, chân thật hay hoàn toàn ngu xuẩn và hư
nguỵ: nhưng chính cái điều mà ta nghe được mới là đáng kể, chứ kể chi cái dụng
cụ kia đâu. Phần đông người đời đặt sự quan trọng vào dụng cụ. Các ngài chớ tưởng
rằng dụng cụ sẽ chỉ dạy các ngài được điều gì: tôi thường nhắc mãi cái thứ mê
muội đặc biệt ấy. Các ngài đến đây để tìm học, các ngài đang nghe, chẳng phải
nghe người nói thôi, mà nghe chính mình. Các ngài thông cảm với tự tâm mình,
các ngài đang quán sát, để nhận rõ hành tung tác động của các dục vọng và sự nảy
sinh của các vấn đề. Như vậy là các ngài thâm nhập tự thâm tâm thiết cận của
mình và ta chỉ cảm nhận sâu xa tự tâm là khi ta tự quán thật tịnh định, không
phải tự bảo mình rằng: "Tôi phải nhận rõ cơ cấu của nó cho kỳ được mới
nghe", để rồi sinh vọng động và lao chao táy máy lên. Đây các ngài đang
tìm xem một vấn đề xuất hiện cách nào và xem tư niệm kéo dài vấn đề bằng cách
giúp sự liên tục cho một dục vọng đặc biệt như thế nào. Vậy nơi đây chúng ta sẽ
tìm học xem một vấn đề nảy sinh ra sao và vấn đề chấm dứt ra sao – không phải bằng
cách mất thời giờ suy tưởng vấn đề đó, mà bằng cách là chấm dứt nó ngay tức thời.Dù với bất cứ một vấn đề nào, chính tư tưởng của ta gia cho
nó sự liên tục. Nếu ngài nói với tôi một điều hợp tai, tư niệm tôi liền tự đồng
hoá với cái vui tai ấy và muốn ở miết trong đó; thế rồi tôi xem ngài như người
thân hữu và muốn thường gặp ngài. Nhưng nếu ngài nói với tôi một lời gì thóa mạ,
thì sao? Thì tôi cũng gia cho nỗi phiền giận của tôi được sự liên tục bằng cách
tưởng nghĩ đến nó. Điều ngài nói với tôi đó có lẽ là đúng thật, nhưng tôi không
vừa ý nên tôi tránh ngài đi, hay tôi muốn tấn công lại ngài. Đó là sự vận hành
tạo tác những vấn đề và chúng cứ còn tiếp diễn đấy mãi.Thiết tưởng nói thế đã khá rõ ràng. Ta giúp sự liên tục cho
điều nào mà ta suy tưởng thường xuyên. Hẳn các ngài thừa biết những tư niệm rối
loại của các ngài về gia đình, những kỷ niệm vui thích và những thất vọng của
ngài về chính bản thân, chúng trở đi trở lại mãi và như vậy tức là chúng hiện tồn
liên tục đấy hoài. Nhưng nếu các ngài bắt đầu nhận hiểu toàn bộ tiến trình ấy
mà tự mình tìm học bản chất của cái liên tục ấy, thì ngay khi vấn đề vừa xuất
hiện ra, các ngài có được sự thông cảm hoàn toàn với nó, vì tư niệm không chen
vào, và do đó, vấn đề liền chấm dứt tức khắc. Các ngài có nghe kịp chăng?Thưa các ngài, ta lấy một vấn đề thông thường: muốn cảm thấy
mình được an toàn, an ninh. Đó là một trong những nhu cầu của con người mà căn
nguyên là ở thú tính. Một sự an toàn an ninh nào về vật chất, dĩ nhiên là cần
thiết rồi. Ta phải có một chỗ để ở và phải biết lát nữa đây ăn cơm ở đâu – trừ
ra ở Đông phương là nơi có thể thản nhiên nhận lấy sự bất an vật chất để lê
chân từ làng này qua làng khác, vân vân. Thực là may hay chẳng may, ta không
làm được thế ở xứ này, ta dễ bị bỏ tù vì tội lây lất lang thang với bao cái rắc
rối dính liền theo đó…Ở thú vật, ở đứa bé, đứa trẻ con, nhu cầu an toàn về thể chất
rất là mạnh mẽ. Nhưng nhiều người trong chúng ta lại muốn có sự an ninh tâm lý:
trong những gì ta làm, suy tưởng và cảm nhận, ta đều muốn có sự an ninh, sự chắc
chắn. Bởi thế nên ta phát khởi cái tâm thức quá đỗi tranh chấp, bởi thế nên ta
ganh ghét, tham cầu, đố kỵ, hung bạo, bởi thế nên ta quá đỗi lo toàn về những
điều tuyệt đối không quan trọng gì cả. Cái nhu cầu quyết liệt về sự an ninh tâm
lý ấy, vốn hiện hữu từ mấy triệu năm rồi mà chúng ta vẫn không bao giờ tự hỏi
xem sự thực của nó nằm ở đâu. Chúng ta đã chấp nhận cho rằng chúng ta cần phải
có an ninh tâm lý trong những cuộc tương giao với gia đình, với vợ hay chồng, với
con cái, với của cải, với cái ta gọi là Thượng đế. Ta phải có sao cho được sự
an ninh mới nghe, bất cứ với giá nào.Mà đây tôi muốn thông cảm với nhu cầu an ninh tâm lý kia, vì
đó đích thực là một vấn đề. Đối với phần đông chúng ta, không cảm thấy mình được
an ninh tâm lý, là hỏng chân thất thế, là loạn trí hay trở nên ngơ ngác quái gở
lập dị rồi. Ta có thể nhận thấy cái nhìn ngơ ngác quái gở đó trên vẻ mặt của
nhiều người. Tôi muốn khám phá xem nhu cầu an ninh này thật sự do đâu mà ra, vì
chính sự tham cầu này mà giữa những cuộc tương giao nhân sinh mới dấy khởi lòng
ganh ghét, lo âu, thù hằn, cảnh khổ sở mà phần đông chúng ta đang sống. Cứ mong
cầu sự an ninh ấy từ hàng triệu năm đã trước nhiễm quá đỗi như vậy rồi, làm sao
tâm thức ấy có thể khám phá được bản chất đích thực của nhu cầu kia? Dĩ nhiên nếu
tôi muốn khám phá thì tôi phải hoàn toàn thông cảm với nhu cầu ấy. Tôi không muốn
nhờ ai dạy cho tôi: như vậy là dại dột – tôi phải tự mình tìm học. Tôi phải
khai phá, phải nhận biết nhu cầu an ninh ấy, phải hoàn toàn mật thiết với nó, bằng
không tôi không thể nào biết được rằng có hay không cái mà người ta gọi là sự
an toàn, an ninh. Chắc chắn đây là vấn đề chính yếu cho phần đông chúng ta. Nếu
tôi tìm thấy rằng không có an toàn an ninh gì cả, thì tôi không còn tạo tác ra
những vấn đề gì nữa, có phải thế không, vì bấy giờ tôi đứng ra ngoài những cuộc
đấu tranh tìm cầu an ninh: hành động của tôi trong các cuộc tương giao với người
khác trở thành khác hẳn. Nếu vợ tôi muốn bỏ tôi, thì cứ bỏ, tôi sẽ không lấy đó
làm một thảm kịch, tôi sẽ không thù oán ai cả, tôi sẽ không ganh ghét, đố kỵ,
nóng giận gì ai cả, vân vân.Tôi thấy bây giờ các ngài nghe tôi rất chú ý. Chắc là vì các
ngài quen thuộc với khía cạnh vấn đề này hơn tôi. Cứ riêng tôi thì tôi không muốn
làm sự an ninh trở thành một vấn đề. Tôi không muốn tạo tác vấn đề gì hết, dù về
kinh tế, xã hội, tâm lý hay về cái gọi là tôn giáo. Tôi thấy rất rõ ràng mỗi vấn
đề đều khiến mình hoá ra hôn trầm, vô cảm, và chỉ có cái tâm thức hết sức mẫn cảm
mới là thông minh. Và do vì nhu cầu an trú rất đỗi sâu đậm và mãnh liệt nơi mỗi
chúng ta đây, cho nên tôi muốn biết coi quả có hay không có sự an ninh an toàn.
Nhưng biết được điều ấy là việc rất khó khăn, vì chẳng những từ khi ta còn thơ
bé, mà từ cả hồi khởi thỉ xa xưa kia, con người luôn luôn cảm thấy cần được an
ninh, an toàn trong việc làm, trong tư tưởng, trong xúc cảm, trong tín ngưỡng,
trong những tình cảm ái quốc, trong gia đình, trong của cải tài sản. Chính bởi
thế mà ký ức, cùng những truyền thống tập tục, tất cả toàn bộ ấy của quá khứ,
đã giữ một vai trò quyết định trong cuộc đời chúng ta.Mà mọi kinh nghiệm lại đều tăng gia cảm ý tìm cầu an ninh, an
toàn của tôi thêm. Các ngài hiểu chứ? Mỗi một kinh nghiệm đều được ghi vào ký ức,
cộng thêm vào mớ tích luỹ sẵn có từ trước.Kinh nghiệm tích trữ ấy trở thành cái hậu trường thường trực
trong suốt cả đời tôi, và tôi lấy hậu trường ấy để sống những kinh nghiệm mới,
thành thử mỗi kinh nghiệm mới này cộng thêm vào hậu trường ký ức kia, tôi nương
vào đó để cảm thấy mình an toàn, an trú. Vậy tôi phải nhận thức cái tiến trình
qui định trước nhiễm lạ lùng ấy của tôi. Không phải cố lo giải toả thoát ra sự
qui định tâm thức kia của tôi, mà phải thông cảm với nó từ phút này đến phút
khác. Bấy giờ tôi mới có thể nhận thức được tham vọng cầu an, để không lấy điều
ấy làm thành một vấn đề.Nói thế rõ ràng chứ? Các ngài muốn hỏi thêm gì không?H: Không có thông cảm được vì tâm thức đeo mang gánh nặng của
tự ngã.K: Thưa ngài, tôi hỏi ngài một câu: thông cảm là gì? Khi tôi
hỏi ngài câu ấy, cái gì phát hiện trong tâm thức ngài? Toàn bộ tâm thức qui định
của ngài liền vận dụng và ngài mới trả lời; nhưng thật sự ngài đã không nghe
câu hỏi. Từ trước ngài từng đã có hay không có nghĩ về điều ấy. Có lẽ ngài có dịp
nào nghĩ đến, hay đã đọc ít nhiều về điều ấy trong sách vở và nay ngài lặp lại
những gì ngài đã đọc, nhưng ngài không thật sự nghe câu tôi hỏi. Khi có ai bảo
ngài: "Hãy thử thông cảm với một cội cây", thì dĩ nhiên là nếu việc ấy
có phần nào hứng thú cho ngài, trước tiên ngài phải hiểu rõ điều ấy nó như thế
nào trước đã: ngài đến ngồi dưới một tàng cây, hay bên bờ sông hoặc cạnh trái
núi hoặc ngài chỉ nhìn vợ hay con. Thông cảm nghĩa là gì? Nghĩa là tuyệt đối
không có sự ngăn cách chướng ngại của tư niệm giữa người năng quán với đối tượng
sở quán. Người năng quán tất không tự đồng hoá với cội cây, với con người, với
dòng sông, với trái núi, với trời mây gì cả; tuyệt chẳng có ngăn ngại gì hết. Nếu
có một tự ngã, với sự phức tạp của những tư niệm và của những mớ bận tâm của nó
khi nó nhìn cội cây, thì chẳng có thông cảm gì được cả. Thông cảm với một người
nào hay với một vật gì, tất phải có khoảng cách, phải có sự im lặng, thân thể,
những thần kinh, trí và tâm, toàn bản thể, phải được tịnh định, phải như như bất
động hoàn toàn. Ngài đừng hỏi: "Làm sao bất động?". Ngài chớ nên làm
sự im lặng hễ cơ vận một vấn đề. Cứ nhận thấy rằng hễ cơ vận của tư niệm hay
tác động thì tất nhiên không có cảm thông gì hết… nhưng thế không có nghĩa là
phải ngủ gật hôn trầm!Chắc ngài chưa từng làm thế bao giờ. Ngài không hề có thông cảm
gì với vợ, với chồng, với con cái, với những kẻ mà ngài ngủ, thở, ăn, sống cuộc
đời mình cùng chung với họ, có lẽ ngài cũng chưa bao giờ thông cảm với chính
mình. Nếu là người Công giáo, ngài đi nhà thờ và tiếp nhận cái mà người ta gọi
là Thánh Thể, nhưng có phải là cảm thông thánh thể đâu. Tuân hành như vậy quả
là thiếu sự trưởng thành lắm vậy!Khi nói thông cảm với thiên nhiên, với núi non, hay thông cảm
lẫn nhau giữa người với người, thì phần đông chúng ta đều không biết đó là gì,
liền cố tưởng tượng. Ta suy luận về điều ấy rồi bảo: "Chính cái tự ngã đã
ngăn ngại sự thông cảm". Xin ngài đừng lấy đó làm một vấn đề khác nữa.
Ngài đã có nhiều vấn đề quá rồi. Xin ngài hãy lắng nghe thôi. Đây, ngài đang
thông cảm với tôi và tôi thông cảm với ngài. Tôi đang nói chuyện với ngài, và
muốn nhận hiểu tôi, ngài cứ lắng nghe thôi. Nghe là chú ý mà không cố gắng,
trong đó các thần kinh đều được an nghỉ ung dung. Khỏi cần phải tự nhủ:
"Tôi phải lắng nghe đây", rồi cứ mà cứng đơ co quắp và làm căng thẳng
những dây thần kinh của mình. Nghe nói có nghĩa là lắng nghe thoải mái ung
dung, lặng lẽ, khả dĩ đón nhận những điều mà người nói đang muốn tỏ bày. Điều
mà người ấy nói có thể là một điều hoàn toàn ngu xuẩn, hay có thể là một thực tại,
và muốn biết rõ, tất phải lắng nghe – nhưng việc lắng nghe dường như là việc rất
khó khăn cho ngài. Ngài không lắng nghe đâu, tận nơi tâm trí ngài, ngài đang
cãi lẽ với tôi, tạo dấy lên một hàng rào toàn rặt những tiếng những lời.Chỗ quan trọng ở đây là tự thông cảm với chính mình một cách
dịu hoà và tự tại, để có thể theo dõi mỗi cử động của những tư niệm cùng những
tình cảm của mình, y như theo dõi ngọn suối cỏn con vậy: nhận thấy mỗi sự vận
hành của tư niệm, mỗi sự chuyển biến của tình cảm, tịnh không màng sửa đổi gì
trong đó, tịnh không bảo rằng nó phải hay quấy, tịnh không có những phê phán
trưởng giả, ngớ ngẩn, ti tiện nào cả. Cứ quan sát thôi, và do sự quan sát ấy,
khi mà ta không tự đồng hoá với một tư niệm nào cả, với một tình cảm nào cả (dù
vui thích hay buồn phiền) thì ta mới thấy rằng ta vốn có thể thông cảm với
chính mình vậy.Phần đông chúng ta muốn được an ninh tâm lý, gắng sức tìm sự
an ninh ấy, bởi thế mà gia đình trở thành ác mộng, vì ta lợi dụng gia đình một
cách kinh tởm để an định cho kỳ được sự an ninh bản thân. Kế đó lấy quốc gia
làm chỗ an ninh cho ta, và ta liền dấn thân lao đầu vào những việc ái quốc xuẩn
động. Trong thể chế gia đình, hẳn chẳng có gì là ác hại cả, chỉ khi ta lợi dụng
gia đình làm chỗ an ninh, tâm lý cho ta, thì gia đình mới thành cái thuốc độc
giết người.Muốn sợ điều ấy ta phải thông cảm với lòng tham cầu muốn được
an toàn an ninh, cái lòng sở cầu ăn sâu bén rễ quá đậm trong lòng ta rồi. Nó trở
đi trở lại mãi dưới xiết bao hình thức: chẳng những trong gia đình thôi, mà cả
trong những kỷ niệm và trong sự áp chế hay ảnh hưởng tương sinh trong các cuộc
tương giao giữa người với người. Ta nhớ lại những sự việc nào trong các cuộc
tương giao ấy khả dĩ làm ta vui thích, sự việc nào đã làm cho ta ít nhiều hy vọng
hay ít nhiều bảo đảm gì đó, và ta ẩn náu trong các kỷ niệm ấy. Còn có sự an
ninh của việc lanh lợi tháo vát của sở học kiến thức, lại có sự an ninh qua tài
năng: ta biết vẽ, ta biết chơi đàn, hoặc ta có một khả năng nào khác.Khi ta thông cảm với lòng ham muốn xui khiến tìm cầu sự an
ninh, và khi ta nhận thấy chính lòng ham muốn kia đã dấy sinh những sự mâu thuẫn
ở nội tâm, vì tuyệt nhiên chẳng có gì trên đời này, kể cả chính bản thân ta đây
nữa, chẳng có gì là an toàn, an ninh cả, vừa khi mình nhận thấy ra điều ấy (chẳng
phải nhờ ai chỉ bảo cho) và khi mình đã giải quyết trọn vẹn vấn đề rồi, thì
mình đã thoát ngay vòng mâu thuẫn, và do đó mà thoát cả sự sợ hãi.Nói thế đã đủ cho hôm nay chứ?... không biết có bao giờ các
ngài từng được lặng lẽ nơi tự tâm chăng. Khi bước trên đường phố thì tâm thức
được hoàn toàn tịch lặng, ta quan sát, ta lắng nghe, mà không tư niệm gì cả.
Khi ta cầm lái xe, ta nhìn con đường, nhìn những cây cối, nhìn các xe đang qua
qua lại lại, đó là quán sát mà không nhận biết, mà không có sự vận dụng tác động
của tư nhiệm. Tư niệm cần vận hành tác động thì nó càng tiêu mòn tâm thức, nó
không chừa chỗ cho tính hồn nhiên ngây thơ và chỉ có tâm thức hồn nhiên mới có
thể nhận thấy được thật tại.Chương 4Thay đổi và chuyển hoá rất khác xa nhau. Chỉ một việc thay đổi
suông thôi không đưa tới đâu cả. Ta có thể tập luyện để được thích ứng một cách
hời hợt bề ngoài, để tuân rập phụ họa khéo léo với những hoàn cảnh khác nhau, với
những trường hợp cơ duyên, với những trói buộc nội tâm và ngoại cảnh; nhưng sự
chuyển hoá đòi hỏi một tâm trạng khác hẳn. Hôm nay tôi xin vạch rõ chỗ dị biệt
đó.Thay đổi là biến chế và canh cải, đó là thay một sự thể này bằng
một sự thể khác. Mọi cuộc thay đổi đều ngụ ý có một hành vi của ý chí, hoặc có
tính cách hữu thức hoặc vô thức. Khi nhìn thấy sự hỗn loạn, sự đói kém, sự áp bức,
sự khốn khổ cùng cực, sự đói kém, sự áp bức, sự khốn khổ cùng cực của toàn cõi
Á châu hậu tiến, tất nhiên ta thấy cần phải có một cuộc thay đổi tận căn để có
tính cách cách mệnh, chẳng những về mặt vật chất hay kinh tế, mà cả về mặt tâm
lý nữa: một cuộc thay đổi ở mọi giai tầng của bản thể chúng ta, ở ngoại cảnh
cũng như ở nội tâm, khả dĩ cải thiện cuộc sống con người. Điều ấy là dĩ nhiên cả
những kẻ, dù có óc bảo thủ nhất đời đi nữa, cũng đồng ý như vậy. Nhưng tôi e rằng
mặc dù có nhìn nhận điểm này đi nữa, ta cũng không nhận thấy những gì ngụ hàm
trong đó. Ta có nhận thấy cho thâm sâu hơn rằng chỉ nội việc vá víu, nội cái việc
thay thế, nội cái việc canh cải, đều chỉ là giũa với mài cho bóng loáng, và thế,
tức là chỉ lo nội cái việc thanh lọc thói tục qua loa thôi? Tôi thiết tưởng
chúng ta cần nền nhận hiểu thâm sâu vào nội dung ý nghĩa tiềm tàng của việc
chúng ta lo chế biến thay đổi, trước khi xem xét sự chuyển hoá hiểu theo ý
nghĩa của tôi.Tuy các cuộc chế biến ấy đành là cần thiết, nhưng theo tôi,
chúng chỉ luôn luôn toàn là có tính cách ngoài mặt phơn phớt đấy thôi. Toàn là
những việc do dục vọng hay ý chí phát động, toàn là những sáng kiến hướng vào một
chỗ nhất định, hướng vào một lối xử sự và một hành vi rất cố định. Tất nhiên là
mọi thay đổi nào được phát động một cách hữu ý hẳn nhiên đều gồm một dụng ý, dụng
ý này có thể của một cá nhân hay của một tập đoàn, có thể lộ liễu hay tiềm ẩn;
dụng ý ấy có thể từ thiện, rộng lượng, hay do sợ hãi và tuyệt vọng khởi sinh,
thế nào cũng gây cho ta một mớ thay đổi. Với tư cách là cá nhân hay tập đoàn,
chúng ta vốn rất dễ dàng thay đổi lề lối xử sự tùy theo những ảnh hưởng hay những
áp lực hoặc khi có một cuộc phát minh sáng chế nào liên quan đến cuộc sống của
ta một cách trực tiếp hay gián tiếp. Người ta có thể khiến chúng ta biến cải thỏa
thuận của ta, dẫn tư tưởng của ta vào đường này hay lối nọ bằng những bài báo
hay bằng những cuộc tuyên truyền ý thức hệ. Các tôn giáo có tổ chức buộc ta phải
chỉ chịu giáo dục ngay từ lúc bé thơ theo một mớ tín ngưỡng khả dĩ qui định trước
nhiễm ta suốt đời, đến nỗi mọi thay đổi nào phát sinh được ở ta vẫn vướng kẹt lẩn
quẩn trong khuôn khổ của các tín ngưỡng ấy.Tựu chung, chẳng mấy ai trong chúng ta thực sự thay đổi mà
không phải vì một duyên cớ nào đó. Duyên cớ này có thể có tính cách vị tha hay
vị ngã, hạn hẹp hay rộng rãi, nó có thể là sợ hãi không được ban thưởng này hay
không chứng đạt một quả vị nào đó trong vị lai. Kẻ thì hy sinh cho một đoàn thể,
người thì hy sinh cho nhà nước, cho một ý thức hệ hay chủ nghĩa hay cho một lối
tín ngưỡng nào đó về Thượng đế, làm thế với mục đích có tính cách hữu thức hay
vô thức là thay đổi con người. Nhưng cái mà họ gọi là thay đổi đó chỉ là sự
liên tục có chút ít chế biến đối với cái đã sẵn có. Chúng ta đã trở thành xảo
quyệt trong mớ trò ấy, ta thực hiện liên miên bao nhiêu khám phá về vật lý, về
toán học, về các khoa học thực dụng, ta sáng chế phát minh trong mọi lãnh vực,
ta đang sửa soạn lên tận mặt trăng. Ở một vài phạm vi, ngày nay chúng ta rất đỗi
uyên bác và biết bao nhiêu sự việc, và những thay đổi đại loại như thế ngụ
nghĩa rằng mình có khả năng điều chỉnh thích ứng liền với hoàn cảnh mới và với
những thúc bách mới do hoàn cảnh ấy dấy sinh. Nhưng thế đã đủ chăng? Hẳn ta có
thể nhận thấy những gì nằm trong lối vá víu thiển cận ấy, và cảm thấy cần phải
có một cuộc chuyển hoá tận căn nơi tâm nội mà không do một dụng ý gì phát động,
cũng không phải là thành quả của sự cưỡng bức bắt buộc. Ta có thể nhận thấy cần
phải có một cuộc chuyển hoá ngay tại căn cội của quan năng tư tưởng, bằng không
thì con người chẳng qua chỉ là những con khỉ thông thái, có nhiều khả năng lạ
lùng, nhưng chẳng phải là những con người đích thực.Khi ý thức sâu xa điều vừa trình bày, ta phải làm thế nào? Bằng
chẳng có cuộc chuyển hoá tận căn ấy, thật cách mệnh ấy, bằng chẳng có cuộc chuyển
hoá ấy ngay tại căn cội của bản thể ta, thì các vấn đề của chúng ta về mặt kinh
tế và xã hội cứ càng lúc càng gia tăng và càng trở nên trầm trọng. Vậy tâm thức
chúng ta cần phải mới mẻ và tươi nhuận, và muốn được vậy, cuộc chuyển hoá ấy phải
phát sinh tận nơi sâu thẳm của tâm thức ta, và không thể chỉ là thành quả của một
hành vi ý chí: cuộc chuyển hoá ấy phải không có tính cách dụng ý.Không biết tôi nói thế có rõ ràng chăng.Khi thấy cần thiết phải thay đổi, ta có thể vận dụng ý chí của
ta để phát động ra cuộc thay đổi ấy. Ý chí là một dục vọng do một sự quyết định
hướng dẫn nó vào một đường hướng đặc biệt nào đó và do tưởng niệm, sợ hãi, sự
chống kháng phát động. Nhưng mọi sự gì có thể kết thành do một hành động nào phát
từ dục vọng, từ ý chí, đều bị giới hạn, cục bộ. Đó chỉ là diên trì biến tướng của
những gì đã hiện hữu, như ta có thể thấy điều ấy trong thế giới cộng sản, cũng
như trong những xứ tư bản. Vậy cần phải có cuộc cách mệnh phi thường, một cuộc
cách mệnh tâm lý ở bản thể con người, trong chính con người, nhưng nếu con người
đeo mang một mục đích nào, một kế hoạch nào, thì cuộc cách mệnh ấy lại lẩn quẩn
trong giới hạn của cái đã biết, thế tức là không có mảy may gì là thay đổi cả.Tôi có thể thay đổi tôi, tôi có thể buộc tôi thay đổi cách thức
tư tưởng của tôi, có thể thuận nhận những tín ngưỡng, có thể buộc mình từ bỏ những
thói quen, gác dẹp niềm ái quốc hẹp hòi của tôi; tôi có thể tự mình "tẩy
não" cho mình, thay vì phải chịu một chính đảng hay một giáo hội nào tẩy
não cho. Mọi việc đó đều khá dễ dàng nhưng tôi thấy toàn là luống công, vì toàn
chỉ hời hợt bên ngoài, không đưa đến tận chỗ giác ngộ sâu mầu mà từ đó mới có
thể thật sự sống, thật sự hiện thể và thật sự hành động. Thế thì ta phải làm
sao đây?Các ngài có nhận hiểu câu hỏi của tôi chứ? Mong rằng tôi đặt
câu hỏi rõ ràng: Nếu tôi cố gắng để thay đổi, thì sự cố gắng ấy tất nhiên phải
có một dụng ý, nghĩa là có một tư dục phát động một hành vi vào một hướng nào
đó. Nghĩa là có sự vận dụng của một ý chí, thế là chỉ tạo ra có sự chế biến, chứ
tuyệt chẳng phải một cuộc thay đổi nào cả.Tôi nhận thấy rõ là tôi cần phải thay đổi; thay đổi không cố
gắng. Mọi cố gắng vào đó đều tự hủy hoại lại chính nó, vì cố gắng hàm ý có việc
áp dụng một tư dục, một ý chí, tuân theo một kiểu mẫu định sẵn, một công thức,
một khái niệm. Thế thì tôi có thể là gì đây?...Không biết các ngài có nhận thấy chỗ đó như tôi chăng, không
biết các ngài có nhận thấy chỗ yếu chỉ phi thường của câu hỏi đó chăng, chẳng
phải thấy nó bằng sự suy luận có tình cách trí thức, mà nhận thấy quả điều ấy
như là yếu tố tối trọng trong cuộc sống chúng ta. Trải bằng bao triệu năm rồi,
con người cứ cố gắng tự chế biến mình, thế mà họ vẫn luôn luôn mắc phải xao xuyến,
tuyệt vọng, sợ hãi, với vài khoảnh khắc an vui và hạnh phúc hiếm hoi thôi. Vậy
cái thực thể là con người kia, đã bị qui định trước nhiễm quá ư nặng nề từ lâu,
làm sao họ có thể bỏ được gánh nặng ấy mà không cố gắng? Không cố gắng, vì việc
trút gánh nặng này nhất định không nên trở thành một vấn đề khác nữa. Như bữa
trước tôi đã nói, đeo mang một vấn đề tức là sa vào một trạng huống tâm lý mà
ta không hiểu được trọn vẹn, không khám phá đến tột cùng, không giải trừ được.Tạo ra cuộc chuyển hoá ư?... Không, từ ngữ này sai rồi. Cuộc
chuyển hoá ấy phải xuất hiện, và phải xuất hiện ngay tức thời. Nếu ta đem yếu tố
thời gian xen vào, thì thời gian sẽ dấy tạo ra một vấn đề ngay. Không có ngày
mai, không có cái thời hạn để tiến tới một cuộc thay đổi, vì thời hạn chỉ là tư
tưởng. Thay đổi thì phải ngay tức thời đây, hay chẳng hề thay đổi bao giờ cả.
Các ngài hiểu chứ?Tôi nhận thấy cần phải thay đổi tận căn nguyên nơi bản thân
tôi với tư cách là một con người thuộc trong toàn cả nhân loại; và tôi cũng cảm
thấy rằng thời gian – nghĩa là tư tưởng – không được xen tạp vào đây, rằng thời
gian không thể giải quyết được vấn đề này. Tôi đã từng cố gắng cách đó trong
bao nghìn năm rồi, thế mà tôi không thay đổi gì được cả. Tôi cứ sống mãi với những
thói quen của tôi, với tính tham lam của tôi, tôi vẫn cứ bị tù hãm trong óc
tranh chấp tổ thành cái nền hiện hữu. Chính tư tưởng đã cấu tạo cái nền ấy, và
bất luận ở trường hợp nào, tư tưởng không sao biến đổi cái nền đó mà không dấy
tạo một cái nền khác nữa: tư tưởng, chính là thời gian vậy. Thế mà tôi không thể
lấy thoả thuận, lấy thời gian, mà phát động được cuộc chuyển hoá, phát động được
cuộc thay đổi tận căn nguyên. Không cuộc can thiệp nào của ý chí, không một tư
tưởng nào có thể hướng đạo cho cuộc chuyển hoá ấy được hết.Vậy còn gì lại cho tôi? Tôi ghi nhớ rằng tham dục – tức là ý
chí – không thể phát động được nơi tôi một cuộc chuyển hoá đích thật; rằng con
người đã từng chơi cái trò ấy từ bao thế kỷ rồi mà không phát động được cuộc
thay đổi gốc rễ nơi họ; rằng họ đã vận dụng tư tưởng, tức vận dụng thời gian, vận
dụng vị lai với bao nhiêu đòi hỏi trói buộc của vị lai, bao nhiêu phóng tưởng
bày biện, bao nhiêu áp lực, bao nhiêu ảnh hưởng của nó, mà vẫn không tạo thành
được cuộc chuyển hoá nào cả. Thế thì còn gì nữa để làm?Nếu ta hiểu được toàn bộ cơ cấu và hiểu được hết hành tung của
ý chí, thì ý chí tất không khởi động nữa. Và nếu ta nhận thấy rằng sử dụng tư
tưởng, tức sử dụng thời gian, như là dụng cụ để chuyển hoá thì chỉ là sự triển
hạn giải đãi thì lúc ấy tiến trình tư tưởng liền chấm dứt. Nhưng, hiểu nghĩa là
gì? Phải chăng là cuộc tác động có tính cách trí thức ở bình diện ngôn từ, hay
nó là sự quán sát một sự kiện? Ta có thể tự bảo: "Tôi hiểu đấy",
nhưng danh từ không phải chính là sự vật: thì ra, hiểu một vấn đề nào bằng trí
não, thì có phải đâu là giải quyết vấn đề đó được. Cái gọi là nhận hiểu bằng
trí não đó, thực ra, chỉ toàn là văn từ, trong đó danh từ chiếm phần quan trọng.
Nhưng khi có sự nhận hiểu đích thực, thì danh từ không còn quan trọng gì nữa nó
chỉ là cái phương tiện để truyền đạt vậy thôi, và ta tiếp xúc trực chỉ với thực
tại, tức là với sự kiện hiện thực. Nếu trong cuộc chuyển hóa tận cùng vừa nói
đây mà ta thấy cái vô dụng của tư tưởng, của thời gian, thấy như một sự kiện hiện
thực, thì hẳn ta liền vứt bỏ đi tất cả cơ cấu của ý chí và của tư tưởng, tất
nhiên ta không còn một dụng cụ gì để tác hành nữa.Cho mãi đến đây, các ngài và tôi, chúng ta đã truyền đạt nhau
trên mặt ngôn từ, và có lẽ ta cũng lập được cuộc giao cảm nào đó. Nhưng trước
khi tiến xa hơn nữa, tôi xin trở lại với việc thông cảm. Nếu các ngài dạo chơi
một mình trong rừng sâu hay dọc theo một bờ suối, và nếu các ngài cảm nhận niềm
yên tĩnh cùng sống trọn vẹn với tất cả – với những phiến đá, với các bông hoa,
với ngọn suối reo, với cỏ cây, với trời mây – tất ngài biết thông cảm là gì rồi.
Bấy giờ, cái "tự thân" của ngài với các tưởng niệm, các lo âu xao xuyến,
các vui thích, các ký ức, các kỷ niệm, các thất vọng đều đã bặt vong trọn vẹn.
Bấy giờ chẳng có cái "tự thân" làm người năng quán tách biệt với các
sở quán, mà chỉ có cái tâm trạng thuần thông cảm mà thôi. Và chính đó là cái mà
chúng ta đã tạo được tại nơi đây, tôi mong vậy lắm. Không phải cái tâm trạng bị
ám thị; người đang nói đây không ảnh hưởng tới các ngài: người đó đã dẫn giải với
các ngài tỉ mỉ một vài điều rồi bằng ngôn từ. Nhưng còn nhiều điều nữa, không
thể nói bằng lời được. Danh từ có thể thông báo cho các ngài tới một mức độ
nào, nhưng đồng thời các ngài phải nhớ cho rằng danh từ không phải là đúng sự vật,
danh từ không được xen tạp vào sự nhận thức trực chỉ về một sự kiện. Nếu ngài
có dịp thông cảm với một cội cây, hay tự hỏi coi nó hữu ích gì không. Cuộc
thông cảm của ngài với cội cây hẳn là trực tiếp. Cũng thế, ở đây chúng ta phải
thành lập cuộc thông cảm với nhau như thế, vì điều sắp nói đây là một trong những
điều rất khó nói năng bày tỏ.Chúng ta đã nói tới chỗ mà hành vi của ý chí, hành vi của tư
tưởng (là thời gian) và sự vận hành phát xuất từ mọi ảnh hưởng và mọi áp lực đều
vong bặt. Khi tâm thức đã quan sát ngoài vòng danh ngôn, và hiểu được sự kiện
đó, thì liền tịch lặng trọn vẹn. Nó không mong sinh bất cứ một động niệm nào,
dù hữu thức hay tiềm thức. Nhưng đây hãy còn một điểm mà ta cần xem xét trước
khi tiến xa hơn.Ở ý thức, ngài có thể không muốn tác động gì trong bất cứ một
hướng nào, vì ngài đã nhận rõ chỗ vô dụng của mọi sự biến cải hữu ý tính toán,
từ việc biến cải của người cộng sản đến việc biến cải của kẻ bảo thủ phản động
tột bực. Ngài đã nhận thấy tất cả những thứ ấy là luống công. Nhưng tại kỳ
trung, một cách vô thức, có một mãnh lực của quá khứ thúc đẩy ngài vào một đường
hướng như là người Âu châu, như là người Công giáo, như là nhà khoa học, nhà
toán học, nhà nghệ sĩ hay nhà kỹ thuật; và cả một tập tục nghìn đời được giáo hội
khai thác chu đáo, đã tiêm nhiễm vào tiềm thức các ngài một mớ tin tưởng và một
mớ tín điều. Có thể ngài bỏ quách chúng được một cách hữu thức, nhưng trong vô
thức, gánh nặng ấy vẫn còn mãi đấy, các ngài vẫn cứ là người Công giáo, người
Anh, người Đức, người Ý hay người Pháp, sự thể này khiến ngài nghiêng theo những
quyền lợi quốc gia, về kinh tế hay về gia tộc, hoặc nghiêng theo các tập tục của
giống nòi mình. Khi cái giống nòi ấy càng rất xưa thì ảnh hưởng của nó lại càng
sâu thẳm nữa.Làm sao quét sạch được tất cả những thứ ấy? Làm sao vô thức
có thể tẩy sạch quá khứ đi? Những nhà phân tâm học nghĩ rằng vô thức có thể được
tẩy xoá một phần hay toàn diện bằng sự phân tích, bằng sự khảo sát, bằng sự
khai phá, bằng sự tự thú, bằng sự diễn dịch các giấc chiêm bao, vân vân, nghĩ rằng
do đó ta có thể ít ra cũng trở nên một người "bình thường" đủ sức
thích ứng với thế gian hiện đại. Nhưng cuộc phân tích và một người chịu phân
tích, tức là có một người năng quán diễn dịch đối tượng sở quán, tức là gồm có
một sự tính nhị nguyên, tức một xuất xứ cho sự xung chướng, xung đột.Vậy tôi nhận thấy rằng sự phân tích không đưa tới đâu hết. Sự
phân tích ấy chỉ có thể giúp tôi bớt loạn thần đi chút ít, cho tôi khá dễ dãi
đôi chút với vợ tôi hay với người bên cạnh, hoặc vượt qua được một khó khăn nào
cũng có tính cách hời hợt như thế. Nhưng đây chúng ta không nói về phân tích.
Tôi nhận thấy rằng công cuộc phân tích, ngụ nghĩa thời gian, nghĩa là những diễn
dịch sự vận hành của tư tưởng với tư cách là thực thể năng quán phân tích những
gì nó xem xét, tất nhiên không thể khai phóng cho vô thức, cho nên tôi bỏ trọn
vẹn công cuộc phân tích ấy đi. Tôi không phân tích gì nữa cả. Thế thì sao? Vì
đây không còn là một người phân tích khác biệt với đối tượng phân tích. Lúc ấy
ta chính là cái tâm thức ấy, ta không còn là thực thể gì khác biệt với tâm thức
ấy, và ta liền thấy ngay rằng vô thức không quan trọng gì lắm. Các ngài nghe kịp
chăng?Tôi đã vạch rõ cho thấy rằng ý thức không có giá trị gì với
những hành tung thiển cận của nó, với sự ba hoa không ngừng của nó; và cả vô thức
cũng không giá trị như thế. Cả hai sở dĩ thành ra quan trọng chỉ là vì tư tưởng
xen vào và gia cho chúng tính cách liên tục. Tư tưởng vốn có vai trò của nó, nó
có ích cho cả thảy mọi vấn đề kỹ thuật nhưng nó hoàn toàn vô dụng trong cuộc
chuyển hoá tận gốc. Khi tôi nhận thấy tư tưởng vốn gia sự liên tục cho người
năng niệm như thế nào rồi, thì sự liên tục tức là thực thể năng niệm ấy liền
vong bặt đi. Mong các ngài nghe rõ mấy điều đó vì cần phải chú ý tỉ mỉ thì mới
nhận được.Tôi lặp lại rằng ý thức và vô thức cả hai đều không quan trọng
là bao, sở dĩ chúng quan trọng là vì tư tưởng gia sự liên tục cho chúng. Khi ta
nhận thấy rằng toàn tiến trình tư tưởng quả là cuộc phản ứng của quá khứ và tất
nhiên không thể ứng đáp gì cả với những đòi hỏi vĩ đại của cuộc chuyển hoá, thì
ý thức và vô thức không còn quan trọng chi nữa hết, và ta không còn bị chúng dẫn
dắt nữa. Tất nhiên ta không cần cử tâm động niệm gì cả, ta hoàn toàn tịnh định,
tịch tịnh, tịch lặng. Thế thì mặc dù ta vốn biết rằng cần thiết phải có cuộc
chuyển tâm, phải cuộc cách mệnh trọn vẹn tận gốc của bản thể, thánh giá cũng vẫn
không cử sự động niệm gì hết, bất cứ là về hướng nào, rồi trong sự nhận thức trọn
vẹn này, trong niềm tịch lặng tròn đủ này, cuộc chuyển hoá đã được nảy sinh. Thế
là cuộc chuyển hoá chỉ nảy sinh trong chỗ bất định hướng, khi tâm thức không động
niệm vào một hướng nào, khi nó chẳng khiến tâm thức động niệm, khi nó hoàn toàn
tịch tịnh. Trong niềm tịch tịnh này thì có cuộc chuyển hoá, vì trong niềm tịch
tịnh toàn bộ căn cội của bản thể ta lộ bày ra và tự tiêu giải. Đó là cuộc cách
mệnh đích thực duy nhất, không phải có tính cách kinh tế hay xã hội gì, không
sinh nở do ý chí hay tư tưởng gì cả. Chỉ trong cái tâm chuyển hoá đó ta mới nhận
chân được thực tại vượt lên trên cuộc tư nghị của danh từ, nhận chân được cái tối
cao, vượt ra ngoài vòng thần học, trí thức.Mong sao tất cả những điều trình bày này không là cho các
ngài buồn ngủ! Có lẽ các ngài muốn hỏi tôi vài câu gì nữa?H: Tôi có thể nhận thấy rằng tư tưởng giam hãm tôi vào chỗ cô
lập, vì nó ngăn ngại tôi không để thông cảm được với những gì quanh tôi và nó
cũng ngăn ngại tôi không cho đến tận căn cội của tự tâm. Nay tôi xin hỏi ngài:
Tại sao con người tư tưởng? Tác dụng của thoả thuận con người như thế nào? Và tại
sao chúng ta lại quá đỗi xem trọng tư tưởng như thế?K: Tôi tưởng như tôi đã thông qua hết những điều ấy rồi,
nhưng không sao, đây tôi xin dẫn giải.Mà nghe dẫn giải không phải là nhận thấy sự kiện, và ta không
thể thông cảm nhau bằng cuộc dẫn giải nếu ta không nhận thấy sự kiện và nếu ta
không để sự kiện được y nguyên như thế, đừng đả động tới nó. Sở dĩ ngài không
xen vào sự kiện là vì ngài thông cảm với nó, nhưng nếu ngài diễn dịch nó một đằng
và tôi diễn dịch nó một ngả thì ta vẫn không thông cảm với nó mà cũng không còn
thông cảm với nhau nữa.Tư tưởng vốn khu biệt tước mất cái dụng cụ duy nhất để ta
thông cảm – là tình thương – vậy tư tưởng xuất sinh thế nào? Và làm thế nào nó
chấm dứt được? Tư tưởng – tức tất cả sự vận hành của nó – phải được lãnh hội,
và chính sự lãnh hội này là sự vong bặt của nó.Tôi xin giải thích: tư tưởng xuất sinh để phản ứng lại một
thách thức xúc sự. Nếu chẳng có thách thức xúc sự, tất nhiên ta không tư tưởng.
Việc thách thức xúc sự có thể là một việc tầm phào hay một việc rất quan trọng
mà ta ứng đáp lại. Trong khoảng thời gian giữa câu hỏi nọ với câu ứng đáp này
tiến trình tư tưởng mới vận hành. Nếu ngài hỏi tôi về những gì quen thuộc đối với
tôi thì tôi liền trả lời tức khắc. Chẳng hạn nếu ngài hỏi tôi ở đâu, thì không
có khoảng thời gian ở giữa câu hỏi của ngài với câu đáp của tôi, vì tôi không cần
suy tưởng khi trả lời: câu trả lời của tôi xảy ra tức khắc. Nhưng nếu câu hỏi của
ngài có vẻ phức tạp hơn thì tôi cần nhiều thời giờ hơn để tìm câu ứng đáp trong
ký ức tôi. Nếu ngài hỏi tôi trái đất cách mặt trăng bao xa, tôi tự hỏi xem có
biết điều ấy không và tôi tìm kiếm trong ký ức tôi. Giữa câu ứng đáp của tôi và
câu hỏi của ngài, có một khoảng thời gian trong đó ký ức tôi vận dụng và đưa ra
câu trả lời. Thế thì một thách thức xúc sự có thể sinh một phản ứng tức khắc
hay một ứng đáp cần ít nhiều thời giờ. Và nếu ngài hỏi tôi về một việc mà tôi
không biết tí gì cả, thì khoảng thời gian có thể lâu hơn nữa vì kiếm chẳng được
gì hết trong ký ức tôi, tôi phải tìm tài liệu nơi một người nào hay trong một
quyển sách. Trong toàn khoảng thời gian đó, tư tưởng vốn tiếp diễn tương tục. Cả
thảy chúng ta đều rõ biết ba trường hợp ấy.Nhưng còn một trường hợp thứ tư nữa có lẽ ngài không biết,
hay có lẽ ngài chưa từng bao giờ tỏ ra: đó là trường hợp mà khi câu hỏi được đặt
ra và ta không biết được câu trả lời. Ký ức tôi không chứa đựng gì liên hệ tới
việc đó, và tôi không mong được câu trả lời. Thật sự, tôi không biết. Vậy tất
nhiên không có cái khoảng cách thời gian, vậy thì không có cái khoảng cách thời
gian, vậy thì không có tư tưởng vì tôi không tìm kiếm, tôi không chờ đợi gì hết.
Tâm thái đó, thực ra, là sự phủ nhận toàn thiệt; đó là cuộc giải thoát ra khỏi
hết tất cả những điều đã biết. Và chỉ trong tâm thái ấy thì điều mới mẻ được
lãnh hội, điều mới lạ kia là cái mà ta có thể gọi là thực tại tối cao, hay với
một danh từ gì tùy ý. Trong tâm thái ấy, toàn tiến trình tư tưởng đã vong bặt;
không còn người năng quán với sự thể sở quán, cũng không còn người thọ nghiệm với
sự thể được kinh nghiệm. Mọi kinh nghiệm đã vong bặt, và trong sự tịch lặng trọn
vẹn này, hẳn nhiên cuộc chuyển hoá được trọn vẹn.Chương 5Sáng nay tôi muốn đề cập một chủ đề dường như rất quan trọng đối
với tôi. Đây không phải là một ý tưởng, không phải là một ý niệm chính những ý
niệm, những phương trình đã ngăn chặn lại việc tìm hiểu những sự kiện, như là
những sự kiện, nghĩa là hiện tính của chính sự kiện ấy. Hiểu một sự kiện là
quan sát sự tác động, sự vận hành, của một thoả thuận hoặc của một cảm xúc hay
trực nhận ý nghĩa quan trọng trong ngay khoảnh khắc mà hành động đang xảy ra, nếu
không thế thì mình không hiểu nó được một cách sâu thẳm, thì mình vẫn bị sự sợ
hãi bám theo luôn.Tôi nghĩ rằng phần đông chúng ta vẫn mang đèo một gánh nặng sợ
hãi hữu thức hay vô thức. Sáng nay, tôi muốn khảo sát vấn đề này cùng với các
ngài và tìm xem chúng ta có thể nào hiểu được nó một cách trọn vẹn, đạt tới sự
giải quyết toàn triệt để cho mỗi người trong chúng ta, khi rời bỏ cái lều này,
sẽ thấy rằng mình đã thoát hẳn theo nghĩa đen và trong thực tế, thoát khỏi sự sợ
hãi.Vì vậy, muốn được thế, tôi có nên tỏ ý cùng các ngài rằng các
ngài hãy lắng nghe tôi một cách trầm lặng hơn là chỉ lo biện luận với tôi bên
trong thủ tục các ngài? Chúng ta sẽ thảo luận, chúng ta sẽ diễn phô lại những
tư tưởng và những tình cảm chúng ta cho được thành lời lẽ tương hợp trong chốc
lát nữa đây. Ngay bây giờ, xin các ngài hãy lắng nghe với tinh thần tiêu cực, tức
là không bó buộc, không tự cưỡng trong khi lắng nghe. Đây không liên hệ gì đến
việc thông đạt trao đổi giữa tôi và các ngài, hoặc giữa các ngài và tôi. Tôi
đang nói, và khi các ngài đồng lòng lắng nghe, chỉ lắng nghe thôi, thì chính nhờ
động tác duy nhất ấy các ngài sẽ có thể giao cảm với người đang nói.Phần đông chúng ta, thật là chẳng may, đều không có khả năng
để lắng nghe một cách tiêu cực, trong tinh thần phủ nhận, nghe chẳng những ở
đây thôi mà ngay cả trong đời sống thường nhật của họ. Trong khi đi dạo, chúng
ta không lắng nghe tiếng kêu, tiếng xào xạc của cây lá, tiếng rù rì của nước chảy;
chúng ta không nghe những núi non, không nghe bầu trời. Muốn được trực tiếp
giao cảm với thiên nhiên, với thiên hạ người đời, thì mình phải lắng nghe. Việc
ấy chỉ thể hiện được trong sự im lặng có tính cách phủ nhận mà không còn sự cố
gắng nào xen vào, không còn bất cứ động tác tinh thần nào, không còn bất cứ sự
tranh luận biện ngôn ngao, không còn bất cứ sự thảo luận nào cả.Tôi không biết các ngài có bao giờ lắng nghe trọn vẹn vợ hoặc
chồng, con cái, chiếc ô tô lướt qua, những sự vận hành của tư tưởng và của sự
xúc động. Trong đó không có bất cứ hành động nào, bất cứ chủ định nào, bất cứ sự
diễn dịch giải thích nào, và chính tác động của việc nghe này khơi dậy một cuộc
đảo lộn, cuộc cách mạng khủng khiếp ngay tận suối nguồn của ý thức.Nhưng chúng ta vẫn thường quen thói không nghe! Nếu những gì
chúng ta nghe phản nghịch lại với tư tưởng quen thuộc của chúng ta, hoặc khi lý
tưởng tầm thường hạ cấp của chúng ta bị lay động thì chúng ta liền bị khuynh đảo
tinh thần ngay. Chúng ta cũng có cả "những cuộc đầu tư" có tính cách
ý thức hệ giống như để dành vốn liếng trong những tài sản, trong kinh nghiệm và
kiến thức, và khi mà chúng bị đe dọa thì chúng ta đứt mất sự quân bình, chúng
ta phản đối lại tất cả những gì người khác nói.Nếu hôm nay các ngài thật sự nghe những điều nói đây, nghe với
một nhận thức tỉnh táo, không chọn lựa lấy bỏ, là các ngài sẽ thấy rằng các
ngài cùng đồng cử tâm thức với diễn giả chứ không phải với những danh từ thôi,
các ngài sẽ thấy mình không chìm đắm vào cuộc phân tích danh từ mà thấm sâu
trong diệu lý của cõi giới siêu việt ngoài vòng văn tự. Thế chẳng có nghĩa là
các ngài sẽ ngái ngủ hay lịm vào một tình thái khoái trá. Trái lại, lặng nghe
đòi hỏi sự đại định chú tâm rất mực: chứ không phải tập trung là trạng thái
khác hẳn. Nếu ngài định tâm lắng nghe, thì có lẽ các ngài và tôi sẽ thâm nhập
và những tầng sâu nhiệm, trong đấy sự diệu tác mới phát sinh ra được. Và đó mới
chính là điều thiết yếu, vì tâm thức thiển cận, xao xuyến, bận lo vô số vấn đề,
tâm thức ấy tuyệt đối không thể hiểu được sự sợ hãi và hiểu được sự sợ hãi là
điều cốt chỉ của cuộc sống. Nếu ta không hiểu được sự sợ hãi, tức là chẳng có
tình thương, mà cũng chẳng sinh diệu tác – ở đây tôi không nói việc sáng tác,
mà nói cái tâm thức diệu tác xuất thế không thể diễn đạt thành lời hoặc phô bày
trong họa phẩm, trong sách vở.Vậy ta cần được thoát ly sợ hãi. Sợ hãi không phải là một điều
trừu tượng, hay một danh từ thôi – mặc dù đối với phần đông chúng ta danh từ lại
được cho là trọng hệ hơn sự kiện. Không biết các ngài có bao giờ nghĩ đến tự
thoát ly hoàn toàn với sợ hãi, thoát ly một cách tuyệt đối? Ta vốn có thể thoát
ly rốt ráo, thậm chí tuyệt nhiên không còn một mảy may sợ hãi, vì bấy giờ tâm
thức luôn luôn túc trực sẵn trước mỗi biến cố. Ý tôi muốn nói là bấy giờ, thay
vì theo đuổi sợ hãi và lo chế ngự nó sau khi nó xuất hiện, tâm thức vẫn vượt
phóng tới trước sự sợ hãi và do đó thoát ly sợ hãi. Để hiểu sợ hãi, cần phải hiểu
rằng luôn luôn chúng ta cứ tưởng niệm bằng sự so sánh. Tại sao tâm niệm của ta
cứ so sánh mãi như thế? Trong các môn kỹ thuật, ta so lường những cuộc tấn bộ,
chúng đều có tính cách tương đối cả. Nay chúng ta có những trái bom nguyên tử
và những phi cơ siêu thanh mà trước đây năm mươi năm chúng ta không có, và
trong năm mươi năm nữa sẽ có nhiều sự vật mà hiện giờ chúng ta không có. Đó là
điều mà người ta gọi là tấn bộ. Tấn bộ luôn luôn là so sánh tương đối, thế rồi
ta rơi vào lối suy tưởng ấy. Chẳng những ở bên ngoài thân xác, nếu nói được thế,
mà cả ở nội tại, trong cơ cấu nội tâm chúng ta cũng cứ suy tưởng bằng những sự
so sánh. Chúng ta tự bảo "Nay tôi thế này, trước kia tôi thế nọ, và tôi sẽ
là gì hơn nữa trong vị lai". Đấy là việc suy tưởng về tấn bộ, về cuộc tấn
hoá, và tất cả việc xử sự của ta – về luận lý, về đạo đức, về tôn giáo, trong
những công ăn việc làm của ta và trong những cuộc tương giao xã hội của ta – đều
căn cứ ở đó hết. Ta tự so lường chính mình tùy vào một xã hội, mà xã hội đó
chính là sản phẩm của những cuộc xung chướng do toàn những so đo như vậy.Thế nhưng mọi so sánh đều là cội nguồn của sự sợ hãi. Các
ngài hãy quán sát điều ấy ở chính mình xem. Tôi muốn mình là một văn sĩ biệt
tài hơn, muốn mình là một người đẹp hơn hay khôn ngoan hơn. Tôi muốn mình uyên
bác hơn thiên hạ, tôi muốn thành công, muốn là một nhân vật gì, muốn được danh
vang lừng lẫy. Thành công và tiếng tăm, kể về mặt tâm lý, đúng là bản chất của
tinh thần so sánh, luôn luôn không ngớt dấy inh sợ hãi. Cái tâm thức so sánh ấy
phát động những cuộc xung đột và đấu tranh mà ta xem như rất là khả kính. Ta dạy
nhau rằng cần phải đấu tranh mới sống được ở thế gian này, rồi ta đem tinh thần
tranh đua vào mọi công việc làm ăn, cả trong gia đình, cả trong lãnh vực gọi là
tôn giáo. Ta mong lên được Thiên đàng, mong được ngồi gần Đức Giêsu hay gần một
vị cứu rỗi nào khác mà ta tin tưởng. Tâm địa đó là tâm địa của ông cha xứ muốn
được làm tổng giám mục, làm hồng y, làm cả giáo hoàng. Ta vun quén chuyên cần
tâm địa ấy trong suốt đời ta. Ta tranh đấu để trở nên tài giỏi hơn hay để thu
hoạch một địa vị cho thật cao tột. Cơ cấu xã hội và luân lý của ta căn cứ ở đó
cả.Thế là ta triền miên sống trong tâm địa so sánh, tranh đua và
phấn đấu ấy, cứ cố gắng trở thành một nhân vật gì – hay để đừng là gì hết, tựu
trung cũng cùng nghĩa thế ấy thôi. Đó là căn cội của mọi sợ hãi, chính do đó dấy
sinh đố kị, ganh ghét, oán thù. Sự thù ghét tất nhiên loại trừ tình thương, sự
thù ghét dấy sinh ra niềm sợ hãi tăng trưởng liên tục.Như tôi đã hỏi các ngài, các ngài hãy chỉ lắng nghe thôi. Các
ngài đừng tự hỏi: "Làm sao tôi dứt so sánh được? Tôi phải làm gì để dứt so
sánh?". Các ngài chẳng làm gì được hết. Nếu ngài làm gì đấy, thì dụng ý của
ngài cũng vẫn do sự so sánh mà phát xuất ra. Tất cả những gì ngài cần làm đó là
nhận thấy cái phức tạp mà ta gọi là cuộc sống đây, chính nó là một cuộc đấu
tranh do so sánh, và thấy rằng mọi việc chen vào để biến cải sự thể ấy, đều khởi
sinh từ cái tâm địa tranh đua đấy thôi. Vậy chỗ trọng hệ là lắng nghe đây mà đừng
xuyên tạc bóp méo, và ta xuyên tạc bóp méo đi những gì ta nghe ngay khi ta vừa
khởi động niệm xen vào trong đó.Ta có thể nhận thấy cả nội dung và ý nghĩa đích thực của loại
tư niệm này, thứ tư tưởng so sánh và đo lường hiện tượng sự sống. Nó mê lầm
trong ảo tưởng rằng việc so sánh tức là hiểu: so sánh tác phẩm của hai họa sĩ,
của hai văn sĩ; tự so sánh mình với một người kém lanh lợi hơn, kém hiệu lực
hơn mình, xinh đẹp hơn mình, vân vân. Ta có thể nào sống ở thế gian này, sống
trong ngoại cảnh lẫn vào tâm nội, mà không hề phải so sánh gì cả chăng?... Các
ngài thấy đấy, nhận thức tâm địa so sánh không ngừng này, chỉ nhận thức tâm địa
ấy thôi và sống cùng với nó, tất nhiên cần ở tâm có một sự chú ý cùng cực. Sự
chú ý này tự phát sinh giới hạnh của nó, cái giới hạnh vô cùng uyển chuyển,
thoát ra ngoài mọi kiểu mẫu, mà tịnh không trói buộc mảy may. Giới hạnh này
không vụ ở chỗ kiểm soát, ở việc hàng phục hay phủ nhận gì cả mà cốt mong tỏ hiểu
cho rốt ráo hết toàn cả vấn đề sợ hãi.Thái độ sống mà căn cứ vào sự so sánh, là một trong những động
cơ chính yếu làm suy bại tổn hại nhân tâm. Nó khiến cho nhân tâm hôn trầm và vô
tri. Nó làm cho nhân tâm thối rữa và mục nát. Đó chính là sự kém thông minh
hoàn toàn. Thân xác chúng ta dần dần suy hoại vì già yếu, nhưng nếu tâm trí ta
lại cũng suy hoại ra nữa, thì đấy là vì chúng ta cứ so với sánh, vì chúng ta
lâm trong cơn đảo điên xung chướng, cứ mãi lo tranh với đua. Ta như những bộ
máy mà tác dụng lại hư hỏng cứ trục trặc hoài, do đó chúng dễ mau hư mòn kiệt
quệ.Như tôi đã nói, những sự so sánh, những sự xung đột xung chướng,
những sự tranh đua, chẳng những tổn hại ta thôi, mà còn dấy sinh ra sợ hãi nữa.
Mà sợ hãi là cả bóng đêm hắc ám, trong ấy không sao có được tình mến yêu, tỏ ngộ,
tình thương. Muốn nhận biết sợ hãi là gì, ta hãy tự hỏi coi có bao giờ ta đối
diện với sợ hãi hay không, hay ta chỉ có cái ý niệm về sợ hãi thôi, mà như vậy
thì khác hẳn. Phần đông chúng ta mắc trong lưới rập của một ý niệm, của một ý
kiến, của một phán đoán, của một so lường về sợ hãi, chứ không hề bao giờ tiếp
xúc thẳng với sự kiện sợ hãi đó. Đó là chỗ ta cần nhận hiểu ở bề rộng như ở bề
sâu thẳm.Chẳng hạn như tôi sợ rắn. Trước đây một thời gian tôi có thấy
một con rắn và tôi hoảng sợ lên, rồi kinh nghiệm ấy còn lưu lại trong tâm thức
tôi nơi ký ức. Rồi đây tôi dạo chơi vào một buổi chiều hôm, và ký ức tôi lại
phát động tạo tác ra, khiến tôi sinh sợ gặp phải rắn. Thế là cái ý niệm về sợ
hãi quả là bền dai, mạnh mẽ hơn chính là sự kiện tự thể. Thế nghĩa là gì? Nghĩa
là chúng ta không hề bao giờ tiếp xúc với ý niệm của ta về sợ hãi đấy thôi. Các
ngài hãy quán sát mình trực chỉ xem. Rồi các ngài sẽ thấy ra rằng những ý niệm
của ta dấy khởi các sự vật, quả không thể nào xoá bỏ đi một cách giả tạo được.
Các ngài cần tự hứa phải gặp thẳng sự việc không qua ý niệm, nhưng rồi không thể
được. Trái lại, nếu thật sự ngài thấy đích xác rằng ký ức và dấy niệm vốn ngăn
ngại ngài không cho trực chỉ thông cảm được với sự kiện – sự kiện sợ hãi, sự kiện
ganh ghét, sự kiện tử vong gì đó – các ngài sẽ thấy ra rằng giữa ngài hiện lên
những tương quan khác hẳn giữa ngài với sự kiện.Đối với phần đông chúng ta, ý niệm rất trọng hệ hơn hành động.
Không bao giờ chúng ta hành động trọn vẹn cả. Luôn luôn ta hạn cuộc hành động bằng
một ý niệm, bằng cách thích ứng hay diễn dịch sự hành động thể theo một công thức
một khái niệm, do đó tất nhiên nào có hành động gì đâu, hay đúng hơn, hành động
như vậy quá đỗi bất tức, dấy sinh thêm lắm vấn đề. Nhưng hễ ta nhận chân sự thể
lạ lùng ấy, là hành động liền trở nên mãnh liệt phi thường, vì hành động ấy
không còn lo phụ họa theo một ý niệm.Sợ hãi không phải là một sự trừu tượng, luôn luôn sợ hãi liên
quan với một điều gì. Tôi sợ sự chết, sợ dư luận, sợ mình không khả ái, sợ mình
không được thiên hạ biết đến, sợ không thành công, vân vân. Danh từ sợ hãi đâu
phải là sự kiện sợ hãi: danh từ chỉ là biểu tượng của sợ hãi mà thôi; mà đối với
phần đông chúng ta, biểu tượng lại trọng hệ hơn sự kiện, cả trên bình diện tôn
giáo lẫn ở mọi bình diện khác. Thế nhưng có thể nào chúng ta thoát ly khỏi những
diễn tả, những biểu tượng, những ý niệm, để quan sát mọi sự việc mà không phải
diễn dịch, thậm chí cũng không tự bảo là mình phải lo quán sát nữa? Không dấy một
niệm gì về sự việc ấy?... Nếu ta tiếp xúc một sự kiện với sẵn một ý niệm về sự
kiện đó, thì thật ra, ta chỉ tiếp xúc với những ý niệm mà thôi. Điều quan trọng
là phải nhận hiểu rằng khi ta quán sát một sự kiện xuyên qua một ý niệm, thì ta
không thông cảm mảy may gì với sự kiện ấy. Nếu ta muốn cùng thông cảm, thì ý niệm
tất nhiên phải hoàn toàn giải trừ mới được.Đây chúng ta hãy từ đó mà tiến tới xem rồi sẽ đến đâu. Sự kiện
là ngài sợ cái chết, sợ những gì người nào đó sẽ nói, sợ rất nhiều việc. Khi
ngài không xét sự kiện ấy xuyên qua một khái niệm, một ký ức, thì thế nào? Thì
trước hết, tất nhiên không còn sự phân cách với đối tượng sở quán. Căn nguyên của
sự phân cách đã bị xoá bỏ, và tức nhiên ngài liền trực chỉ tiếp xúc với cái cảm
giác mà ngài gọi là sợ hãi ấy. Cái "tự thể của ngài" với những ý kiến
của nó, những ý niệm, những phán đoán, những trốn tránh, những khái niệm, những
ký ức gì đó của nó, cả thảy đều vong bặt, và chỉ còn có mỗi một "cái
đó" mà thôi.…Việc chúng ta đang cùng làm đây rất đỗi khó khăn, không phải
là một cuộc mua vui tiêu khiển. Tôi cảm thấy khi rời khỏi trại này hôm nay, có
thể ta thoát ly toàn triệt sâu thẳm khỏi sự sợ hãi – để mà làm một con người
đúng nghĩa.Vậy đây ta đối diện với một sự kiện, sự kiện là cảm giác hay
sự lo ngại mà ta gọi là sợ hãi. Sự kiện này do một ý niệm dấy sinh. Ngài sợ sự
chết chẳng hạn (tôi lấy đấy để làm tỉ dụ). Cứ thói thường, thì cái chết không
phải là một sự kiện đối với ngài, mà chỉ là một ý niệm. Sự kiện này chỉ xảy ra
cho ngài trong khoảnh khắc là ngài sắp chết mà thôi. Ngài đã chứng kiến nhiều
cái chết và tin chắc rằng chính ngài cũng sẽ chết, sự việc ấy trở thành một ý
niệm, dấy sinh lên niềm sợ hãi nơi tâm thức ngài. Chính xuyên qua cái ý niệm
này ngài xét về cái chết, như vậy tức là ngài không tiếp xúc trực chỉ với cái
chết. Thế là có một khoảng cách giữa người năng quán với đối tượng sở quán đấy
rồi. Chính trong khoảng cách ấy tư tưởng xuất hiện, mà thoả thuận là dấy niệm,
là đặt ra thành lời, là ký ức đứng ra chống đối với sự kiện. Nhưng hễ chỗ cách
khoảng ấy không có, nghĩa là hễ tư tưởng bặt vong – tức hễ vong bặt thời gian –
là ngài liền sống trọn vẹn với sự kiện, thì bấy giờ chính cái sự kiện hành sử
ngài, chứ chẳng phải ngài hành sử nó.… Mong các ngài nhận rõ mấy điều đó… hay điều ấy có khó hiểu
chăng, giữa một buổi mai nóng bức thế này?...Các ngài thấy đấy chăng, tôi nghĩ rằng sống với một sự sợ
hãi, bất cứ thứ nào, quả là "ác hại", nếu tôi dùng được danh từ này.
Ác Hại, là sống với sự sợ hãi, vì sợ hãi dấy sinh hận thù, sợ hãi làm thiên lệch
tư tưởng và tổn hại cả cuộc sống. Vậy tuyệt đối người tu hành cần phải hoàn
toàn thoát ly khỏi sợ hãi, cả ở ngoại cảnh lẫn trong nội tâm. Đây hẳn tôi không
nói cái phản ứng hoát nhiên của thân xác tìm phương tự bảo vệ, vì đó là cuộc phản
ứng tự nhiên. Thường nhiên bỗng dưng ta gặp phải một con rắn, tất nhiên ta phải
nhảy sang để tránh xa: đó chỉ là một bản năng tự vệ ở thể xác, và nếu không có
cái bản năng ấy thì đúng là bất thường rồi. Nhưng cái ý cầu chỗ an trụ nơi tâm
nội, tức về mặt tâm lý, bất cứ ở giai tầng nào của bản thể ta, đều nuôi lớn sự
sợ hãi. Vậy ta có thể nhận thấy rằng cốt yếu tâm thức đừng bao giờ làm môi trường
để nuôi lớn mầm mống sợ hãi.Nếu chú tâm nghe kỹ những điều vừa nói hôm nay, thì các ngài
đã hiểu rằng sự sợ hãi không hề trú tại hiện tiền, mà luôn luôn trú ở vị lai. Sự
sợ hãi do tư tưởng đề khởi: tưởng niệm về những gì có thể xảy đến ngày mai, hay
lát nữa. Thế là sợ hãi, tư tưởng và thời gian, đồng hành với nhau, và nếu ta muốn
hiểu sợ hãi và tiến vượt quá nó, tất nhiên ta phải hiểu tư tưởng và thời gian vậy.
Mọi tư tưởng có tính cách so sánh tất phải dứt bặt, dứt bặt hết mọi ý hướng động
niệm cố gắng – trong đấy hàm có cái ý tranh đua, có sự tôn thờ thành công, có
cái ý muốn trở thành một nhân vật. Khi toàn bộ tiến trình ấy được nhận hiểu, tức
ta không còn những xung chướng nơi tâm thức, có phải thế không? Tức tâm thức
không còn vướng mắc trong trạng thái tổn hại, vì nó có thể xét thẳng sự sợ hãi
thay vì làm môi trường chấp chứa dung dưỡng sợ hãi. Sự thoát ly ấy quả là cốt yếu
cho kẻ muốn hiểu được thế nào là diệu tác.Đối với phần đông chúng ta, cuộc đời là cả một thói quen buồn
tẻ trong ấy không có gì thật sự mới mẻ, vì hễ cái mới nào vừa phát sinh, thì ta
cứ tống nhập nó vào những tập quán của ta liền. Chẳng hạn một họa sĩ khởi sự một
bức hoạ; trong một khoảnh khắc ngắn ngủi vốn phát hiện một cái gì mới mẻ, nhưng
nó lại vội vàng thoáng đi; rồi nào vui thích, nào đau khổ, nào những ước vọng
gì đó: tất cả thứ ấy đều thành thói quen và nhàm chán. Cuộc phấn đấu triền miên
như vậy rất ít ý nghĩa. Ta cứ mãi lo tìm cầu những cái mới lạ. Về xinê, về hội
họa, ta muốn một cái gì đó mà không thể đem diễn dịch bằng những phạm trù quen
thuộc. Ta ước tìm được một ngón gì, một kỹ thuật gì tiểu xảo, khả dĩ thoả mãn
được ý ta muốn tự phô bày – nhưng rồi cả thảy đều rơi trong buồn chán, trong xấu
xí, trong nỗi chê nhàm, vì ta không thoát khỏi cái tâm thức cảm nhận: vừa gặp
cái mới thì ta tri nhận nó liền và ta chôn nó lẫn vào cái cũ. Tiến trình tri nhận,
đối với phần đông chúng ta, vốn vô cùng trọng hệ, vì tư tưởng luôn luôn chỉ tác
dụng trong môi trường của điều quen thuộc.Hễ ta vừa nhìn nhận một điều gì, thì điều ấy không còn mới lạ
nữa. Các ngài hiểu kịp chăng? Sự giáo dục của ta, kinh nghiệm của ta, cuộc sống
hằng ngày của ta, tất cả toàn là một tiến trình tri nhận, toàn một sự lặp lại
liên miên, gia sự liên tục cho cuộc sống của ta. Rồi với tâm địa vướng phải tiến
trình ấy, ta muốn biết coi có hay không có cái mới: ta muốn biết có hay không
có một Thượng đế. Nhưng chính điều quen thuộc khiến ta sợ hãi điều xa lạ, thế rồi
ta tự nhủ: "Tôi phải khám phá điều xa lạ, phải nhìn ra nó và đưa nó vào điều
quen thuộc". Cuộc truy tầm của ta cốt yếu là như thế đó, ở hội họa, ở âm
nhạc, ở mọi địa hạt: truy tầm cái mới để diễn dịch nó bằng những cái cũ.Thế nhưng tiến trình nhìn nhận và diễn dịch đó, tức những tác
động và những tác phẩm đó, nào phải là diệu tác đâu. Tuyệt đối không thể phô diễn
điều xa lạ. Cái mà người nào đó có thể diễn tả được, thì nó là sự diễn dịch hay
sự tri nhận về những gì mà người đó tự gọi cho là điều xa lạ. Vậy tự các ngài
phải tìm thấy thế nào là diệu tác, bằng không thì cuộc sống của các ngài sẽ trở
thành đời sống nhàm chán thường nhật, không thay đổi gì, không chuyển hoá chi,
khiến ngài rất chóng nhàm chán. Sáng tạo là sự vận hành của chính sự sáng tạo,
chứ không phải là việc diễn dịch sự vận hành của chính sự sáng tạo, chứ không
phải là việc diễn dịch sự vận hành vào một bức tranh, vào âm nhạc, vào trong một
quyển sách hay trong những cuộc quần sinh giao tiếp.Vả lại, chúng ta chấp chứa nơi ta hằng bao triệu năm những ký
ức, những bản năng, và cái mống tâm thúc đẩy khiến ta vượt khỏi đi hết tất cả
cùng phát tự ở trong tâm thức ta nữa. Xuất xứ từ hậu trường của quá khứ ấy,
phát sinh lên cái ý muốn tri nhận được cái mới, nhưng cái mới lại là một cái gì
khác hẳn – là tình thương – và cái tâm thức đang sa lầy trong tiến trình của
cái cũ mà đi tìm nhìn nhận cái mới, tất nhiên chẳng tri nhận được gì cả.Các ngài muốn hỏi thêm chăng về mấy điều vừa nói hôm nay?H: Sự nhận thức mình có ý chí cá thể, phải chăng là nguyên
nhân của sợ hãi?K: Chắc vậy. Nhưng ngài hiểu thế nào là "cá thể"?
Ngài có phải là một cá thể không? Ngài có một thể xác, một tên tuổi, một trương
mục ở ngân hàng; nhưng nếu nội tâm ngài bị trói buộc, bị tàn phế, bị hạn cuộc,
thì ngài có là một cá thể được không? Cũng giống như thiên hạ, ngài bị quy định
trước nhiễm đấy, có phải thế không? Và tất cả điều xuất sinh từ cái cùng hạn cuộc
là sự quy định trước nhiễm của ngài mà ngài gọi là cá thể ấy, hết tất cả: nào
những khổ phiền của ngài, nào những thất vọng của ngài, những ganh ghét của
ngài, những sợ hãi của ngài. Sự thể hạn hẹp và manh mún ấy, với cái linh hồn cá
thể, với cái ý chí của nó, và tất cả cơ lộn xộn đảo điên nhỏ nhen của nó, ngài
lấy đấy làm hãnh diện lắm. Chính với cái ấy ngài muốn khám phá Thượng đế, khám
phá chân lý, khám phá tình thương, ngài không khám phá như thế được đâu. Tất cả
những gì ngài làm được là nhận thức cái manh mún của chính mình đấy, vì bao đấu
tranh của nó, và nhận thấy rằng cái manh mún ấy không bao giờ trở thành được
cái toàn thể. Cây căm dù có làm gì đi chăng nữa, nó không thể thành được bánh
xe. Vậy cần phải tự vấn tâm mình để hiểu được cuộc sống phân biệt, hẹp hòi, hạn
cuộc, cái gọi là cá thể ấy.Điểm quan trọng trong tất cả mọi điều này, không phải là ý kiến
của ngài hay ý kiến của tôi, mà quan trọng là tìm thấy sự thực. Và để phát thấy
sự thực, tâm thức phải không sợ hãi, tâm thức phải rỗng rang trút bỏ khỏi sự sợ
hãi đến độ nó được hoàn toàn ngây thơ. Chỉ từ lòng ngây thơ thì sự sáng tạo mới
phát hiện được.
Đây là một trong những điều hết sức khó diễn tả, tuy nhiên
tôi muốn trao truyền cho các ngài, nếu được, vì cái tâm thức mà không ở trong
trạng thái diệu tác này, tất nó vẫn làm tổn hại mãi. Tâm trạng ấy xuất thế,
vĩnh cửu. Nó không so sánh, không ích dụng, không một mảy may giá trị gì đối với
sự hành động, các ngài không thể sử dụng nó để tô vẽ mấy bức họa tầm phào của
các ngài được, để viết những bài thơ bài phú. Nhưng không có nó, lại quả chẳng
có chi là tình thương được hết. Cái tình thương của ta được biết đây, toàn là
ganh ghét thôi, cái tình thương của ta trú trong tường lũy của hận thù, của lo
âu xao xuyến, của thất vọng, của khổ sở, của bao đối nghịch xung chướng vậy,
đâu có gì trong đó mà gọi là tình thương được. Tình thương tự vạn cổ vẫn mới lạ,
không thể tri nhận được nào. Đã chẳng bao giờ trụ tại một thể tướng, tất nhiên
tình thương là tâm thái có tính cách tột độ vô sở định. Và chỉ trong tình
thương ấy ta mới hiểu được thực tại phi thường gọi là sự sáng tạo diệu tác kia
– tức là Thượng đế, nếu ngài không đặt cho nó một danh xưng gì khác nữa. Kẻ đã
hiểu được các giới hạn của cái đã biết và tất nhiên thoát ly với cái đã biết,
chỉ cái tâm thái ấy mới là cái tâm thái sáng tạo diệu tác, trong tâm thái ấy
tuyệt chẳng có yếu tố tổn hại suy đồi nào cả.
Nguồn: Ý nghĩa sự chết, đau khổ và thời gian của Krishnamurti. Nguyễn Minh Tâm và Đào Hữu Nghĩa dịch. An Tiêm xuất bản lần thứ II. In tại ấn quán Thăng Long 220A, Trương Minh Giảng, Sài Gòn. K.D. số: 3697 ngày 31-12-1968.
31/1/2015KrishnamurtiNguyễn Minh Tâm - Đào Hữu Nghĩa dịch
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét