Không - Có – Có - Không

Không - Có – Có - Không!...

 (Nghĩ thêm về bài Bạn đến chơi nhà của Nguyễn Khuyến)

1. Nguyễn Khuyến làm thơ về tình bạn không nhiều. Đại khái có thể kể tới mấy bài: Hỏi thăm quan tuần mất cướp, Hỏi thăm bác Châu Cầu nhân lụt, Tạ người tặng chậu trà, Bạn đến chơi nhà, Khóc Dương Khuê... Mỗi bài hay một vẻ. Nhưng ở bài nào cũng thấp thoáng nụ cười buồn, hóm của nhà thơ quê Yên Đổ. Riêng với bài Bạn đến chơi nhà, giá như người đọc ngày nay biết được chính xác người bạn đến thăm cụ Tam Nguyên hôm ấy là ai và đến vào buổi sáng hay chiều thì thú vị biết mấy. Có người đoán là cụ Dương Khuê, hoặc cụ Dương Lâm, hoặc cụ Châu Cầu... Nhưng dù sao cũng chỉ là võ đoán mà thôi! Thực ra, đó chỉ là một bài thơ vui, thơ đùa, thơ ngẫu hứng, nhưng với nhà thơ đầy tài năng và tâm huyết thì vẫn cứ tự nhiên gửi vào những lời đùa cợt tâm tình sâu kín và tàng ẩn triết lí nhân sinh. Tôi cho rằng, đề tài và chủ đề bài này không có gì mới, thể thơ và ngôn từ cũng vậy. Nhưng Bạn đến chơi nhàvẫn được xem là một trong những bài thơ hay nhất về thơ tình bạn xưa nay. Vậy cái hay ở đâu?

2. Về tình cảnh thanh bần, bài Bạn đến chơi nhà có những điểm phảng phất giống bài Khách đến (Khách chí) của Đỗ Phủ:

Mâm cơm vì chợ xa nên còn thiếu món ăn

Rượu, vì nhà nghèo nên chỉ có thứ rượu cũ chưa lọc.

Ta hãy cùng ông lão bên hàng xóm đối ẩm,

Hết rượu thì qua hàng rào lấy rượu thêm.

Nhưng rõ ràng hoàn cảnh trong Bạn đến chơi nhà ngặt nghèo hơn, điển hình hơn. Và giọng điệu của Đỗ Thiếu Lăng cũng không buồn, hóm như giọng cười Nguyễn Khuyến.

3. Một mặt, ta thấy hiện lên đời sống thanh bần của thi nhân làng Yên Đổ, mặt khác hiện lên tỉ mỉ cảnh đồng ruộng mà nhiều người trong chúng ta, nhất là những trí thức thường không để ý. Nhất là cái hồn xanh vườn tược (Xuân Diệu), cái ấm áp cảnh quê vào một buổi đẹp trời hình như không phải là điều mà tác giả muốn đề cập nhưng cứ tự nhiên tỏa ra phảng phất qua những hình ảnh, âm thanh, ánh sáng, tiếng động... trong từng câu thơ, trong tiếng ong bay rù rì nơi vườn mướp, tiếng gió thổi vào những quả bầu đu đưa, trong tiếng sóng gợn tí nơi ao cá nước đầy ăm ắp, trong cái lao xao, ồn ào của chợ Đồng đầu xóm, trong cả bầu thinh không vắng lặng... Hồn quê, cảnh quê đã thấm sâu lắm vào tâm hồn thi nhân.

4. Căn cứ vào cuộc đời và văn bản bài thơ, có thể khẳng định Bạn đến chơi nhà được sáng tác khoảng sau năm 1884, trong thời gian Nguyễn Khuyến đã cáo quan về lão giả an chi tại quê nhà. Bạn đến chơi. Nhà nghèo chẳng có gì thết bạn, thì làm một bài thơ đãi bạn vậy. Cái gì cũng có nhưng lại chẳng có, để cuối cùng, khi những hình thức không còn gì nữa, thì ta thấy hiện lên tình bạn hết sức cao quí, đẹp đẽ. Những tên khác của bài thơ này: Suông tình, Gặp bạn ngồi chơi suông, Gặp bạn đến nhà, ngồi suông... Nhan đề nào cũng có một chữ suông không phải ngẫu nhiên đặt, mà là muốn nhấn đến cái chẳng có gì, chỉ suông tình đón bạn mà thôi. Như nhiều bài thơ khác của Nguyễn Khuyến, ông không muốn vớt cái hương thừa của cụ Tố Như, nên chọn thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật thể trắc (bấy), nhưng cảm xúc thơ tự nhiên, hồn hậu đã tự nó làm một phá cách trước cái bố cục đề - thực - luận - kết muôn thuở. Đọc Bạn đến chơi nhà, bạn và tôi dễ dàng thống nhất mạch kể  - tâm tình của Yên Đổ không tuân theo trình tự 2 - 2 - 2 - 2 mà là 1 - 6  - 1. Chỉ có 1 câu đề, cả 6 câu tiếp đều là thực và cũng luận ngầm; câu cuối là câu kết. Nếu cứ máy móc đọc - hiểu bài thơ này theo kết cấu cổ điển của bài thơ thất ngôn bát cú Đường luật hẳn sẽ gặp nhiều khiên cưỡng. Một điều thú vị khác dễ nhận thấy là cả bài thơ 56 chữ toàn thuần Việt, không xen một từ Hán Việt. Đúng là thơ thuần Nôm.

5. Câu thơ đầu tiên buột ra hệt như một lời nói thường, một lời chào, một tiếng reo vui hân hoan khi cụ Nguyễn ngồi trong nhà chợt nghe tiếng chó sủa, rồi tiếng gậy chống lộc cộc từ cổng tiến vào sân gạch Bát Tràng. Cụ vội bước ra hè, ra sân, cung tay vái chào, đón cố nhân lai.

Có ý kiến bàn lại về cách ngắt nhịp câu thơ này: không phải đọc:

Đã bấy lâu nay/ bác tới nhà

mà đọc: Đã bấy lâu/ nay bác tới nhà

Và biện giải rằng nếu đọc như cách trên thì không rõ khoảng thời gian xa cách khá lâu giữa hai người, không rõ tâm trạng mừng vui, hồ hởi của nhà thơ khi chợt nhìn thấy bạn xuất hiện. Để khắc phục hạn chế này, nên đọc theo cách thứ hai (*). Vì sao nhà thơ mừng vui đến thế? Vì ông yêu quí bạn, nhớ bạn; vì về hưu, tuổi già như hạc độc, lắm bệnh, bạn bè đi lại ít. Bản thân ông cũng ngại đi lại. Bởi vậy có được người bạn tri âm đến thăm để hàn huyên, giãi bày cho vơi bớt nỗi cô quạnh thì sao mà không cảm động, mừng vui cho được? 

6. Thật ngạc nhiên, 6 câu nối tiếp lại là những lời như là thanh minh, trần tình với bạn già về gia cảnh của mình. Hết trẻ đi vắng, chợ xa, ao sâu nước cả, vườn rộng rào thưa đến bầu, mướp còn non ... cuối cùng, đến miếng trầu là đầu câu chuyện tiếp khách cũng không có nốt. Càng nghe càng ngạc nhiên, càng khó tin mà cũng khó cãi. Tại sao ông bạn lại không may đến thế? lại nhè đúng lúc tất cả đều không, đều chưa có mà đến? Nhưng tại sao nhà một ông quan lớn hồi hưu lại cũng có thể nghèo rớt mồng tơi đến mức ấy? Mấy tiếng thời, cả, khôn, chửa, vừa, đương, đầu trò... thật là những lời quê kiểng, rất nôm na, mộc mạc, chân thành và rất sống động. Bạn già lẽ nào không tin? Chỉ có thể tự trách số mình không may! Nhưng nếu ngẫm kĩ thì vẫn có thể có câu trả lời: Trong những câu giải bày, thanh minh ồn ào của ông bạn vừa là nói đùa, vừa nói thật, vừa tố lên cho đậm vừa kín khéo tự hào cái lối sống, cách sống thanh đạm của mình với người bạn cố tri.

Đến câu:

Đầu trò tiếp khách trầu không có

Cũng có người đề nghị cách đọc:

Đầu trò tiếp khách/ trầu không/ có.

Nhưng nếu đọc như vậy, sẽ mâu thuẫn trong mạch thơ. Câu tiếp theo sẽ không có lí để tồn tại. Bởi vì: Ta với ta là tuyệt đối không có gì ngoài hai người bạn ngồi suông. Vả, trong cuộc sống thực, có  những năm mất mùa cầy cấy vẫn chân thua, chiêm mất đằng chiêm, mùa mất mùa, đến nỗi chợ búa, trầu, chè chẳng dám mua... thì chuyện không có trầu tiếp bạn cũng là dễ hiểu.

Ta với ta. Một cách chơi chữ - một quan niệm tư tưởng- thẩm mĩ.

Bạn quí đến chơi mà đến trầu tiếp khách cũng không có vì túng quá nên giữa tôi và bác đã không còn quan hệ chủ khách thông thường. Đó là lời thanh minh, lời an ủi, tự an ủi mình và bạn trong hoàn cảnh trớ trêu, ngặt nghèo bằng nụ cười xòa, cười suông như cái hoàn cảnh suông, cuộc gặp suông giữa hai người. Nhưng mặt khác, ta với ta cũng là chúng ta với nhau, chỉ có và chỉ cần chúng ta, hai ta thôi cũng đã đủ, quá đủ rồi. Bởi vì đời đục, riêng mình ta trong; đời ngủ, một mình ta thức. Ta tự bằng lòng, hài lòng với cuộc sống lánh đục về trong này dù nhiều khi phải cố quên đi thời cuộc, quên đi nỗi buồn mất nước với sự bất lực và yếu mềm của ta. Và ta lại thấy tự thẹn, thấy xấu hổ, thấy cô đơn, thấy lạc lõng... trong tâm hồn nhà thơ già vẫn cứ luôn luẩn quẩn những ý nghĩ giằng nhện, giày vò ấy. Bởi vậy, ta với ta của Nguyễn Khuyến, về cơ bản, khác với ta với ta kết bài Qua đèo Ngang của Bà huyện Thanh Quan: một vui một buồn, hai mà một, hai mà hai, tôi với tôi và chúng ta - chúng tôi, khép và mở, hai hoàn cảnh, hai con người, hai tâm trạng... gợi ra biết bao nghĩ ngợi, liên tưởng trong lòng người đọc bao thế hệ.

7. Cấu tứ và cái Thần:

Tôi thử mô hình hóa cấu tứ hay mạch vận động của tứ thơ trong Bạn đến chơi nhà như sau:

Trong dòng chảy  thời gian	Quá khứ	Hiện tại	Tương lai
Vật chất (khả biến)	Đã có	Không có	Sẽ có
Tinh thần - tình cảm (bất biến)	Đã có	Đang có	Sẽ có
Mạch vận động của tứ thơ	Có	Không	Có
Giọng điệu: vui đùa, hóm hỉnh	Tình huống	trớ trêu	bất ngờ
Phạm trù triết lý	Biến mất	Hiện tồn	Tiềm năng

Theo tôi, cái thần độc đáo nhất của bài thơ tình bạn này không phải là cách dùng từ giản dị, cũng không phải là cụm từ ta với ta giàu sức gợi, cũng không phải là cái tình huống sáng tạo bất ngờ mà hợp lí: bạn đến chơi nhà đúng vào lúc chẳng có ai ở nhà, chẳng có gì trong nhà, thậm chí không phải ở cái không khí nhà quê ấm áp nghĩa tình... mà chính là, trên tầng nổi cũng như dưới tầng sâu thẳm của ngôn từ giản dị và điêu luyện bậc thầy, thấy thấm thía vô cùng cái quan hệ có - không - có, cái triết lí về mối quan hệ giữa cái khả biến (vật chất) và cái bất biến (tinh thần) lại được thể hiện trong một thể thơ cổ kính, mực thước có phá cách chút ít về kết cấu và phả vào giọng cười buồn vui, hóm hỉnh và không phải không lóe lên ít nhiều tinh quái!

Chẳng hạn, ngay ở câu kết cuối cùng, ngoài những ý nghĩa tâm lý, xã hội và từ chương như nhiều người đã phân tích, bình luận: ta là một, ta là hai, ta là riêng, ta hòa chung, ánh lên một triết lý vừa tâm niệm thâm trầm vừa cao ngạo về tình bạn, về lẽ sống. Nhưng mặt khác, đọc câu thơ này, thấy Nguyễn tiên sinh và ông bạn thân đang cô đơn biết bao, cô đơn, cay đắng và bất lực về thời thế, về chính bản thân mình và lớp người như mình, cùng mình, nỗi cô đơn thẳm thẳm, vô vọng, chẳng biết chia sẻ cùng ai!?

Tóm lại, sở dĩ Bạn đến chơi nhà vượt qua được rất nhiều bài thơ khác cùng viết về đề tài tình bạn để trở thành một trong những bài thơ vào loại Nam âm tuyệt xướng; ấy là bởi vì, dưới lớp vỏ hình thức cực kỳ giản phác là một nội dung thế sự sâu sắc và một ý nghĩa triết lý nhân sinh sâu xa hàm chứa một trong những quy luật của xã hội và tình cảm con người – quy luật muôn đời (như đã phân giải ở trên); lại được thể hiện bằng một giọng điệu trữ tình - hài hóm độc đáo – giọng điệu thơ Nguyễn Khuyến - ông Hoàng làng Và (Tam Nguyên Yên Đổ)… Nếu chưa tin ư? Bạn thử lục tìm trong thơ đông tây cổ kim về tình bạn xem có một bài nào khác hội đủ được ở mức lý tưởng các yếu tố nội dung – hình thức như thế để trở thành áng thơ vượt thời gian và khiến nhân dân Việt Nam mãi mãi tự hào?!.

* Đã đăng trên Văn học & tuổi trẻ, số 12/2013.

31/11/2013.

ĐƯỜNG VĂN 
 Theo http://vunhonb.blogspot.com/